Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 36

[p. 130]

Arnoldus' tijd: een ommekeer op economisch, sociaal en religieus vlak en een schets van het eremitisme

Op 1 mei 1121, ongeveer 35 jaar na zijn overlijden, werd Arnoldus van Tiegem heilig verklaard door de verheffing van zijn relieken op het altaar. Deze plechtigheid had plaats in de Sint-Pieterskerk van Oudenburg in aanwezigheid van bisschop Lambrecht van Doornik-Noyon. De heilige leefde in de tweede helft van de elfde eeuw, toen diepgaande veranderingen op economisch, sociaal en religieus vlak op til waren. Rond die tijd ontstond een nieuw type van maatschappij, dat gedifferentieerder en complexer was.

Na een korte economische en sociale schets gaat in ons artikel de aandacht vooral naar de situatie op religieus vlak. Tenslotte wordt een aspect hiervan, met name het eremitisme uitvoeriger belicht.

Waar de maatschappij voorheen bijna uitsluitend agrarisch

De middeleeuwse samenleving: ridders, geestelijken, kloosterlingen, boeren, handwerkslieden, kooplieden enz. Miniatuur uit Aristoteles ‘Politica et economica’ in de vertaling van Nicole Oresme (Parijs na 1372). Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. 11201-202, fol. 263 r.

was, begonnen vanaf de tweede helft van de elfde eeuw de steden in omvang en aantal toe te nemen. Ruimere omwallingen werden aangelegd en nieuwe kerken en parochies opgericht. Een belangrijke aanleiding was de gestadige groei van de bevolking. Een tekort aan landbouwareaal, gevolg van de demografische expansie, leidde reeds op het einde van de elfde eeuw tot een eerste ontginningsbeweging. Het blijft echter nog steeds een omstreden vraag of deze demografische groei oorzaak dan wel gevolg is geweest van de nieuwe landbouwtechnieken en de verhoogde produktiviteit.

Landbouwoverschotten werden op de markt gebracht, zodat de handel begon te bloeien. Deze handel, de nijverheid en de dienstensector concentreerden zich in de steden, het toevluchtsoord voor de overtollige werkkrachten in de landbouw.

Waar voorheen het grondbezit de enige vorm van rijkdom en macht was, speelde het geld van dit ogenblik af een belangrijke rol. De adel, die geen deel had aan deze nieuwe geldeconomie, omdat haar rijkdom en aanzien enkel op grondbezit berustte, verarmde sterk. Dit gebeurde ten voordele van de steden en de stedelingen die rijk werden. Niet enkel economisch, maar ook institutioneel had de bloei van de steden belangrijke gevolgen. De adel boette in aan macht ten voordele van de vorst en steden, die nu eens als geallieerden, dan weer als bitsige vijanden tegenover elkaar stonden.

Als gevolg van de zopas geschetste evolutie werd ter vervanging van de mondelinge overeenkomsten, meer nadruk gelegd op geschreven stukken.

De grote economische veranderingen hadden echter ook verstrekkende sociale implicaties. Reeds eeuwenlang deelt men de maatschappij in standen in. Zo onderscheidt men de ordo oratore (clerus), de ordo bellatore (adel) en de ordo laboratore (boeren), die elk op zich onderverdeeld worden in hogere en lagere rangen. Vanaf de tweede helft van de elfde eeuw groeide er naast deze drie standen een stadsbevolking met handelaars, ambachtslieden en industriële arbeiders, ambtenaren en academisch gevormden.

De maatschappij bleef een typische mannenmaatschappij, waarin de vrouw een ondergeschikte positie bekleedde.

Ook op religieus vlak was de twee helft van de elfde eeuw een uiterste bewogen periode. Hoewel de stichting van de Oudenburgse abdij dan plaatshad, viel eigenlijk weinig te merken van de veranderingen die reeds op gang waren. De Sint-Pietersabdij leunde sterk aan tegen de traditionele benedictijnse stichtingen. Daarom lijkt een summiere schets van de voorgaande eeuwen ons noodzakelijk.

Tijdens de Romeinse tijd was het grondgebied van wat later het graafschap Vlaanderen zou worden, reeds enigszins gekerstend. Omstreeks het jaar 400 werden deze eerste christelijke kernen in hun bestaan bedreigd door de Germaanse invallen. Lange tijd meende men dat met de verdwijning van de Romeinse bestuursindelingen onder invloed van de Germanen ook de verdwijning van het Christendom gepaard ging. Recentere onderzoekingen (onder andere via de archeologie en de studie van patroonsheiligen) duiden er echter op dat de

[p. 131]

oude Romeinse structuren niet volledig tenonder gingen, maar deels voortleefden in de vroeg-middeleeuwse kerkelijke indeling. Vandaar dat men ook meer en meer geloof gaat hechten aan een zich voortzettend Christendom van de oudheid naar de middeleeuwen toe.

Een tweede kerstening gebeurde in onze gewesten vanaf de zevende eeuw. Het initiatief ging nu niet meer uit van de diocesane bisschop, de centrale figuur in de laat-Romeinse kerk, maar van rondtrekkende monniken. Vanuit twee richtingen werden zendelingen gestuurd: vanuit Zuid-Gallië de meest prominente monnik Amandus, afkomstig uit Zuid-Aquitanië. Op de Scarpe stichtte hij Elnone, die na zijn overlijden naar hem genoemd werd. Vandaar infiltreerde de christianisatie noordwaarts via het afvaren van de Schelde. Zo werden in Vlaanderen Sint-Bertijns te Sint-Omaars, Sint-Baafs en Sint-Pieters te Gent en Sint-Vaast te Atrecht gesticht. Rechtstreeks uit Ierland of via Noord-Engeland bereikten de Iro-Schotse zendelingen, die sterk de nadruk legden op de ‘peregrinatio’, de Nederlanden.

Het is verbazend hoe snel het Christendom hier voet aan wal zette. De enorme religieuze bezieling van de missionarissen was de voornaamste oorzaak hiervan. Helemaal overtuigd van de superioriteit van hun godsdienst - extra ecclesia nulla salis - bestreden zij het heidendom. Hierbij werd een zekere continuïteit, zowel geografisch, chronologisch als ritueel in acht genomen. Zo bijvoorbeeld werd op de plaats van de heidense verering een kerk gebouwd. Via machtsvertoon - zoals het omhakken van de wodan, waarop de heidense god niet ingreep - ontzenuwden zij het heidense geloof.

De kloosters die zij stichtten, werden enerzijds nieuwe centra van waaruit de bekering plaatsgreep, anderzijds stonden zij in voor de bestendiging van de kerstening.

De abdijen waren niet enkel sociale en religieuze krachtvelden, maar ook op economisch gebied (onder andere via het ontginnen van gronden) speelden zij een bestendigende rol in de bekering.

Zowel de stichters als de abten waren afkomstig uit de ordo bellatore. Er was geen overkoepelende organisatie. Elk klooster leefde autarkisch en autonoom wat het bestaan van diverse monastieke regels verklaart. De toonaangevende types waren enerzijds het Ierse, dat vrij rigoureus was en waarin de verlatenheid, de vrijwillige ballingschap, de peregrinatio, benadrukt werden en anderzijds de regel van Benedictus, die heel wat gematigder en evenwichtiger was.

Na die periode van symbiose met andere regels verkreeg de regel van Benedictus vanaf de Karolingen tot in de elfde eeuw het monopolie. In hun beleid beoogden de Karolingen een sterke ineenstrengeling van Kerk en Staat en dit op alle niveaus. Via allerlei maatregelen poogden ze de idee van een hiërarchisch geordende christelijke maatschappij te verwezenlijken. Het lag bijgevolg volop in de lijn van de Karolingische overheid om de veelheid van kloosterobservanties te vervangen door de veralgemeende toepassing van de regel van Benedictus. In opdracht van de keizer werd deze regel, ontstaan in Noord-Italië en daterend uit het begin van de zesde

De H. Amandus, stichter van het klooster te Elnone en van Sint-Baafs te Gent. De afbeelding toont de heilige die zijn leven laat beschrijven door Sint-Baudemundus. Miniatuur uit ‘Vita Sancti Amandus’ (tweede helft twaalfde eeuw) Valenciennes, Stedelijke Bibliotheek, hs. 501, fol. 58.

eeuw, heraangepast en gepreciseerd door Benedictus van Aniane (750-821). Gedurende deze periode valt ook een sterke toename van het aantal kloosters waar te nemen.

De oude abdijen waren als grootgrondbezitters machtig en fungeerden als centrum voor de verspreiding van kennis, schrift en cultuur. Onder de Karolingische heerschappij stonden ze echter sterk onder de invloed van de lekenmaatschappij. Medewerkers van de koningen werden benoemd tot (leke-)abt. Nog steeds werden kloosters gesticht en gedoteerd door lekeheren, die deze stichting als hun eigendom gingen beschouwen: de ‘Eigenkirche’ maakte deel uit van het do-

[p. 132]

mein van de grootgrondbezitter. Dergelijke situaties brachten uiteraard veel onenigheid tussen de verschillende ordines met zich mee.

In de tiende eeuw verbeterde de situatie in het kloosterwezen geenszins. De aanvallen van de Vikingen en het desintegrerend effect van de feodaliteit en het traditionele erfrecht zorgden ervoor dat het Karolingische centrale gezag wegkwijnde. Ambtenaren gingen voor hun eigen rekening werken; conflicten ontstonden tussen de adellijke huizen. Zo maakte in Vlaanderen Boudewijn met de IJzeren arm, de stamvader van het Vlaamse gravengeslacht, gebruik van deze situatie om Judith, dochter van koning Karel de Kale te schaken en haar tot een huwelijk te dwingen om zo een legitieme basis voor zijn dynastie te verwerven. De kloosters werden het mikpunt van de Noormannenaanvallen. Paters bleven decennia lang weg. Sommige abdijen overleefden de verwoestingen niet.

In die regionale en lokale maatschappij, ontstaan als gevolg van het verdwijnen van het centrale gezag, werd de Kerk weerom de speelbal van de leken. Door het gebrek aan controle ontstonden machtsmisbruiken allerhande. Kerkelijke ambten werden gekocht en verkocht, vaak aan onwaardige en onbekwame kandidaten. Priesters huwden, zodat hun kerkelijke functie door overerving binnen de familie bleef. Conflictsituaties ontstonden omdat abdijen met hun inkomsten aan feodale heren werden verkocht, die deze in eigen voordeel beheerden.

Het was de kloosterwereld die deze misbruiken van de verwereldlijking het scherpst aanvoelde. Vandaar dat in de tiende eeuw in diverse abdijen reformatorische centra ontstonden. Het vroegst gebeurde dit in Bourgondië (910), waar de stichter Willem van Aquitanië, de abdij Cluny rechtstreeks onder de hoede van de paus plaatste, zodat noch de bisschoppen, noch de wereldlijke machthebbers enige invloed op de stichting konden uitoefenen. Anders dan in het vroeg-middel-eeuwse benedictinisme, waar elke abdij autonoom bestond, streefde men er naar een structuur, waarbij de abt van Cluny hoofd van de orde was en rechtstreeks kon ingrijpen in de afhankelijke kloosters, die trouwens geen abdijen maar priorijen waren. Als reactie tegen de verwereldlijking werd sterk de nadruk gelegd op de liturgie, terwijl de handenarbeid fel werd gereduceerd. Ofschoon dit de eerste hervorming was is de invloed van Cluny op onze gewesten slechts in de late elfde eeuw te merken. Het was moeilijk voor die eeuwenoude, machtige en rijke abdijen om het onbetwiste leiderschap van de abt van Cluny te aanvaarden. Vandaar dat in de abdijen Sint-Bertijns, Sint-Vaast, Sint-Pieters, Sint-Baafs en Sint-Winoksbergen niet veel meer dan de invoering van de consuetudines, de gebruiken van Cluny, kon worden gerealiseerd.

Vooraleer de gewoonten van Cluny hier doordrongen, beïnvloedden een drietal hervormers in de tiende en de vroege elfde eeuw onze gewesten. Een eerste hervorming ging uit van Gerard van Brogne, een grootgrondbezitter uit de omgeving van Namen, die zijn eigen kerk tot klooster verhief en er abt werd vanaf 913-914.

Niet enkel door de hertog van Lotharingen, maar ook door Arnulf I, graaf van Vlaanderen werd hij uitgenodigd om het peil van de kloosters te verhogen. Zo werd de monastieke observatie hersteld en geactiveerd in Sint-Baafs, Sint-Pieters, Sint-Bertijns, Sint-Amands en Sint-Vaast.

Het is opvallend hoe een graaf geïnteresseerd kon zijn in een verhoogd religieus peil van zijn monniken, want op lange termijn zou dit leiden tot de uitschakeling van de lekeninvloed in de kloosters en zoiets kan nauwelijks in de bedoelingen van de graaf gelegen hebben.

Een tweede beweging ontstond rond het midden van de tiende eeuw, maar had minder invloed in Vlaanderen. Vanuit Gorze bij Metz werden monniken uitgestuurd, in hoofdzaak naar de bisdommen Toul en Luik.

Een nieuwe golf spoelde hier aan in het begin van de elfde eeuw. Vanuit de abdij Sint-Vanne te Verdun lanceerden de abt Richard en zijn leerling Poppo van Deinze een nieuwe hervorming. Deze Lotharingse hervorming, die krachtig gesteund werd door graaf Boudewijn IV drong door tot in de oude abdijen van Vlaanderen.

Al deze, aanvankelijk louter monastische hervormingsbewegingen, zullen in de tweede helft van de elfde eeuw uitlopen op een poging tot een algehele hervorming die heel de Kerk moest onttrekken aan de greep van de lekenmachten.

De elfde eeuw was immers een eeuw van religieuze gisting, wat onder andere blijkt uit de kruistochten en de Gregoriaanse Hervorming. In 1095 gaf de Westerse christenheid massaal gevolg aan de oproep tot de eerste kruistocht door paus Urbanus II. De paus en de keizer, respectievelijk geestelijken en leken streden een halve eeuw lang om de macht, hetgeen uitmondde in de Investituurstrijd.

Parallel met de Gregoriaanse Hervorming had ook in het kloosterleven een ware revolutie plaats. Een groot aantal nieuwe benedictijnerabdijen werden gesticht, waaronder ook de Sint-Pietersabdij te Oudenburg. Waar voorheen echter bijna alle hervormingen binnen het benedictijnse kader plaatsvonden, werd vanaf dan dit monopolie doorbroken. Een nieuw kloosterideaal ontstond, waarbij gestreefd werd naar een herbronning, een vernieuwing van het kloosterwezen, gebaseerd op het leven van de eerste christenen. Zo kwam de nadruk vanaf dat moment te liggen op armoede, ascese, persoonlijke spiritualiteit en prediking. Naast de traditionele benedictijnse kloosters ontstonden aldus nieuwe religieuze bewegingen; nieuwe orden werden geboren.

Het eremitisme droeg in grote mate bij tot deze religieuze omwenteling. De tweede helft van de elfde eeuw was dan ook getuige van een spectaculaire toename van het aantal eremieten. Hierover wordt verder in dit artikel nog uitgeweid.

Er ontstonden ook verschillende orden van kluizenaars. We noemen hier slechts deze der kartuizers, ontstaan op het einde van de elfde eeuw uit de vestiging van La Grande Chartreuse te Grenoble door Bruno van Keulen.

De nieuwe religieuze inspiratie uitte zich ook in de bloei van het canonicaat. Kanunniken groepeerden zich tot een georganiseerd gemeenschapsleven op basis van de regel van Augus-

[p. 133]

tinus. Deze reguliere kanunniken zijn wel te onderscheiden van de seculiere kanunniken, die verbonden waren aan het kapittel van de Kerk.

Tenslotte groeide in die tijd de orde van Citeaux, een afsplitsing van de benedictijnerorde, die de letterlijke navolging van de regel van Benedictus voorschreef en ondermeer de handenarbeid in eer herstelde.

Bij de aanvang van de twaalfde eeuw was de diversiteit in het kloosterwezen een feit. De poort was geopend naar een nog grotere verscheidenheid in de volgende eeuwen.

De vita verhaalt hoe Arnoldus zich telkens weer terugtrok in zijn kluis te Soissons, op zoek naar stilte en eenzaamheid. Dit verwondert ons geenszins. Immers met de tweede helft van de elfde eeuw breekt een periode van hernieuwing, van herbronning aan waarbij het ‘contemptus mundi’ - het verachten van de wereld - en het armoede-ideaal voorop stonden. Het eremitisme bereikt dan ook zijn hoogtepunt.

Wie is eigenlijk de eremiet? Het eremitisme is een vorm van

De H. Arnoldus als kluizenaar. Burijngravure uit het begin van de zeventiende eeuw. Brugge, Steinmetzkabinet. (Copyright: K.I.K., Brussel).

religieus leven, waarbij iemand zich alleen of met enkelen gaat terugtrekken in een kluis. Daar leeft hij enkel met God en wijdt zich aan gebed en meditatie.

Dom J. Leclercq onderscheidt in het eremitisme drie categorieën: als eerste de monastieke eremieten, die integraal zijn overgestapt naar het cenobitaire leven en bij wie de oorspronkelijke eremitische karakteristieken eigenlijk verdwenen zijn. Hiernaast onderscheidt hij de onafhankelijke eremieten, die alleen of met enkelen samenleven in een kluis. Tenslotte komt het voor dat de eremieten zo talrijk zijn, dat er een vorm van organisatie vereist is, maar we ze nog niet als cenobitaire gemeenschap kunnen bestempelen.

Het wordt al gauw duidelijk dat het moeilijk is om een algemeen beeld te schetsen van deze individuen, waarvan het merendeel anoniem, onbekend en bijgevolg vergeten is. Immers door hun weinig georganiseerde en onstabiele levenswijze laten deze ‘eenzaten’ slechts accidenteel sporen na in de bronnen.

[p. 134]

Bewoonde grotten in de mergelrotsen te Geulhem in Nederlands Limburg. De foto dateert van circa 1928.
(Copyright: Alg. Geschiedenis der Nederlanden, deel II, p. 179).

Onder de eremieten treft men zowel leken als geestelijken aan. Ze behoren tot zowat alle sociale klassen: van de laagste tot de hoogste trap.

Hun eenzaamheid en afzondering is zeker niet zo reëel als velen menen. De eremiet vestigt zich bij voorkeur in heuvelachtig, bosrijk gebied, meestal in de nabijheid van een water. Men ziet hem vaak aan de rand van een stad of dorp, niet ver van een kapel of klooster. Zo bijvoorbeeld hebben opzoekingen uitgewezen dat de kluis van Ligerius, waaruit de abdij ter Duinen ontstond, gelokaliseerd was dicht bij een dorp.

Hierbij willen we even een bepaalde vorm van eremitisme aanstippen: namelijk de kluizenarij in de strikte zin van het woord. Het betreft meestal vrouwen - reclusen genoemd - die zich laten inmetselen tegen een muur van een kerk. Tijdens de middeleeuwen treft men hen aan in zowat alle grote steden van Vlaanderen. Via een opening in de muur die uitgeeft op het altaar kunnen zij de mis volgen. Door een ander venster ontvangen zij aalmoezen van de gelovigen en geven zij raad aan al wie erom vraagt. Het aantal van deze ingekluisden ligt echter veel lager dan het aantal gewone eremieten.

De kluis zelf is gebouwd uit heel eenvoudig materiaal. Meestal zijn het houten of lemen hutjes door de eremiet zelf geconstrueerd. In Limburg vindt men nog talrijke kluizen uitgekapt in de mergelrotsen.

Een kluis werd niet noodzakelijk doorlopend bewoond. Het kwam veelvuldig voor dat hij één of meerdere jaren vakant bleef. Sommige waren slechts enkele jaren bewoond, terwijl andere eeuwen stand hielden. Die instabiliteit geldt ook dikwijls voor de eremiet zelf. Vaak gaat het slechts om een fase in zijn leven. Arnoldus bijvoorbeeld onderbrak zijn leven als bisschop en als monnik om zich gedurende enige tijd in de rust en de stilte van zijn kluis te Soissons terug te trekken. De eremiet leefde van de opbrengst van zijn eigen tuintje en van de aalmoezen van de dorpelingen. Soms werden een aantal specifieke taken aan hem toevertrouwd: het luiden van de klokken, het onderhouden van het kerkhof en het begraven van de doden. Daarnaast fungeerde hij, evenals de recluse, als raadgever. Zo werd de eremiet, ondanks zijn eenzame levenswijze, toch vaak een centrale figuur in het dorp.

Wanneer ontstond deze levenswijze en hoe evolueerde ze in de loop der tijden? Het Oosten was de bakermat. Waarschijnlijk is het eremitisme rond het einde van de vierde eeuw samen met het monachisme in het Westen geïntroduceerd. In onze gewesten merken we pas sinds het Merovingische tijdvak een streven naar een afgezonderde levenswijze. In de Karolingische tijd vinden we bitter weinig sporen. Misschien kunnen we deze inzinking mede verklaren door het monopolie dat de regel van Benedictus op dit ogenblik uitoefende. Pas op het einde van de elfde eeuw en in de twaalfde eeuw bereikte het eremitisme in Europa haar hoogtepunt. Deze opgang kan men situeren in de geest van de hervorming, van de vernieuwende beweging die ontstond als reactie tegen de decadentie van de clerus en de toenemende lekeninvloed in de kerk. Wellicht kan het eremitisme zelfs beschouwd worden als de voorhoede van deze vernieuwende beweging. Immers, daar zij minder gebonden, afhankelijk en stabiel waren, waren de eremieten in staat sneller en soepelder te reageren op alle heersende misbruiken.

Eenzelfde mechanisme greep plaats op het einde van de middeleeuwen. In deze periode werd het evenwicht van de twee vorige eeuwen verbroken en kwam de Kerk terecht in een institutionele crisis: het ontstaan van de nationale kerken, de Avignonese pausen en het Westers Chisma tastten heel het religieus, kerkelijk en maatschappelijk leven aan. Men constateerde een terugkeer naar de misbruiken van voor de Gregoriaanse Hervorming. Naar analogie met de twaalfde eeuw ontstonden hier eveneens vanuit het eremitisme reacties tegen deze toestanden en kende de kluizenarij opgang. Toen het verval bij de Kerk in de zestiende eeuw tenslotte uitmondde in de godsdienstoorlogen, berokkenden deze oorlogstoestanden het eremitisme vele nadelen.

Vanaf ± 1530 daalde het aantal eremieten op radicale wijze: zeer veel kluizen werden geplunderd en verwoest.

In het kader van de Contra-Reformatie gingen onder het bewind van Albrecht en Isabella belangrijke impulsen uit aan alle vormen van religieus leven. In de zeventiende eeuw schoot het aantal kluizen weerom de hoogte in. Vanaf het midden van de achttiende eeuw was de invloed van de Verlichting reeds duidelijk: op diverse plaatsen ontstond reactie tegen het ‘nutteloze’ gedrag van de eremieten, zodat bijgevolg het aantal kluizen een daling kende. De tweede juli 1783 betekende een voorlopig einde van de eremitische levenswijze in de Oostenrijkse Nederlanden: op deze dag hief keizer Jozef II de kluizenarij in al zijn staten op.

Lut Dewicke