Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 36

[p. 8]

Vormkenmerken van het Brugse edelsmeedwerk

Miskelken

De 15de-eeuwse miskelk kenmerkt zich door de voet met zes, acht of tien aanvankelijk concave lobben, de geribde stam die door de nodus (= handgreep) onderbroken wordt en de breed geopende cuppa (= kom). De nodus heeft overwegend de vorm van een ingedrukte sfeer en is vaak versierd met al dan niet opengewerkte ruitmotieven. Wanneer hij met ruitvormige knoppen is opgewerkt treffen we deze overwegend in zes- of achtvoud aan.

Van de gotische miskelk werd geëist dat haar hoogte gelijk was aan het dubbele van de diameter van de cuppa en deze regel werd aanvankelijk door de 15de- en 16de-eeuwse edelsmeden gerespecteerd. Spoedig echter schakelde men over op miskelken van grotere omvang in die zin dat de 15de-eeuwse hoogtenormen (20 tot 22 cm) soms rijkelijk overschreden werden. De diameter van de cuppa bleef echter binnen de 15de-eeuwse afmetingen. De ontwikkeling van de miskelk begon in de 16de eeuw met de voet die een gevulder uitzicht kreeg. Het bovenvlak van de lobben werd afgeplat terwijl de hoogte van hun snijlijnen bepalend was voor de grootte van de omtrek van het aangedikte voetstuk. De globaal bezien ronde voetvorm werd veelal opgesmukt met médaillons in drijfwerk of met gegraveerde arabesken en/of fruit- en vruchtensoorten.

In de eerste helft van de 17de eeuw werden de lobben veelvuldig ontdubbeld en werd de opstaande boord op subtiele wijze bewerkt. Rond die periode ontstonden er ook miskelken met vierlobbige, vierkante voet of een volkomen ronde voetvorm. Niet zelden treffen we ook werkstukken aan met een grillige basis die eerder aan de voet van een monument doen denken. De 18de eeuw blijkt in dit verband strenger; hoogst zelden treffen we dan onregelmatige voetvormen aan. De basis is overwegend rond of heeft een in accolades ingedeelde omtrek.

Bij 16de- en 17de-eeuws werk is de stam sterk geaccentueerd. Bij het begin van de 16de eeuw is zij opengewerkt en vertoont zij sterke reminiscenties aan de architectuur, waardoor zij eigenlijk een 15de-eeuws kenmerk behoudt. Veelvuldig met ruitjes en rosetten in drijfwerk opgesmukt is de stam overwegend prismavormig. Later wordt zij afgeboord. De opengewerkte boorden worden met een parelmotief opgesmukt en in de tweede helft van de 17de eeuw bekroond met parelvormig in elkaar gewerkte bladmotieven. Naast voornoemde stamvorm krijgen we in de 17de eeuw ook de dubbele balusterstam die eveneens door een nodus onderbroken wordt. Daar waar deze bij prismavormige stammen een holle of vooruitspringende randversiering is, gotisch of vroeg-renaissancistisch van concept, draagt de nodus van de balusterstam een uitgesproken renaissancistisch karakter.

Eivormige nodi zijn overwegend ouder dan periforme. Het ei is kenschetsend voor de periode 1630-1650 en werd vaak opgesmukt met een eierlijst of bladmotieven (onderaan) en engelfiguurtjes of vruchten (bovenaan). Periforme nodi zijn courant in de tweede helft van de 17de eeuw.

Eind 17de begin 18de treffen we soms stammen aan die bestaan uit een of meerdere, rug aan rug staande, figuren. In dit verband vinden we tamelijk veelvuldig de voorstelling van drie halfnaakte engelen die elkaar de arm reiken. Hun onderlichaam verliest zich vaak in de architecturale onderbouw van de stam. Van 1720 af worden de nodi in urnevorm gemaakt. De valse cuppa is zeldzaam bij werkstukken uit de 15de en 16de eeuw. Gewoonlijk groeide zij uit een aantal palmbladmotieven en vormde snel een groot deel van de eigenlijke kelk. Zij verdeelde zich vaak in met cherubijnen opengewerkte geledingen. Soms vertoonde zij met arabesken omringde medaillons in drijfwerk die overwegend een harmonisch verband hielden met de decoratie van de kelkvoet. De eigenlijke cuppa was wijd en van een gebogen lip voorzien.

Monstransen

Het idee om relieken in overwegend horizontaal geplaatste kristallen cilinders te bewaren werd gebruikelijk in de 14de en 15de eeuw. Dergelijke werkstukken treffen we aan tot diep in

Kelk van Crabbe uit 1597-1598.

[p. 9]

de 17de eeuw. De versiering bleek in hoofdzaak architecturaal. De cilinder werd spoedig centraal en verticaal geplaatst en diende in de regel ter bescherming van de hostie. Haar cilinderconcept werd ook wel tot een ring (lunula) herleid.

De monstransen met cilinder werden op het einde van de gotische periode opengewerkt met steunberen, schraagbogen, tinnen en andere aan de bouwkunst ontleende elementen die onderbouw met bovenbouw verbonden. In dit overdadig geconstrueerde decorum verloor de cilinder vaak zijn waarde als centraal element.

De meest subtiele monstransen zijn die waarbij de centrale cilinder een op zichzelf staand element is en slechts geflankeerd wordt door twee zijstukken die boven- en onderbouw met elkaar verenigen. Dit type komt vaak voor in de 16de eeuw.

Sommige monstransen hebben een onderbouw die aan een platform doet denken. Dit rust op de voet. De opengewerkte gedeelten dienen als basis voor het naar boven gerichte zijwerk dat direct met de bekroning verbonden is. Op het einde van de 16de eeuw vormt de cilinder soms een repliek van de onderbouw.

Met het verdwijnen van de gothiek vervagen de tijdsgebonden architecturale elementen en wordt de zuil het nieuwe mode-element. De ringen waarin de eigenlijke hostiering gevat zit vertonen met palmettes versierd lijstwerk. Bij 16de-eeuwse

Zes koffielepeltjes door Guido Verlaere II, Brugge 1725-1726.

stukken bestaat dit lijstwerk soms uit in elkaar gedraaide gouddraden (zgn. torsade). De palmbladversieringen onderscheiden zich in die periode niet door finesse. Zij worden echter spoedig subtieler gedreven en van nerven voorzien. Bij gotisch geconcipieerde monstransen uit latere eeuwen zijn de zijstukken gotisch-architecturaal. Soms laten nissen het plaatsen van kleine beeldjes toe.

Wanneer de zuilen als flankerend element gebruikt worden, zijn zij overwegend van het Corinthische type. Te Brugge hield men zich voornamelijk aan de gegroefde Corinthische zuil met vierkante, van gravures voorziene, voet. Veelal ontspringt er aan het holle gedeelte van de zuilschacht een eikeof wijnrank die zich spiraalvormig voortzet. Het benedengedeelte van de schacht is veelal met cherubijnen of arabesken opgesmukt en verleent het geheel een indruk van weelderigheid. Veel 17de-eeuws werk werd van een C-vormige of rijkversierde ansa (= handvat) voorzien. Het Brugse werk uit die periode heeft veelal de S-vorm. De ansa is hier een uitgesproken decoratief element. De zijdelen werden vaak met hangende elementen opgesmukt, dit in alle genres, van bloem tot traan.

Van zodra de cilindermonstrans door de stralenmonstrans vervangen werd, werden ook de engelfiguren belangrijker. Het verdwijnen van zuilen en ansae maakte de plaatsing van grotere figuren mogelijk. Deze aanbiddende engelen hebben

[p. 10]

hun architecturaal karakter verloren en staan overwegend met het gezicht naar het H.Sacrament gekeerd. Hun houding drukt beweging, vlucht of verheerlijking uit. Breed en rijkelijk gedrapeerd verlenen zij de werkstukken een onmiskenbare sculpturale weelderigheid.

De bovenbouw of bekroning van de monstransen bestaat uit een bedakking van twee of drie boven elkaar geplaatste baldakijnen. Soms staan heiligenbeeldjes, bazuinengelen of engelen als schilddragers zijwaarts opgesteld en heeft ook de zijkant kleinere baldakijnen met engelfiguren. De H.Maagd staat overwegend centraal en bevindt zich in een stralennimbus. Soms zijn deze nimbi met guirlandes versierd. De baldakijnen rusten op vier, zes of acht steunende zuilen (soms met kariatide). Boven elkaar geplaatste baldakijnen zijn veelal van elkaar gescheiden door een ring.

Het topteken is overwegend het crucifix; in de gotische periode soms een calvarie-scène met de H.Maagd en de H.Johannes bezijden het kruis. In de 16de eeuw staat de Maria-figuur soms tegen de achterzijde van het kruis aangeleund. De 17de eeuw gaf dan weer de voorkeur aan een eenvoudig crucifix. De met lelies versierde kruisuiteinden bleven ten dele in de 17de eeuw behouden. In diezelfde eeuw ontbreekt aan het kruis soms de Christusfiguur. Aan de kruisvoet staat soms de pelikaan.

De stralenmonstrans waarbij de lunula door stralen omringd is, is voornamelijk een produkt uit de tweede helft van de 17de eeuw. De ‘zon’ is aanvankelijk klein van omvang en heeft rechtlijnige stralen. Beetje bij beetje breidt de omvang zich uit en verdringt tenslotte de zijversieringen. Bij vroege exemplaren van dit type wordt de hostiering omringd met een wolkencirkel waarin hier en daar een engelenkopje verschijnt. De rechtlijnige stralen groeien spoedig uit tot echte vlammen. De engelenfiguren worden kleiner in omvang zodat wij hen soms temidden van de stralen terugvinden. De zon zelf rust in de regel op wijnranken of hoornen van overvloed, soms ook op een wolkenveld. Zij wordt veelal gedomineerd door een brede kroon die door de met de stralen vervlochten engelen in de hoogte wordt getild. De kroon toont veelal de voorstelling van de H.Geest of God de Vader.

In de regel komt de hostie minder goed tot haar recht in de stralen- dan in de cilindermonstrans. Wat de voet van de monstransen betreft kunnen we kort opmerken dat de kenmerken van de miskelkvoet ook hier terug te vinden zijn. Specifiek is alleen de langwerpige 16de-eeuwse voetvorm.

Hostiekelken

De eigenlijke ciborie of hostiekelk die uit de pyxis (kleine doosvormige ciborie) evolueerde heeft in haar middeleeuwse gedaante gewoonlijk geen voetstuk en is in feite niets anders dan een soort gewijde vaas, waarvan de vorm nauw aansluit bij die van de miskelk. De voornaamste ons bekende cibories zijn gewoonlijk niet ouder dan de 17de eeuw. In de regel hebben alle cibories een brede bovenbouw. Naast de enorme cuppa is ook de bekroning erg breed. Soms bestaat deze uit een cilindrisch baldakijn met steunzuilen waaronder het beeldje

Schrijn van de Brugse edelsmid N. Vyrgers uit 1571, bewaard in de Kathedraal van Doornik.

van de verlosser staat. De gotische opengewerkte spits steunt de pelikaan.

Het baldakijn kan soms de aankondigingsscène overkoepelen, doch in het midden van de 17de eeuw is het deksel veelal sober en slechts bekroond met wereldbol, crucifix of kroon. Bepaalde cibories zijn bestemd voor dubbel gebruik en kunnen, zonder deksel, dienst doen als miskelk. Deze overwegend 17de-eeuwse objecten getuigen van weinig artistieke finesse. Enkele cibories dienen voor het meedragen van het viaticum (het laatste sacrament) naar zieken en stervenden. In dergelijke cibories wordt ook de H.Olie meegedragen in een klein cilindervormig chrismale (= vaatje met H. Olie) op het deksel.

Chrismales

Bij de chrismales onderscheiden we drie types. Het eerste telt drie vaatjes, bevattend het H. Chrisma, de ziekenolie en de olie der cathecumenen. Wanneer het chrismale slechts twee vaatjes telt dient het voor chrisma een cathecumenenolie. Werkstukken met slechts één vaatje dienen enkel voor de ziekenolie. Het chrismale met twee of drie recipiënten heeft overwegend het uitzicht van een gebouwtje, terwijl eenledige chrismales veelal in torenvorm gemaakt werden.

De drieledige chrismales hebben vaak het aspect van een rechthoekig schrijn, waarvan de dakzijden samenvallen tot een tweeledig deksel. De onderbouw toont leeuwen of geknielde engelen waarvan de vleugels de doos steunen. Bepaalde chrismales uit het prille begin van de 17de eeuw gelijken op koffertjes.

Schrijnen

De grote schrijnen die relieken van heiligen bevatten, zijn sterk aan de tijdsgeest onderworpen geweest. Gotische schrij-

[p. 11]

nen verliezen zich vaak in overmatig gedoseerde decoratieelementen en zien er dan ook uit als miniatuurkathedralen. Pas vanaf de 16de eeuw evolueren de schrijnen van bouwkundige naar edelsmeedvormen. De vlakke delen worden voornamelijk in drijfwerk uitgevoerd en verhalen episodes uit het leven van de heilige voor wiens resten het schrijn gedacht werd of illustreren kerkelijke dogma's. Soms grijpt men terug op de middeleeuwse traditie en worden de twaalf apostelen afgebeeld. De figuren zijn in drijfwerk uitgevoerd of worden als beeld in een nis geplaatst.

Reliekschrijnen die ledematen voorstellen zijn ook in de renaissance nog erg in trek. Gewoonlijk zijn zij echter niet meer dan een surrogaat van gelijkaardig middeleeuws werk. Kleine gotische reliekschrijnen bevatten veelal een kristallen cilinder, gesteund door engelen of architecturale elementen, een concept dat ook in de 17de eeuw nog in gebruik was. Bij 16de- en 17de-eeuws werk wordt de cilinder op een voetstuk geplaatst dat nauwe verwantschap vertoont met de kelkvoeten uit dezelfde periode. Een baldakijn bekroont het geheel. Later wordt het kristal horizontaal geplaatst zodat het schrijn de karakteristieken van de monstrans benadert. Onder Lodewijk XV krijgt het kristallen reliekdoosje een zuiver decoratieve ombouw.

Wierookvaten

De 16de-eeuwse wierookvaten vertonen veel reminiscencies aan de gotiek. Het deksel is overwegend architecturaal gedacht en vertoont o.m. roosvensters en pinakels. Deze bouwkundige elementen zijn een zeer lang leven beschoren geweest zodat we de eerste renaissancistische kenmerken niet in het deksel zien verschijnen, maar wel in het concept van het eigenlijke

Twee ampullen van Thomas Lyns sr. uit 1666-1667, bewaard in museum Sterckshof, Antwerpen.

reukvat. In de 17de eeuw zijn de vaten halfrond en voorzien van arabesken of in drijfwerk uitgevoerde taferelen.

Kruisen

Massief zilveren kruisen of houten, al dan niet met verguld zilver beslagen, zijn in de middeleeuwen zeldzaam. Pas met de renaissance nemen zij in aantal toe. De met lelies afgeboorde kruisuiteinden werden spoedig vervangen door cirkelvormige of drielobbige uiteinden. Het vierlobbige type is zeldzaam in de 17de eeuw. De uiteinden van de armen vertonen vaak medaillons in drijfwerk met aan de voorzijde de voorstelling van de vier evangelisten en op de keerzijde de kerkleraars.

De Christusfiguur is in de 17de eeuw gewoonlijk klein van omvang en mist karakter en expressie. De beeldjes vertonen vaak anatomische fouten. De 17de-eeuwse kruisen waren overwegend voor processies bestemd, terwijl de meeste 18de-eeuwse kruisen altaarkruisen zijn. Deze rusten veelal op een houten, met zilver beslagen sokkel. De versieringen beperken zich tot het uiteinde van het kruis of de sokkelvoet. Vooral dit laatste is belangrijk. Naast versierselen in drijfwerk treffen we hier vooral heiligenbeeldjes aan, voornamelijk de patroonheiligen van een of ander gilde. De 18de-eeuwse smaak besteedde veel aandacht aan de Christusfiguur, zodat we hier het beste in het genre terugvinden.

Allerlei

Het spreekt vanzelf dat, naast de geciteerde eredienstvoorwerpen, we tevens een groot aantal profane edelsmeedwerken zouden kunnen noemen, zoals gildekettingen, tafelbelletjes, snuifdozen of juwelenkistjes.

Kandelaars en couverts zijn in wezen niet belangrijk genoeg om op een apart hoofdstukje aanspraak te kunnen maken. In de 16de eeuw werden de meeste kandelaars uit koper vervaardigd. Pas vanaf de 18de eeuw werd er sporadisch zilver gebruikt. Gouden kandelaars zijn in onze gewesten welhaast uniek.

Het gebruik van de vork werd pas algemeen onder Lodewijk XIV, zodat de eerste couverts uit het begin van de 18de eeuw dateren. Naast complete bestekken vervaardigden de edelsmeden ook afzonderlijke sets messen, lepels en vorken. Een goed voorbeeld vormt de reeks van zes sober uitgevoerde koffielepeltjes van Guido Verlaere II (1725-1726), die in 1971 door de stad Brugge werden aangekocht. Bij de 18de-eeuwse burgerlijke smaak behoorden o.m. ook koffiekannen, soepterrines en theeoventjes om van de rijkelijk gegraveerde schenkbladen nog te zwijgen. De 18de-eeuwse Brugse edelsmeedkunst is ook op dit bourgeoisie-vlak zeer actief geweest en droeg hierbij een marktaandeel dat vergelijkbaar is met dat van de huidige massaproduktie.

C.-A. Wauters