Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 36

[p. 156]

Arnoldus en de brouwers

De H. Arnoldus of Sint Aernout, de Aernoutsbroeders en de Brouwers

Er zijn vele heilige ‘Arnoldussen’ of ‘Aernouten’. Soms spreekt men ook van Arnulfus. Maar welke heilige is nu de echte patroon van de brouwers?

Het Sint-Arnoldus- en Sint-Jacobsaltaar in de parochiekerk van Chimay. (Copyright: K.I.K., Brussel).

Studeren was na het jaar 1000 nog het privilege van de geestelijke stand. Maar niet alle studenten voelden zich geroepen tot het priesterschap. Zij raakten op de dool en vormden toen het geleerde proletariaat. Daarnaast hebben we, met de opkomst van de steden, overal sociale bewegingen zowel in religieuze als in revolutionaire zin.

Ook leken beginnen mee te denken naast de hiërarchische geestelijke stand. Hun bewegingen, alsook de sociale, werden dikwijls gezien als ketters. Daarnaast ontstaan kloosterorden als de franciscanen, dominicanen en praemonstratensers. Wat dreigde te ontsporen moesten zij weer in rechte banen leiden. Onder al de latere stromingen en bewegingen in Rome, Engeland en Frankrijk hebben we eveneens de Goliaerden, leerlingen van Abélard (1079-1142), die ook Goliath wordt genoemd. De volgelingen van Abélards leerling, Arnold van Brescia: de Arnaldisten, sluiten hierbij aan. Aan deze Arnold van Brescia of Arnaldisten ontlenen in het vroegere West-Frankische Rijk onze Aernoutsbroeders hun naam. Wat waren die Aernoutsbroeders nu precies?

Arnoldus van Brescia werd geboren op het eind van de elfde eeuw. Hij werd priester en prior van zijn convent in Brescia. Aangeklaagd wegens ketterij en verbannen uit Italië ageerde hij in Frankrijk tegen Bernard van Clairvaux. Deze liet hem uit Frankrijk verdrijven en Arnold trok naar Rome waar hij optrad tegen de paus. Naast een ascetisch leven eiste hij afstand van alle wereldse macht en bezit. Geëxcommuniceerd en verdreven uit Rome werd hij in 1155 door de troepen van Frederik Barbarossa gevangen en, uitgeleverd aan de paus, opgehangen. Arnolds volgelingen gaan dan op in de Waldenzen en de Armen van Lombardije.

Rond diezelfde tijd ontstaat in Vlaanderen onder Tanchelm († 1115) een religieuze-sociale beweging. Daarnaast treedt hier rond dezelfde tijd op een priester Arnold die in navolging van Bernard van Clairvaux (1090-1153) een kruistocht predikte. Samen met graaf Arnold van Aarschot trekt hij op naar Spanje. Ook Compostela de bedevaartsplaats van Sint-Jacob wordt aangedaan.

Is het louter hypothese om nu al verwantschap te ontdekken tussen de Arnaldisten en deze pelgrim-kruisvaarders naar Sint-Jacob? Wat is het verband met de ‘Varende Luyden’ en Vaganten? Zij allen hebben gemeen dat zij langs Europa's wegen trokken, troubadours, minnezangers op de dool, geletterd of niet geleerd, drinkend, dobbelend, spelend, niet gespeend soms van heel wat ontwikkeling, de kost verdienend met kwakzalverij of als gebedsbelezer. Bedriegend soms of stelend, spottend met adel en geestelijkheid, klooster en kerk.

De Aernoutsbroeders hebben zich niet ontwikkeld in de richting van de revolutionaire Arnaldisten, maar veeleer in de traditie van de Vaganten en de Blauwe Schuit, hekelend al wat clericaal was, rijk en op macht belust. Zij nemen het leven op met de nodige zelfspot en langs de vrolijke kant. Zij kunnen overmatig drinken, intens vrijen maar zijn tevens diep godsdienstig. We kunnen hen allen aanduiden met de naam Tijl Uilenspiegel.

[p. 157]

Heel wat bedrijvigheid van het trekkende volkje vinden we in de vaganten-literatuur als de Carmina Burana. Wat onze Aernoutsbroeders betreft hebben we: Veelderhande Geneuchelijcke Dichten, Tafelspelen ende Refereynen, dat in 1600 werd uitgegeven door Jan van Ghelen in Antwerpen en heruitgegeven in 1977 in Utrecht.

Uit deze verzameling blijkt duidelijk dat ons illuster gezelschap evenals al de andere mannelijke en vrouwelijke ‘vaganten’ de parodie op kerkelijke en wereldlijke instellingen zo ver doorvoert dat ze zichzelf een gilde en orde noemt. Deze ‘quasi orde’ die geen strenge regels kent, maar bij elkaar wordt gehouden door een saamhorigheidsgevoel, heeft ook een ‘heylige regel’ hebben, een kerkelijke patroon en een eigen habijt. Dit is een ‘geknoopt hemde en een net’. In de ‘heilige Regel’ staat wat een Aernoutsbroeder zoal doen moet. Aernout is de eerste ‘Heere ende Abt in den selven Rabauwen Oorden’. Zo wordt hij vanzelf de heilige Schutspatroon. In 1280 krijgen de Aernoutsbroeders het praedicaat Sint voor hun naam.

Welke Sint Aernout komt nu in aanmerking om de beschermheilige te zijn van onze drinkebroers? Oorspronkelijk was het een fictieve heilige. Maar het ligt voor de hand dat bij het vele aanbod van de Arnoldussen in het begin van de 12de eeuw men al gauw een concrete Arnoldus moet hebben gevonden? Maar welke? Naast de stamvader Arnold van Brescia, Arnold de priester en prediker van de kruistocht hebben we - zeker in Brabant - de H. Arnulfus, bisschop van Metz (582-641), stamvader van de Arnulfelingen of Karolingers. Bovendien was er aan het hof van Karel de Grote een citerspeler Arnold († rond 843) geweest, die behalve in Brabant ook in onze contreien bekend was en eveneens de titel van heilige bezat. Ook hij zou op pelgrimstocht gegaan zijn naar Sint-Jacob in Compostela. In Düren-Arnoldsweiler (Duitsland) is zijn kerk, zijn graf en zijn er muurschilderingen. Er is daar eveneens een monstrans (17-18de eeuw), waarop Sint-Arnold en Sint-Jacobus staan afgebeeld. Hij lijkt met zijn harp (afgebeeld op zijn graf, eerste helft 15de eeuw) wel de aangewezen patroonheilige voor de Aernoutsbroeders.

Daarnaast is er in Duitsland-Zwitserland nog een zalige Arnoldus van Hiltensweiler (rond 1100). Hij zou aan de eerste kruistocht hebben deelgenomen. Hij was ridder, stichtte een abdij en wordt daarom begin zeventiende eeuw afgebeeld als ridder, met koormantel en een kerk in zijn handen (zoals Aernout van Tiegem). Om zijn devotie tot Maria wordt hij ook afgebeeld, geknield voor O.-L.-Vrouw.

Al die kenmerken vinden we terug in het Sint-Arnoldusaltaar in de kerk van Chimay. Sint Arnoldus (als bisschop en met brouwersattributen) en de apostel Jacobus zijn geschilderd met in hun midden O.-L.-Vrouw. Daarnaast een beeld van St.-Jacob als pelgrim en duidelijk ook St.-Norbertus met monstrans, symbool van zijn strijd tegen Tanchelm. Als bekroning van het altaar: St.-Jacob die een Moor verplettert, met onderschrift: ‘St. Jacques apparaît dans un combat contre les infidèles’. Dit is wel een zinspeling op de kruistocht in Spanje van de priester Arnold en zijn tocht naar Compostela. Er was zelfs nog een heilige Arnoldus, bisschop van Tours († 534), die eveneens reizen maakte naar Spanje en Constantinopel. Voor Vlaanderen geldt in het begin van de twaalfde eeuw, de heilige Aernout van Tiegem (1040-1087), ridder, bisschop van Soissons, die belast was met een vredesmissie in Vlaanderen en daartoe in 1084 de abdij van Oudenburg had opgericht. Hij verenigde heel wat Arnoldus-eigenschappen in zich. Dat komt tot uiting in de grote verwarring die rond hem

Sint-Arnoldusbeeldje op een zijaltaar van de kerk in Chimay. De sculptuur dateert uit de achttiende eeuw.
(Copyright: K.I.K., Brussel).

[p. 158]

Half-reliëf uit de vijftiende eeuw in het voormalig abtsgebouw van Oudenburg. We bemerken er de HH. Arnoldus en Jacobus.
(Copyright: K.I.K., Brussel).

ontstaat. Sterfdagen, heiligverklaring, attributen, alles wordt door elkaar gehaald. Zelfs de citerspeler Arnold wordt in Oudenburg gesitueerd. Wat waren de voornaamste bezigheden van de Aernoutsbroeders? We hebben er al op gewezen dat zij van de ene plaats naar de andere trokken, bedelend, stelend, als marskramer

Afbeelding van de gisant op het graf van de H. Arnoldus in de kerk van Arnoldsweiler. Zestiende eeuw.

of kwakzalver. Veel tijd brachten zij door met drinken, dobbelen. Ze waren pas echte Aernoutsbroeders als ze hun hele hebben en houwen er door hadden gedraaid. Wijn dronken ze als ze konden, maar hun gewone drank was bier. Met hun mand of mars op de rug, hun net om hun verworven bezit in op te bergen en hun geknoopt hemd werden ze afgebeeld. Deze drinkebroers, soms vereenzelvigd met pelgrims naar Sint-Jacob, hadden een nog niet te identificeren Sint-Aernout tot patroon. Zo werd deze heilige de patroon van het gilde van de bierdrinkers.

Voor deze Aernoutsbroeders mag het bier niet te slap zijn ‘kranck ende watersuchtig’. Zo'n ramp moeten zij voorkomen: ‘Ghij lieve Drinckbroeders bidt voor dit bier’, want ‘ten heeft reuck noch smaeck’. Het ziet er ‘seer bleeck ende blaeu’ uit. ‘Het zwalpt in den Buyc: ten can niet verheughen’. Alle drinkebroers jammeren: ‘Een steenen hart sout moeten erbarmen’. Brouwers, biermakers: het ligt in jullie macht, zo smeekt de Aernoutsbroeder, ‘om met wat meer hoppe en mout’ het gebed van de arme te verhoren.

Om nu patroon te worden van het gilde van de bierbrouwers was voor Sint-Aernout of Arnoldus maar een stap.

Reeds in 1395 is er in Brugge een gilde van de brouwers dat dan een St.-Aernoutskapel opricht bij de karmelieten in de Carmerstraat (mededeling van Drs. N. Geirnaert). Welke St.-Aernout bedoeld is, blijkt een halve eeuw later als de brouwers in 1457 naar Oudenburg trekken om daar hun heilige patroon te vereren.

We wezen er al op dat de citerspeler Sint-Arnold in Ouden-

[p. 159]

burg werd gelocaliseerd. Hetzelfde gebeurde met Arnulf van Metz die op een miniatuur van 1458, uit de abdij van Oudenburg, naast Sint-Godelieve staat afgebeeld. Arnold van Tiegem is bedoeld, maar het onderschrift duidt hem aan als Arnulfus van Metz. De verwarring is derhalve zelfs in de eigen abdij zeer groot. Duidelijk is dat alles convergeert naar Oudenburg en dat Sint-Aernout, de stichter van de abdij, de patroon is geworden van de brouwers. In deze abdij komen bij elkaar de Sint-Aernoutsbroeders en de pelgrims naar St.-Jacob van Compostela, getuige een gevonden gevelsteen van rond 1420 waarop beide heiligen staan afgebeeld.

Wat er in Brugge en omstreken, in West-Vlaanderen gebeurde, geschiedde eveneens in Gent. Ook daar treffen we afbeeldingen aan van Sint-Aernout, in de eerste helft van de 15de eeuw, die hem duidelijk aanwijzen als patroon van de brouwers. Arnulf van Metz en de andere Arnoldussen zijn op de achtergrond geraakt, al heeft deze laatste in Wallonië wel een voorkeursbehandeling genoten. Daarnaast weten we van een architect Arnulfus van Binche die aan de bouw van de O.-L.-Vrouwekerk

Makelaar met de voorstelling van de H. Arnoldus. Het kunstwerk is afkomstig van het voormalig brouwershuis te Lier.

Afdruk van een achttiende-eeuwse koperplaat met voorstelling van de H. Arnoldus.
Brugge, Steinmetzkabinet.
(Copyright: K.I.K., Brussel).

van Pamele (1234) werkte. En werd Arnold van Tiegem ook niet Arnulf van Pamel genoemd, waar hij geboren zou zijn? Naast Binche zijn er in heel Henegouwen heel wat beelden van Sint-Arnoldus.

In Vlaanderen is het duidelijk Sint-Aernout van Tiegem of Oudenburg die de patroon van de brouwers is geworden. Hij wordt afgebeeld met alle attributen van het brouwersgilde. Hij staat er ook als ridder, als bisschop en met de H. Regel van de Sint-Aernoutsbroeders. In de roerstokken, stuikmand (mars-mand), de maliënkolder (geknoopt hemd), de koormantel, mijter en H. Regel, konden zowel het brouwersgilde, het gilde van de Sint-Aernoutsbroeders en ook de monniken van Oudenburg zich herkennen.

Arnoldus Smits