Overwegingen bij recente Vlaamse poëzie

1. De slechte entourage van de Vlaamse dichter

Vlaamse poëziebundels geraken altijd wel gedrukt, maar hun verspreiding loopt meestal niet verder dan de kring van familie en bekenden. In het Yangnummer 119 wordt voor de periode omstreeks 1860 een foto afgedrukt van Napoleon Destanberg (1829-1875) met als onderschrift: Hij was te Gent zowat de officiële dichter van het volk. Marijke Verbeke formuleert o.m. het inzicht dat voor de verkoop de auteurs in hoofdzaak aangewezen waren op een zeer smalle groep uit de middenstand. Een te onzekere broodwinning. De alfabetisatie van de arbeidersklasse heeft daar in 1986 niets aan veranderd. De dichter die erin slaagt grote huizen als Lannoo en Manteau voor de verspreiding van zijn poëzie tot een contract te bewegen, bereikt alleen dat ze de nodige stappen doen bij de journalisten en bij de televisie en zijn werk aanbieden bij de boekhandels. Hun risico is echter nog zo groot dat ze de schade beperken door slechts enkele dichters in hun fonds op te nemen. De dichter moet zelf maar de kunst verstaan op te vallen en de populariteit na te streven door zich toe te leggen op de expressie van eenvoudige emoties. Zo gauw een dichter zich hiertoe in een werk bereid heeft getoond, kan hij er trouwens zeker van zijn dat bij het korte in memoriam dat hem wacht, dit werk als zijn meest bekende zal genoemd worden. De meeste andere uitgevers hebben wel die naam graag op hun kaartje, maar het zijn enkel drukkers. De dichter moet zorgen dat zijn bundels niet op zolder blijven liggen of in hun magazijn, want anders dreigen ze met de papiermolen en andere miskramen. In feite zijn deze slechte vrienden van de poëzie uit op hun zakgeld. Soms indirect: hij moet de kosten dragen van een lanceeravond edgl. Zijn ego of prestigezucht wordt geëxploiteerd, maar niet door hem. Ik begrijp dat Armand Van Assche tot een zeker verband kon besluiten tussen twee populaire dichters als Alice Nahon toen en Herman de Coninck thans.

De meeste dichters verwachten dan ook alleen maar roem vanwege de critici.

Hier onderscheidt het heldere oog vooral drie soorten: de journalisten, b.v. Herman de Coninck, Gaston Durnez, Carlos Alleene, Jan Veulemans. Zij schrijven in bladen met een ruim lezerspubliek. De lezers verwachten geen grondige bespreking, maar willen op de hoogte zijn van mogelijks grote namen, een soort op de hoogte blijven voor wie toch geen tijd heeft poëzie te lezen. Zo wordt de dichter bekend in een eerste betekenis, liefst met een foto, liefst n.a.v. een letterkundige prijs of n.a.v. de boekenbeurs. De tweede soort critici zijn de professoren. Vroeger hielden profs zich in geschrifte niet bezig met het werk van actuele dichters. Maar sinds de jaren zestig heeft de universiteit in Vlaanderen de functie gekregen zich op allerlei gebieden te manifesteren. Voor de poëzie van actuele dichters is het fataal. De geleerden met historische achtergrond schijnen nu eensklaps op grond van geleerdheid ook de artistieke bekwaamheid te hebben zich te moeten uitlaten over de betekenis van kunstenaars, ook dichters. Het was nochtans een traditie in het Westen dat kunstenaars zich in eigen gelederen met pen en woord driftig uitlieten over de betekenis van eigentijdse kunst: Baudelaire, T.S. Eliot, W.H. Auden. Bij ons hadden sommigen misschien te veel macht omdat ze in de administratie zaten, maar het was principieel gezonder tegenwind te krijgen van Herman Teirlinck, Van de Woestijne, Van Ostayen, Moens. Al heb ik het zelf niet zo voor Karel Jonckheere, maar hij was als ambtenaar toch ook kunstenaar. Rose Gronon heeft daar het nadeel van ondervonden, maar uiteindelijk moeten in jury's artiesten zitten en geen geleerden. Hun subjectieve voorkeuren hebben ten slotte te maken met het gevecht tussen voor- en tegenstanders van diverse esthetische standpunten. Ze hebben geen ander gezag. Ik vind dat profs gas moeten terugnemen. Hun gezag als prof is geen punt op dit vlak. Dit is geen dom verzet tegen rationaliteit, maar een noodzakelijk onderscheid. Typisch vond ik de positie destijds van Westerlinck, die ik erg waardeer als prof. Hoewel hij nooit echt wilde lezen wat na Van Ostayen gebeurde, bepaalde hij toch welke verzen er in zijn blad zouden komen. Zijn oordeel over Van Wilderode was het gevolg van een grondige leesbeurt van zijn eerste bundels. Hij heeft dat nooit meer bijgewerkt. Zijn oordeel over Hubert Van Herreweghen en Christien D'Haen getuigt niet alleen van een bepaalde artistieke voorkeur. Het had iets van blijvende vriendschap. De enige kritiek tegen een werk van Anton van Wilderode kwam neer op een bezwaar tegen een te dikke bloemlezing bij Lannoo. Die vriendschap leidde tot een verdiende bekroning door academie en universiteit, maar we hadden liever een artistiek oordeel gehad over de vertaalkunst van deze dichter. De prof heeft het ten slotte gewonnen. Zijn laatste kritisch werk was het afwerken van zijn colleges over Van de Woestijne en Gezelle.

Een derde groep van critici zijn diegenen die zich in allerlei bladen en blaadjes durven uitlaten over actuele publikaties van poëzie. Ze worden door de eerste en tweede soort ongemoeid gelaten als ze maar niet buiten die eilanden actief worden. Toen Rudolf Van de Perre zich waagde aan omvangrijker werk en een literair overzicht over actuele dichters durfde uitgeven, kreeg hij academische tegenwind. Deze terreinbescherming uit zich bij ons trouwens ook in de tijdschriftenspiegel waarmee abonnees ervan moeten weerhouden worden zich op een ander blad te abonneren.

Uitzondering wordt wel gemaakt voor een bekend dichter die zich aan kritiek waagt. Dat wordt nog aangevoeld als een zeker gezag. Maar hem wordt snel wijsgemaakt dat hij beter zich zou beperken tot verzen. Het is niet goed voor zijn eigen werk anderen op de lange tenen te trappen.

Typisch voor de huidige situatie is ook dat sinds de Vijftigers als model zijn doorgebroken, het gezag alleen nog vanuit het Noorden mag komen. Aangezien de toon en aard van de Vlaamse dichters meestal erg verschilt van die van de randstad Holland, moeten we er niet meer op rekenen dat de verering die de Vlaamse Beweging had opgebouwd voor eigen dichters, verder wordt gezet. Enkele dichters die ten slotte daar wel enigszins bijpassen, ook om politieke redenen, kunnen op enige erkenning rekenen. Het is typisch dat voor de poëtische dagkalender 1986 (Meulenhoff) het Hans Warren is die Vlamingen een kans geeft. Het is trouwens commercieel verantwoord. Ik zie Hans Warren niet als een typisch auteur uit de randstad. Je kan ze het boven de Moerdijk niet kwalijk nemen. We voldoen echt niet aan wat zij met hun normen artistiek van belang vinden. Er is in ons taalgebied een groot verschil in mentaliteit, net zoals dat er is tussen de oostkust en de westkust in de V.S.A., om nog te zwijgen over de Britse toon in de poëzie. Met het terugschroeven van een noodzakelijke taaleenheid heeft dit niets te maken. Die is er en moet er blijven. Het is wel zo dat de Vlaamse school of scholen zich veel moeilijker doorzetten dan vroeger. Het enige wat zou moeten gebeuren is dat we onze slechte entourage kunnen veranderen. Een Paul Snoekprijs die gezag wil hebben, moet aan een Nederlander toegekend worden. De pogingen van Paul Snoek om echt door te dringen tot Nederland, heeft hij zelf niet lang volgehouden. In taalgebieden met meer nationaliteiten blijft de voorkeur van ‘Nederland voor de Nederlander’ normaal.

2. Enkele recente bundels

De opzet van een nummer met gedichten van actuele Vlaamse dichters is beperkt, in zekere opzichten omwille van het uitgangspunt. Sommige dichters voelen zich artistiek gezien helemaal niet thuis in een dergelijk tijdschrift en willen daar dan ook niet zelf aan meewerken om elk misverstand te voorkomen. Andere dichters kun je eigenlijk toch niet met een los gedicht voorstellen. Het heeft dan ook wel zin naast de aparte gedichten te wijzen op enkele recente bundels.

Voor de keuze zou je de publikaties moeten overlopen van allerlei drukkers en uitgevers van poëzie bij ons: De Bladen van de Poëzie (Poëziecentrum), Kritak, Grijm, De Nederlandsche Boekhandel, eigen beheer (b.v. Dirk Rommens), Lotus, Edicon (Antwerpen), Hadewych, Davidsfonds, Leuvense Schrijversaktie, Danthe, Soethoudt, Signum (vertaalde poëzie), Het Kofschip, Het Schaap, allerlei instanties met gelegenheidsoffertes (b.v. het gemeentebestuur van Edegem) e.a. Ik heb me menen te moeten houden aan de volgende belangrijke namen: Hubert Van Herreweghen, Herman de Coninck, Luuk Gruwez, Anton Van Wilderode, Aleidis Dierick.

Luuk Gruwez, De feestelijke verliezer (1985)

De bundel is opgedragen aan zijn overleden ouders, maar dat lijkt me niet zo belangrijk, al kan het naar het einde toe de lezer helpen die ook in poëzie de draad van een verhaal nodig heeft. Wie trouwens deze bundel verder verkeerd wil lezen door gegevens uit de realiteit te willen samenbrengen, kan zich op het bewuste vlak van de gewone mededeling alleen maar distantiëren omdat hij andere opvattingen heeft over het leven. Dat is in dit geval onmacht om te lezen. Wie zich laat meedrijven op de rijke streling van de evocatie die rijkgekostumeerd voor ons oog en oor verschijnt, verglijdt in een tedere, stille vervoering vol herinnering aan droomwerelden vol begeerte, ragfijn en doorzichtig als elk genot dat onze beperktheid openbaart. De dichter blijft heel lucied aanwezig in en tijdens het verglijden naar de gedroomde begeerte; dit warrelen van de droom die geen centrum heeft, geen houvast, geeft meer weer dan een individueel gebeuren. Het is een prachtige tekening van een tijd die zich in zijn narcisme tracht te beveiligen en toch weet dat dit streven geen eeuwigheid nastreeft, maar afgebroken wordt en daaraan precies zijn grote bekoring ontleent. Soms wordt dit luciede overzien wel ironisch, maar de betovering blijft van de behaagzucht, het willen strelen en gestreeld worden. Het doodsbesef is er nodig om deze broze wereld van zelfversierdheid niet te doen ontaarden tot de grote megalomanie of pretentie. Typisch ook hoe de dichter het gracieuze verwijdert uit een wereld die het alleen om geld te doen zou zijn. De mens beschermt zich echter door de droom tegen deze ontvreemding. Prachtig lijkt me de klank van deze bundel. Al is de bundel wel wat geordend, toch is zijn innerlijke eenheid belangrijker. De verbeelde woordervaring is zo inleefbaar, dat ze haar eigen antidotum bevat voor wie deze droom in reële termen zou willen schatten. Voor wie poëzie op de realiteit van het maatschappelijk leven wil betrekken en de neiging tot moraliseren en waarheidszoeken niet kan loslaten, moet dit wel een slechte bundel zijn. Al zie ik hier en daar wel een zwak ogenblik, ik houd me aan de opgeroepen ervaring zonder meer en vind dit een heel geslaagde en vrij homogene bundel.

Herman de Coninck De hectaren van het geheugen (1985)

In tegenstelling met de vorige bundel wordt hier de opgeroepen beweging in de zin telkens onderbroken door korte afstandscheppende bedenkingen. Soms ook woordspelletjes die echter niet echt aanzetten tot dieper doordenken. Het is alsof deze poëzie zelf verraadt dat er aan gewerkt is. Je ziet hoe de dichter een mooi beeld niet kan loslaten zodat er een tint van gezochtheid aan vastkleeft. In de voor mij beste gedichten b.v. het titelgedicht (p. 25) is dat niet het geval en blijft de stroom homogeen, ook de beeldspraak volgt dan tot in de elfde regel de homogene greep van tien. Waar de dichter portretteert, schetsjes maakt, is hij altijd wel te waarderen, hij krijgt dan de steun van de herkenbare realiteit of althans wat wij er menen van te moeten onthouden, omdat het zo vaak en gemakkelijk schijnt opgemerkt te worden. We zijn dichters dan dankbaar dat ze het voor ons zo goed in woorden kunnen neerzetten. Diezelfde steun krijgt elke dichter ook als hij bekende emoties deskundig neerschrijft: de afdeling over de overleden moeder ligt op die lezershoogte. De eindafdeling ‘Over de Lethe’ staat dichter bij de vorige afdeling dan een ongeoefend lezer zou vermoeden. De verheerlijking van de vrouw door de kleine man, nog een kind, een kleine mens. Wie hier de bundel op naleest, ontdekt dat zijn homogeniteit toeneemt. Die eenheid is thematischer, meer bedacht, minder voelbaar in de opbouw van het ritme. De bundel bevat trouwens een tiental verzen meer dan die van Gruwez.

Hubert Van Herreweghen Aardewerk (1985)

De poëzie van Hubert Van Herreweghen heeft mij altijd geïntrigeerd door haar ritme. Zij heeft vijanden, die ze Gezelliaans noemen of traditioneel. Ze heeft verdedigers die haar katholiek noemen zoals Westerlinck destijds. Bij hem uit zich dat ritme ook in eindrijmen. Het is niet het wijde of mooie ritme dat harmonieus openplooit. Integendeel het is een kort, bijtend ritme dat zichzelf vastzet in een te korte kadans. De drift die zich niet bevrijdt in een gesprek, maar in een greep, een korte dans. Het rijm heeft altijd iets dat de zin afsluit en het gesprek ontwijkt. Het bewaart zijn eigen wereld, zijn eigengereidheid ook. De angst en de ontgoocheling worden erdoor bezworen, maar ‘het vreet zichzelf’. Het beest moet getemd worden. Vandaar ook de obsessie rond bepaalde woorden. De enige bevrijding in deze poëzie lijkt me te ontstaan doordat ze soms een epische lijn verdraagt, een wat groter tijdsbesef dan het driftmoment. De hoofdzaak blijft voor mij toch dat zichzelf insnoeren, temmen en bijten, zich afsluiten en inkorten. Thematisch heeft deze poëzie mij niets te bieden. Haar perceptie van concrete beelden is wel belangrijk voor de dichter als herkenning van de drift, maar de eigenlijke beweging is m.i. veel introverter en teken van beleden menselijke onmacht. Het is geen toeval dat het rijm insisteert op dezelfde klank of op slechts twee klanken. Het is niet de binaire muziekdoos van Gezelles ‘Dien avond’ en voor mij heeft deze poëzie niets gemeen met Gezelle. Wie het ritme niet vanuit die introvertie beschrijft, kan er maar traditionele dreun of folklore in vinden. Haar beperking is eerder van psychisch-tragische aard.

Ten slotte blijft er nog het belangrijk werk van Anton van Wilderode en Aleidis Dierick.

Hoewel de bundel De Vlinderboom (1985) reeds door mij elders werd besproken past het in dit bericht hem een plaats te geven die de zijne is. De bundel is erg mooi geordend in drie afdelingen van tweemaal dertig en nog eens 36 gedichten. Dit estetisch kunnen wordt nog verhoogd door elk gedicht op te bouwen als drie kwatrijnen met telkens omarmend rijm in vijfvoetige jamben. Wie de prachtige taal van de bundel nauwkeurig bekijkt, wordt verrast door het groot aantal adjectieven. De meeste substantieven kunnen niet zonder. Voor mij is het een uiting van rijkdom in de taalontplooiing. Een nadrukkelijke schoonheid die niet als eruptie wild losbreekt, maar als het vasthouden van de schoonheid tegen de dood en het verval en me doet terugdenken aan zijn lessen destijds over ‘De boer die sterft’ van Karel Van de Woestijne. De herinnering wordt tot op de rafel afgetast.

Doorheen het historisch portret van keizer karel, onze beroemdste Vlaming, wordt ook het portret van de dichter, het verbeelde personage, zichtbaar. De ouder wordende dichter die afscheid leert nemen. Al blijkt niet uit de notities bij de gedichten dat de dichter de nog niet zo lang geleden bekend geworden brieven van keizer Karel aan zijn zoon Filips heeft gelezen, de geboden psychologie van de keizer is juist getekend. Dit is een waardemeter voor elk kunstwerk dat historische gegevens vrij verbeeldt: dat het de bekende gegevens niet tegenspreekt. Schiller met zijn ‘Don Carlos’ bleek later die test niet meer te kunnen doorstaan! Toch kun je dit estetisch geslaagd werk, voor mij zijn totnogtoe beste bundel, nog niet vergelijken met prestaties als die van een Dante die een hele beschaving wist samen te vatten, thans wellicht nog moeilijker dan ooit: de schoonheid én wijsheid van deze eeuw. Van Wilderode is de dichter van de bedreigde schoonheid. Het is teken van bewondering als een criticus bij al dat reeds zo verfijnde nog meer durft verwachten, want, mutatis mutandis, naar het woord van de Chinese dichter Lu Xun (1881-1936), de man was politiek erg geëngageerd in de opvoeding van zijn volk, als de gemeenschap literatuur nodig heeft, ‘is het omdat literatuur, literatuur is’. Poëzie is in mijn ogen het beste wat deze dichter Anton van Wilderode aan zijn volk kan geven want hij is een groot dichter.

Aleidis Dierick, Een engel komt blootsvoets

De priester heeft als thema in de letterkunde, proza zowel als poëzie, al een hele reeks prachtige werken in de verbeelding van de auteurs doen geboren worden. Bij een Graham Greene vanuit de achtergrond van wat anderen de mystiek van de zonde hebben genoemd. Bij Aleidis Dierick die de liefde van een vrouw voor een priester in haar verbeelding oproept en uitwerkt, is de achtergrond eerder die van de volgehouden passie. Zelfs de schoonheid van de poëzie staat in het verlengde daarvan. Als voor een vis in duister water hoopt de ik-persoon dat de aangesprokene haar poëzie kan ervaren als een zuurstofbel. Het is de hele bundel door een gepassioneerd pleidooi tot de priester: ‘als ik u niet bemin, leef ik in zonde’. Het dramatische wordt in de bundel tot hoge spanningslijnen gevoerd omdat de priester blijkbaar doof blijft voor die passie. Het tragische uit zich dan in haat tegen al wie die liefde onmogelijk maakt. Het ligt diep op psychologisch vlak: het verzet is als het ware ingeweven in de religieuze bezieling en zelfs in de godsopvatting van de priester. Al heb ik elders in een bespreking à la Derida gewezen op de mogelijkheden die in de bundel niet aan bod komen, het is een absoluut merkwaardige en ontroerende bundel die bewijst dat Aleidis Dierick met grote intensiteit een dergelijk thema nieuwe kracht kan geven. Als lezer ontkom je niet aan de zekerheid dat ze werkelijk zich hier met grote kracht heeft gegeven. Haar beschouwingen over het offer met al zijn bijbelse connotaties op de achtergrond van haar psychoanalytisch uitgangspunt over het onderbewustzijn, onttrekken de bundel aan de loutere eruptie. Ik vond het nodig in een reeks bundels uit 1985 toch deze van 1984 in herinnering te brengen. De loutere snede van het kalendermes zou anders al te diep hebben gesneden in onze Vlaamse poëzie, die veel rijker is dan sommigen ons willen doen geloven.

José de Poortere

Roger M.J. de Neef
Lammeneelstraat 9
3100 Heist-op-de-Berg

Bio-bibliografische notities

Geboren te Wemmel (Brussel) op 24 juni 1941. Licentiaat in de wijsbegeerte en letteren (groep pers en communicatiewetenschappen en hedendaagse geschiedenis). Was van 1964 tot 1971 toneelrecensent bij verscheidene Vlaamse dag- en weekbladen. Van 1968 tot 1971 kunstcommentator BRTI en III; programma's ‘De 7 kunsten’, ‘Theaterparallel’, ‘De wereld van het Boek’ en ‘Theatermagazine’. Later, sinds december 1977 vast medewerker BRT 1-radio voor de rubrieken jazz, schilderkunst en poëzie. Tevens sinds 1 jan. 1972 politiek redacteur bij het Nationaal Persagentschap Belga.

In 1967 ging hij als bassist van het Willy Donnikwartet op tournee met blueszanger Eddie Boyd en pianist Memphis Slim. Werd in 1972 onderscheiden met de Bijzondere Prijs voor Poëzie van de gemeente Deurle, in 1978 met de Arkprijs van het Vrije Woord en in 1980 met de Poëzieprijs van de Vlaamse Club Brussel.

Publikaties: Winterrunen (gedichten- Manteau 1967), Lichaam mijn Landing (gedichten - Yang 1970), De Grote Wolk (gedichten - Colibrant 1972), Gestorven Getal (Pink Editions & Productions 1977), De Gedichten van Licht en Overspel (Pink Editions & Productions 1982), Schilder Jef van Grieken: Hooglied van het Verval (essay, Lannoo-Tielt 1983), De Vertelkunst van de Bloemen (gedichten, Manteau 1985).

Kanttekening bij een gedicht.

In de commentaar bij het hier afgedrukte gedicht, zal ik mij beperkten tot de omschrijving van de aanhef nl. ‘Regenboog en boom’ en tot het eindvers ‘Ja. Bijna als duiven na de dorst’. Wat tussen voornoemde twee regels zit is onvatbaar, kan derhalve niet in verhalend proza worden vertaald. Ik geef dan ook de voorkeur aan de gestileerde ontlading van enkele klemwoorden en krachtvelden die trouwens in bedoeld gedicht in ruime mate voorhanden zijn. Bij het componeren van dit gedicht, ben ik waarschijnlijk onbewust vertrokken van kitscherige en zoete vormen van architectuur die, onder ongenaakbare glazen stolpen, als decor dienen voor wereldlijke en vooral religieuze taferelen. Ik heb een ongelooflijke voorliefde (-noem het verering-) voor prullaria die tot het gegoede familiebezit zijn blijven behoren. Bij de huisinrichting weet ik mij er altijd mee te omringen. Echte environments, gevangen in glazen huizen, zijn voor mij de ordening en de fixatie van diepliggende irrationele gevoelens die misschien nog het meest in de functionele volkskunst kunnen overleven.

Een soort microkosmos of kleine kamertheaters vol onderdrukte maar meestal absolute gevoelens die, (-bol van clichés-) picturaal en plastisch enigszins onhandig zijn neergezet. Achteraf nochtans vind ik het ontroerend hoe iedere metafysica (of zelfs maar het vermoeden ervan) telkens en opnieuw, een lichaam in een landschap krijgt.

Het is een mechanisme of een inzet die ook in de zogenaamde grote kunst bestaat. Kunst gebruikt immers het fragmentaire, werkt met fluisterende metaforen, met de metonymia...

Als de vader van de Arte Povera, Mario Merz, sinds 1968 in de beeldende kunsten erg opgemerkte Iglo-reeksen maakt, dan is dat omdat hij het eeuwenoude uitspansel, het hemelgewelf van de primitieve mens, tot de woning van zijn onopgesmukte en vergankelijke beelden wil ombouwen.

Een daad dus die overduidelijk parallel loopt en toch losstaat van die van de Eskimo's.

Evenwel dezelfde bezetenheid van het gronddenkbeeld met als resultaat ‘het ongrijpbare’ op kamer- en museumtemperatuur... Met dit voorval voor ogen, ook ik heb, vanuit de miniatuurstolp, wel eens tekenen van het firmament in mijn gedicht binnengebracht.

‘De boom’ als verbinding, als middelpunt en gebed tussen aarde en hemel. De ‘regenboog’ die reeds in het Oude Testament werd gezien als het verbond van het Goddelijke met de mens, - die bemiddelaarsfunctie wordt b.v. onder de stolp van de H. Theresia uitgebeeld als een ‘regen van rozen’.

Op al die elementen heb ik een beroep gedaan, meer bepaald om het gedicht in de sfeer van het sacrale en van het kosmische in te leiden. Daarbij denkend dat de ogen van onze hersenen voortdurend in bezit nemen en daarom ook noodzakelijk profaneren.

‘Duiven na de dorst’, het veertiende gedicht van een reeks verzen die samen de hoofdcyclus vormen van de nu in het najaar bij de N.V. Manteau verschenen bundel De vertelkunst van de bloemen.

Opnieuw een gedicht dat moeilijk kan losgemaakt worden van het grotere geheel waartoe het behoort. Een verwijzing ook die maar moeizaam kan losgehaakt worden uit de verbanden en gewrichten waarin die verwijzing is opgenomen. Oog en opening.

Het geïsoleerde gedicht (noem het ‘grafschrift van een ervaring’) dat daarom bijna dubbel of spreekwoordelijk zwijgt.

Als een dictaat, armoedig, gebogen en volkomen; na de zondvloed, de gelatenheid, de overgave van de rust. De druif in de duif. Mijn verminkte meervoud.

Later en traag schrijvend ‘Als duiven na de dorst’. Keer op keer, zo ervaar en erken ik het grote verzaken, het dagelijkse bijna theatrale versterven, het afscheid nemen, het sterven als hoogste en enige vorm van aanwezigheid.

De herhaling dus van Kierkegaard. En wie verklaart het eerste gestamel, wie de laatste reutel?

Wie (- in het prentenkabinet van een wereld die zich betekent met bloed, armoede en slogans, -) wie snijdt de bloemlezing uit de bloem? Bekroonde, ontkroonde stilte. Vol en ledig. Volkomen voedsel in het geheugen van een boom. Adem, ader en radar.

Blauwe Bloem, nederige bloesem van de Hoogmoed, met Plato ben ik de adellijke, de gehoorzame, de meest vrije slaaf. Ik kan niet anders dan U vervloeken temeer daar Gij sinds alle eeuwigheid zijt.

Gemeenschappelijk gedicht, geschiedenis, Heilige Stilte, vrieslicht in een geleend en geleerd landschap dat over talige eeuwen glijdt; Eerzaam met de eenzame (ge)liefde, ik zing in ieder lichaam en luister.

Adriaan De Roover
Halewijnlaan 51, b. 29
2050 Antwerpen

Bio-bibliografische notities

Adriaan De Roover, pseud. v. F.A. De Rooy (Mortsel 13.02.23), richtte in 1946 met Manu Ruys, Ivo Michiels e.a. het tijdschrift Golfslag op. Debuteerde in 1947 met Verzen uit de Grabbelton. In 1948 volgde de bundel Kassandra en het essay De Doodsgedachte in de Moderne Noord Nederlandse Poëzie. Trad in 1953 toe tot de redactie van De Tafelronde en werd een der woordvoerders van de experimentele poëzie. In 1953 verscheen zijn eerste bundel zg. experimentele poëzie woordschurft. Hij bundelde zijn kritische beschouwingen over de avant-garde poëzie in het essay 2 × over poëzie (1955) en schreef een essay over de dichter Georg Trakl (1955), bekroond met de Dr. Jules Persijnprijs. In 1958 verscheen zijn studie over Paul van Ostaijen en de absolute Lyriek, bekroond met de essay-prijs van de provincie Antwerpen.

In 1961 kwam de dichtbundel testvliegen en in 1965 de bundel vvrede gedichten. Dan volgden 20 jaar van ‘dichterlijk zwijgen’ waarin hij zich uitsluitend wijdde aan de studie van de Romaanse kunst. Als fotograaf legde hij een collectie aan van 60.000 dia's over Romaanse architectuur en beeldhouwkunst. In het kader van Europalia 1985 creëerde hij te Gent de audiovisuele presentatie voor de tentoonstelling over Santiago de Compostela. Intussen was eind '84 ook een nieuwe bundel verschenen als een mes in een huis vol gekken.

Ik meen mij volgende anekdote van de dichter Martinus Nijhoff te herinneren. Toen een deftige dame hem eens de vraag stelde hoe hij een gedicht schreef, antwoordde Nijhoff: ‘heel eenvoudig, zoals een haan een ei legt.’

Moeten we dit een absurd of een subliem antwoord noemen? Mijns inziens gaf de minzame Nijhoff hier een subliem antwoord op een absurde vraag. Nijhoff had er kennelijk geen behoefte aan zijn lyrische problematiek met een buitenstaander te delen. Dit is geen hautaine houding van de dichter, maar een vorm van self-defence.

In feite legt deze anekdote twee tegengestelde dingen bloot. Enerzijds het non-engagement van de dichter en anderzijds de neiging van de lezer om in elk gedicht een boodschap of mededeling te zoeken.

Een van de belangrijkste kenmerken van de moderne lyriek is haar non-engagement. Sinds Baudelaire is de moderne dichter zich er steeds meer van bewust geworden, dat hij geen boodschappenloper is, geen maker van consumptiepoëzie.

Dit wil niet zeggen dat er tegenwoordig geen gedichten meer geschreven worden met een boodschap of met een of ander ethisch, sociaal of religieus engagement. Integendeel. Er zullen immers wel altijd consumenten voor dit soort poëzie te vinden zijn.

Maar ik heb het hier over een andere poëzie, die ik liefst met de term lyriek zou willen omschrijven.

30 jaar geleden heb ik daarover reeds zwaar en uitvoerig gepolemiseerd. Ik schreef toen bij herhaling, dat ik zowel instinctief als beredeneerd elk ethisch engagement in de poëzie verwierp. De ultieme consequentie hiervan was, dat ik 20 jaar lang geen enkel gedicht heb willen schrijven.

Sinds enkele jaren schrijf ik weer gedichten. Maar mijn lyrisch standpunt is nog niet veranderd. Ik heb nog altijd geen boodschap. Mijn poëzie is nog altijd niet bruikbaar in een bepaald ethisch of sociaal bestel. Ik schrijf nog steeds ‘nutteloze’ poëzie. ‘Overbodiger na ieder woord’.

Wie een exegese van mijn gedichten verwacht,

komt dus wel bedrogen uit. Als dichter-zonderboodschap voel ik geen enkele behoefte om mijn poëzie te verklaren.

Ik zou me hierbij kunnen verschuilen achter de woorden van Paul Rodenko: ‘Het is de eeuwige vergissing van de dichter, dat hij denkt... dat hij zijn gedichten beter begrijpt dan een ander.’ (Maatstaf, 1955, p. 901)

Maar er is meer. Wanneer ik mijn gedicht zou verklaren, heb ik niet alleen het gevoel de lezer te onderschatten, maar bovendien drijf ik mijn gedicht aldus fataal in één bepaalde richting. En dat is nu precies wat ik steeds heb willen vermijden. Alleen de geëngageerde dichter schrijft ‘éénrichtingspoëzie’. Ik laat, om het nog steeds met Stéphane Mallarmé te zeggen ‘het initiatief aan de woorden zelf’. Het staat de lezer vrij mijn poëzie te interpreteren zoals hij zelf wil.

Ik heb destijds jarenlang een intensieve briefwisseling gevoerd met de dichter Pierre Kemp. Ik was toen zo naïef en vermetel hem nu en dan om uitleg te vragen over een of ander gedicht. Maar ook Pierre Kemp, die zichzelf de dichter van de ‘blijde onverschilligheid’ noemde, kon of wilde zich niet altijd blootgeven, en op zijn eigen ontwapenende manier antwoordde hij mij: ‘als het er zo staat, zal het zo wel moeten.’ Lees dus mijn gedichten zoals u zelf wil. Als dichter dring ik mij niet op.

Vindt u mijn gedicht mooi. Zoveel te beter.

Ontdekt u er een bepaalde vorm van eschatologisch denken in.

Bravo.

Wekt het een zekere weemoed en nostalgie op. Best mogelijk. Wordt u soms verrast door een beeld, een poëtische surprise.

Of bekijkt u mijn gedicht gewoon als een surrealistisch prentje. U doet maar.

Het ei van Nijhoff kunt u op vele wijzen consummeren.

Maar dat is mijn probleem niet.

Mijn probleem ligt elders. In het gedicht dat nog niet geschreven is.

Voor de rest luister ik naar jazzmuziek of ga ik naar de voetbal kijken.

Frans Deschoemaeker
Res. ‘Marbella’
Koning Albertstraat 37
bus 10
8500 Kortrijk

Bio-bibliografische notities

Frans Deschoemaeker (Kortrijk, 8.9.1954) is ambtenaar bij het Ministerie van Onderwijs te Brussel. Hij publiceerde de dichtbundels Stroomafwaarts (1979), In de Spiegelzalen van de Herfst (1981), De Onderhuidse Lach van de Landjonker (1985) en verleende zijn medewerking aan een twintigtal poëziebloemlezingen. Hij was ooit redacteur van Filter en Nieuwe Stemmen en medewerker aan De Periscoop. Momenteel is hij redacteur van Diogenes en medewerker aan Ons Erfdeel. Verder werkte hij mee, als dichter en prozaïst, aan een groot aantal Noord- en Zuidnederlandse literaire tijdschriften. De cyclus La Fin du Siècle uit In de Spiegelzalen van de Herfst werd in 1978 bekroond met de Prijs van de Vlaamse Club Brussel en de bundel De Onderhuidse Lach van de Landjonker in 1983 met de Provinciale Poëzieprijs van West-Vlaanderen.

De feiten

1. Op 7 juli 1978 werd op een weiland te Wortegem-Petegem de poëzieprijs Georges Leroy uitgereikt door de Marnixring ‘Leeuwercke’ van Waregem. In de hoedanigheid van laureaat van deze prijs werd ik die avond, samen met twee andere laureaten (naar aloude, goede Vlaamse gewoonte werden immers drie prijzen weggegeven) ontvangen in een overvolle feesttent, midden bruisende Breugheliaanse toestanden. Het bleek immers dat samen met de Marnixring ook een plaatselijke vereniging van kleiduifschutters reden had tot feestvieren - er liepen ook kopertrompers en majorettes rond. In de loop van de avond werden, tijdens een moeizaam bedongen ogenblik van stilte, de prijzen uitgereikt en werden de laureaten verzocht hun bekroonde werken ten gehore te brengen, wat zij, gezien de omstandigheden, beleefd maar kordaat weigerden.

2. Op 7 juni 1980 werd ik door de Kunstgalerij 't Leeghoek te Wannegem-Lede uitgenodigd om op een Jazz- en Poëzie-avond enige gedichten voor te lezen. Van de daar aanwezige dichters herinner ik me alleen nog Daniël Billiet, Miriam Van hee en de mede-organisator Luc Coorevits. Patricia Lasoen liet het op het allerlaatste ogenblik afweten en Luuk Gruwez strandde ergens tussen Hasselt en Wannegem-Lede wegens autopech. Het was een zwoele avond met krekelgeluiden, houtvuren geurden en het bier vloeide rijkelijk. De weiden waren luistrend, als naar eigen adem. Er heerste uitbundig enthoesiasme voor de band en aandachtige, zeg maar ingetogen stilte voor de dichters. Net toen ik mijn eerste gedicht aangekondigd had (Gedicht voor Tine - het staat me glashelder voor de geest) stak een koe uit het belendend weiland haar kop over de haag, vlak achter het podium, om met een doordringend en langgerekt geloei haar bijval te betuigen. De hilariteit die toen uit het publiek opsteeg was van die aard dat alle koeien uit het omliggende er voor de rest van de avond verschrikt het zwijgen toe gedaan hebben.

3. De vierde Nacht van de Poëzie werd te Brussel georganiseerd op 19 mei 1984. Tot deelname aan dit poëziegebeuren werd ik alweer niet uitgenodigd.

Het gedicht

Het handschrift van De Nacht van de Poëzie te Wannegem-Lede in mijn archief draagt als datum: 26 september 1984. De ultieme aanleiding tot het schrijven ervan is mij niet meer duidelijk. Zeker is echter dat de hierboven geschetste feiten rechtstreeks met het ontstaan van het gedicht te maken hebben. In die tijd had ik nog niet de gewoonte aangenomen kladjes en probeersels van mijn gedichten te bewaren, zodat ik mij hier ook niet wil wagen aan een gedetailleerde reconstructie van de genese van het gedicht. Trouwens, wanneer ontstaat de eerste impuls? Wanneer slaat de vonk over? Langs welke wegen krijgen ervaringen en indrukken uit een schimmige, onachterhaalbaar geworden tijd allengs gestalte in een beeld, in een vers? Zelfs de prullenmand (of -map) van een dichter vermag op dergelijke vragen slechts een gebrekkig antwoord te geven. Er was in elk geval de vaststelling dat de poëzie, sinds zij de salons en cenakels ontgroeide, meer en meer in de Vlaamse Kermis-atmosfeer verzeild dreigde te raken. Waarom roept het woord poëzie-avond bij mij steevast associaties op met bruine kroegen, slechtgeklede, overjarige alternatievelingen, gitaarmuziek, parochiezaaltjes, potsierlijke voorzitters van Plaatselijke Verenigingen, zwijnebraderijen, folkloristische verkleedpartijen, opgefokte, melige gezelligheid? Waarom kan het niet volstaan gedichten te lezen in een zonovergoten herfstpark, vanop een verweerd bordes, of onder kwijnende kapitelen, marmer-guirlandes, architraven, oprukkende wingerd en glycine; de elleboog steunend op wat rest van een frivool Corintisch zuiltje - herfstdraden onder beukenloof en over langoureuze pelouses, pauwekreten in het clair-obscur, applaus van schaarse intimi, een Florentijns larghetto e spiritoso of een Brandenburgs adagio, subtiel verklankt op de violoncello e cembalo, de viola da gamba, de oboe en de flauto dolce, als ijle intermezzi in de metafysica der late middag, ach... de lezer vergeve me mijn delirium. Waarom kan het niet volstaan de ultieme confrontatie met de poëzie aan te gaan in eenzaamheid en onbevangenheid, onder de leeslamp, in metallieke nachten, naakt tegenover het naakte woord in het witte universum van het blad? Het kan dus blijkbaar niet. Betonnen cultuurtempels en landelijke koeiplekjes, zij vràgen om dichters en de dichters, ja, die willen ter opvijzeling van hun ego wel eens wat andere lucht, wat auditorium, wat arena, wat applaus. Hierop wou mijn gedicht De Nacht van de Poëzie te Wannegem-Lede een superieure reactie zijn. Ik wou op ironische wijze mijn eigen Nacht van de Poëzie op papier creëren. De ingrediënten, noodzakelijk voor de sfeerschepping, werden eerst op een rijtje gezet: bruin bier uit Oudenaarde, linden, de boerengilde, de kleiduifschutters, de volksdansgroep... Schrijvenderwijs moest ik echter vaststellen dat het gedicht, zoals ik het hebben wilde, mij ontglipte, en dat een ander thema zich onweerstaanbaar naar de oppervlakte boorde; nl. de eenzaamheid, het gebrek aan communicatie, het deerniswekkende isolement van zo'n dichter op een podium. In een cultuur waarin de orale traditie van de poëzie haar functie nagenoeg verloren heeft, kan een dichter op een podium, behalve in zeldzame, begenadigde omstandigheden, alleen maar een curiosum zijn, en de beoogde wisselwerking tussen dichter en publiek alleen maar een fictie.

De Nacht van de Poëzie te Wannegem-Lede is bijgevolg geen echt hekeldicht geworden. Iets van een superieure toon is gebleven in de ironische verwoording en in het groteske slot, maar de volle nadruk is komen te liggen op het thema van het isolement. Dit thema krijgt door de uitbreiding in de ruimte (de kimmen, de kammen der Vlaamse Ardennen, de nacht als een zwarte schouwburgholte, de beemden en de aanpalende heerlijkheden) zelfs een hallucinante allure. De dichter als een roepende in de woestijn. Met als enige respons het geloei van een koe, ver weg, aan de overkant. Is er één beeld dat grotere desolaatheid uitdrukt dan dat van twee koeien die, in avondlijke weilanden, door vele

prikkeldraadversperringen van elkaar gescheiden, als verre, onzichtbare misthoorns tegen elkaar op staan te loeien?

Wanneer slaat de vonk over? Langs welke wegen krijgen ervaringen en indrukken uit een schimmige, onachterhaalbaar geworden tijd allengs gestalte in een beeld, in een vers? Deze tekst pretendeert niets meer te zijn dan een proeve tot reconstructie. Veel van wat achtergrond, aanleiding en impuls geweest is, is in de onachterhaalbare tijd verdwenen. Dit moet niet betreurd worden. Het eindresultaat, het gedicht, is klaar om de confrontatie met de lezer aan te gaan. En als déze tekst bij de lezer een vermoeden kan wekken van het geestelijk avontuur dat achter elk gedicht schuilgaat, dan weet ik mij in mijn opzet geslaagd.

Christiaan Germonpré
Markesteenweg 68 A/6
8500 Kortrijk,

Bio-bibliografische notities

Geboren in Roeselare 7.9.50; is assistentdienstleider in de Plaatselijke Openbare Bibliotheek Kortrijk. Hij was redacteur van de tijdschriften Boulevard en Noodrem en publiceerde gedichten in de voornaamste Vlaamse tijdschriften en bloemlezingen. Daarnaast vertaalde hij gedichten van de Duitse dichters Wolf Biermann, Karl Krolow, Sarah Kirsch, Günter Grass en Christoph Meckel. Van hem verschenen volgende dichtbundels: Voor de losprijs van warmte, 1978 - Ballet van blad, bloesem en bloed, 1982 - In het teken van mei, 1982 - Van weelde en weinig, 1984.

Bekroningen: Poëzieprijs Boulevard, 1977 - Poëzieprijs Georges Leroy, 1980 - Poëzieprijs Gent-Wevelgem, 1981 - Nationale literaire prijs voor haikoe, 1984 - Poëzieprijs Stad Blankenberge, 1984.

Van weelde en weinig

Tot haar sprak de verstandige Odysseus: ‘edele echtgenote van Odysseus, steeds komt gij weer terug op mijn verleden; welnu, ik geef u antwoord op uw vraag. In 't midden van de zee, die kleurt als wijn, ligt Kreta, 't is een mooi en vruchtbaar eiland. Ontelbaar zijn de mensen die er wonen; zij spreken alle talen door elkander: er zijn Archaiërs en Kydoniërs, er wonen fiere Eteokretenzers, daar wonen ook de edele Pelasgen. Negentig steden vindt men op dit eiland. Een van de steden is het grote Knossos, waar Minos, die 't vertrouwen had van Zeus, negen jaar lang als koning geregeer heeft. (Odyssee, XIX, vers 168-179). De cyclus Van weelde en weinig, ontstaan na een reis naar Kreta, bestaat precies uit negen gedichten. Voor dit nummer koos ik het vierde gedicht uit de cyclus.

Het Kretenzisch landschap biedt opmerkelijke contrasten: de sinaasappelgaarden in het westen, de wijngaarden in het midden en het oosten. Het eiland telt drie bergruggen: de Idi Oros, in de oudheid Ida (2456 m), in het midden, de Dikti Oros (2148 m) in het oosten en de Lefka Ori (2452 m) in het westen. Tot diep in het voorjaar zijn de hoogste toppen met sneeuw bedekt. Koning Minos van Kreta was volgens de mythologie de zoon van Zeus en Europa. De oppergod Zeus zou zelf op Kreta geboren zijn in een grot in het Diktigebergte en later gevoederd door de geit Amaltheia in het Ida-gebergte. leder negen jaar ontving Koning Minos van zijn vader Zeus de wetten voor zijn volk op de berg Ida.

In Knossos, Phaistos, Malia en Kato Zakros bevinden zich rijke ruïnes van koninklijke paleizen uit de Minoïsche tijd (3000-1400 v.C.). Het gedicht handelt over het paleis van Knossos (waar koning Minos regeerde) en het paleis van Phaistos. Het paleis van Knossos, gereconstrueerd door Arthur Evans, bevat heilige vertrekken, balsemkamers, voorraadkamers, een troonzaal, het centrale binnenhof (1000 m²), een statietrap en een processiegang. Deze achtenveertig meter lange en drie meter brede gang, die het paleis binnenvoert, bevat fresco's. Zij tonen twee Minoërs, die voorraadkruiken voor wijn, olie en koren in processie dragen. In de voorraadkamers treft men deze manshoge kruiken (pithoi, mv pithi). Vanaf de ruïnes van Phaistos (57 km van Knossos) kijkt men over de wijngaarden in de Messaravlakte op de Lybische Zee neer. Het paleis van Phaistos ligt beneden aan de berg Ida. Het telt geen gerestaureerde zuilen noch fresco's, maar heeft dezelfde indeling als het paleis van Knossos.

Kreta staat het hele jaar in bloei. De lente is het ideale jaargetij om het eiland te bezoeken.

Men vindt er de wasgele vijgedistel, de iris, de slaaplelie, de gaspeldoorn, de brem, de klaproos, de witte en roze oleander. Het vers ‘oleanders openen een nieuwe realiteit’ duidt de overgang aan van de Minoïsche tijd naar de hedendaagse tijd. Wie ooit Griekenland en in het bijzonder Kreta bezocht heeft, geneest nooit meer van het schouwspel van licht en water. Het spiegelbeeld van de tijd wordt beleefd en ervaren in een roes van sirtaki's, van de smaak van retsina, enz. En toch blijft de bezoeker buitenstaander. ‘Uitbundig maken wij muziek in een free jazz stijl.’ Wij zijn losgeslagen van de wortels van de westerse beschaving. In het dorp Matala ‘verleggen wij de grenzen van ons lichaam, ondergaan wij als een open schelp de genezing van water’.

In Kreta wil ik vooral mezelf meten aan de stilte. Deze geografische afzondering, ontworteling, leidt tot het ontwerpen van een innerlijk landschap. Dichten betekent voor mij ruimte scheppen, de grenzen van zijn eigen ik verleggen, stilte oproepen. In de landschappen van mijn bijna stillevens hanteer ik steeds de toonaarden van het licht, de stemming van het water en de leefkracht van stilte. Naast het onbestemde, het onachterhaalbare, moet het ‘wit’ de functie van mijn eigen emotie verwoorden. Er wordt hier duidelijk uiting gegeven aan de oergevoelens van eenzaamheid. Het natuurgegeven blijft voor mij slechts een teken, een uitwendige aanwezigheid van leven, waarin de mens slechts verloren loopt met het onontkoombare besef van vergankelijkheid. De visuele beeldentaal, de eenvoudige formulering in meestal bondige tweeregelige verzen, zijn de belangrijkste bouwstenen in mijn dichtkunst. De muzikaliteit speelt hierbij een belangrijke rol. In deze verzen overheerst het zangerige Grieks. Binnenrijmen (onvertaalbaar, verhaal), klinkerrijmen (a, i, ij) en stafrijmen (ravijnen, refrein, paleizen, pithi) helpen het ritme dragen.

In de drang het onzegbare te verwoorden botst men als dichter voortdurend met de stroefheid van het materiaal waarmee men veroordeeld is te werken. Er is steeds weer de uitdaging van het blanke blad, het gevecht met gevoel, taaltekens, het woordenperk, dat men moet weten te betreden zonder onherstelbare schade toe te brengen. De titel Van weelde en weinig wijst op de beperktheid van het dichterschap.

Fernand Handtpoorter
Leegstraat 31
9960 Assenede

Bio-bibliografische notities

Fernand Handtpoorter werd geboren te Poperinge op 4 januari 1933. Licentiaat germaanse filologie R.U.G. 1956. Is studieprefect aan het Koninklijk Atheneum te Eeklo.

Poëzie: o.m. Anubis (58), Potas en Slijm (61), Te sterven zonder dees... (70), Kleine Kamerbrand (74), Bericht uit de gekwetste tuin (76), De klemmen van oud zeer (81).

Romans en verhalen: Bel Avenir (68), De kleine god (70), Als een kommerloze hond (72), Artemis (83).

Toneel: o.m. De koord van Spinoza (L.V.T. Antw. 62), De Vlaamse Gaai is een bandiet (78), De linker- en de rechterzijde (B.K.T. 85), Bruidssluier (84).

Luisterspelen, waarvan creatie op B.R.T.: Paartijd (81), De verdediging van de hond (82), De kunstenaar en zijn model (82), Er is een pan van het dak gewaaid (83), Stroomversnelling (84), Geklop en gehamer (84), Het Lek (85), De grammofoon (85).

Monografie: Frans Sierens (82).

Literaire prijzen: o.m. Poëzieprijs prov. Oost-Vlaanderen (71), Prijs Burg. de Pesseroey Deurle (76), Literaire prijs van de stad Brussel (77), Nestor de Tièreprijs van de Kon. Vl. Academie (77), Paul de Montprijs van de prov. Oost-Vl. (85).

Over F.H.: Car Flanders: Fernand Handtpoorter. Schrijven uit weerbare onmacht (1983).

Het gedicht Cycloop is het vijfde gedicht van de cyclus ‘Cycloop, een zelfportret’ uit de bundel Kleine Kamerbrand, uitgegeven in de Bladen van de Poëzie door uitgeverij Orion-Brugge in 1974. De cyclus, die uit 10 gedichten bestaat, wordt besloten met het programmatische gedicht ‘De Boodschap’, van waaruit formele en inhoudelijke bedoelingen van de hele cyclus kunnen worden verklaard en/of begrepen.

Cycloop is duidelijk geïnspireerd door de lectuur van het negende boek van Homeros' Odyssee, waarin Odysseus geconfronteerd wordt met Polyfemos, zoon van zeegod Poseidoon. Het gedicht Cycloop is in zoverre een zelfportret dat het de Dichter uitbeeldt, zowel in zijn (al dan niet vermeende) sacrale waardigheid als in de complete demystificatie daarvan: in het land der blinden is éénoog koning. Met deze ironische ondertoon moet het hele gedicht door rekening worden gehouden. Het banale is nooit ver weg van het elitaire, de dichter is tegelijk een geborgen burger. Deze dualiteit maakt de grondstructuur uit van het gedicht.

De dichter in zijn kamerjas, die bedrukt is met een zwerm ‘in vlucht verstarde vogels’, roept voor mij het beeld op van een Bekende Vlaamse Dichter, die mij ooit eenmaal in dat sacrale gewaad tegemoet is getreden met evenveel pose als zelfbewustzijn, waardig én potsierlijk tegelijk. Cycloop is dan ook a.h.w. een persiflage op het gedicht ‘De Ziener’ uit De Legende van de Ruimte van Albert Verwey: Als dan dat Oog / Zich opdoet, ziet het de Wereld. (p. 19)

Verwey zelf en de met hem bevriende en verwante Stefan George zijn zowat het prototype van begaafde dichters die zichzelf en hun métier al te zeer au sérieux nemen. Cycloop: zoon van Poseidoon, Miles Gloriosus, Stefan George, de reus die mijn voorbeeld was (Zelfportret IV), Keizer van Cambodja (Zelfportret I) aan de ene kant, kleine proleet, kleine lettervreter (Ode), bereid tot blaten (Zelfportret III) en pap morsend aan de andere kant, m.a.w. een bron van tegenspraak. Inzicht naast kortzichtigheid. Deze dualiteit op verschillende niveaus: intel-

lectueel, sociaal, karakterieel, emotioneel... plaatst de dichter in een vrij schizofrene positie en splitst het gedicht op in spanningsvelden. De initiële metafoor van de cycloop wordt aldus uitgebreid tot een allegorie zonder dat de vergelijking ooit helemaal sluit.

De onzichtbare tegenspeler Odysseus, Niemand, is degene die de vragen stelt en de antwoorden kent. Hij is de enige die weet dat éénoog weldra blind zal worden, dat een vergrendelde kamer het noodlot niet zal buitensluiten, aangezien het toch al binnen is.

Zo sluit het gedicht Cycloop aan bij de algemene teneur van de cyclus en van de bundel Kleine Kamerbrand, wat zoveel betekent als een restant gesmoorde passie, een naar mensenmaat versneden en versnipperd dichterschap, koekoek i.p.v. nachtegaal.

De indrukwekkende kop van Polyfemos uit het Louvre, een Hellenistische terracotta afkomstig uit Smyrna, illustreert met zijn massieve verfijning de kwetsbare superioriteit van de halfgod, met wie de blinde ziener Homeros zich verwant kan hebben gevoeld.

Adriaan Magerman
Ahornlaan 25
9910 Gent-Mariakerke

Bio-bibliografische notities

1922: Op 28 december geboren te Strijpen (Zottegem) als tweede zoon van de populaire toneelschrijver Pieter Magerman.

1940: Beëindigt Grieks-Latijnse humaniora aan het Jezuïetencollege te Turnhout. Vangt studies kunstgeschiedenis en oudheidkunde aan te Gent, Rijksuniversiteit.

1942: Gestopt wegens oorlogsomstandigheden. Wordt staatsambtenaar.

1946: Gehuwd met Suzanna Paula Goossens, die overlijdt in 1984. Uit het huwelijk worden 3 kinderen geboren.

1983: Gepensioneerd op 1 januari.

Publikaties: gedichten: Heimwee en Vuur (1948), Voor de dood der rozen (1950), Embryon (1955), Asthenisch (1962), Egidius (1966), Impromptu herdruk (1973), Sonate gelegenheidsgedichten (1981).

Verder poppenspelen, scenario's, vertalingen en essays, o.m. over J.L. De Belder (‘Oostvlaamse Literaire Monografieën, nr. 15, 1980) Prijzen en onderscheidingen: aanmoedigingsprijzen Provincie Brabant en Poëziedagen Merendree (1950), Poëzieprijs Nieuwe Stemmen (1951), Poëzieprijs Merendree (1953) en Heist aan Zee (1961), Arthur Mergelynckprijs van Kon. Vl. Academie en Clara Hamendtprijs voor Scheldepoëzie (1964), Poëzieprijs Heist aan Zee (1965), Provinciale Prijs Oost-Vlaanderen en Faunprijs (1966), Poëzieprijs stad Eeklo (1971), A. De Pesseroey-J.L. De Belderprijs Vlaamse Poëziedagen (1984). Reis- en Studiebeurzen, Nationale Ordebenoemingen.

De dichter is een mens die geroepen is vanuit zijn altruïstische ingesteldheid in vakkundige schoonheid te verwoorden wat anderen niet tot uiting kunnen brengen. Zulks veronderstelt vóór de communicatie het zoeken naar zichzelf, de zelfkennis, het voortdurend bezig zijn met de eigen problematiek in het streven naar de individuele positieve waarden, het worden in betrokkenheid en eenzaamheid.

In de zes gedichtenbundel die ik totnogtoe gepubliceerd heb, heb ik meer dan eens een balans opgemaakt. De laatste bundel Egidius uit 1966 besluit met een ‘Zelfportret’. Dr. Armand Van Assche, die over mijn poëzie een monografie schreef (Oostvlaamse Literaire Monografieën, deel II, 1978) noemt deze bundel ‘de zoektocht naar de andere in zichzelf’. Egidius was de weerslag van een identiteitscrisis. Lange tijd heb ik de boodschap van de jong gestorven Nederlandse dichter Hans Lodeizen ‘liever de wereld kleuren dan hem bewonen’ in mij laten overkomen. Maar het blijkt nu de zoveelste vlucht uit het essentiële te zijn. De dichter moet de wereld bewoonbaar maken vooraleer hij hem wil kleuren.

In 1973 verscheen, eveneens bij Colibrant te Deurle, een luxe-uitgave van het gedicht Impromptu, naar aanleiding van mijn vijftigste verjaardag. Het werd overgenomen uit de bundel Asthenisch (1962) en sluit met het vers ‘Ik ben de witte merel ik ben niet te vinden’ dat tekenend is voor de identiteitscrisis waarin ik mij bevond. De stijlattributen beschrijft Armand Van Assche opus citatus als volgt: het associatieve vers, het treffend anektdotisch detail en het verdriet als dragende toon.

De bundel Egidius, die na Asthenisch werd gepubliceerd, was niets anders dan een zoeken naar bevrijding, naar het middel om de eenzaamheid betekenis te geven, en betrokkenheid. Hij werd een zoektocht naar de andere in mij, die mij zou aanvullen, die mijn innerlijke onrust tot evenwicht zou brengen in het zoeken naar de betekenis van het geluk, het ware, dat moet liggen tussen het tijdelijke hebben en het eeuwige zijn.

In het onlangs bij de uitgeverij Patmos verschenen boek Op zoek naar het geluk van Dr. G. Van Leeuwen, lees ik dat het leven iets met het geluk te maken heeft waar wij allen bij bestemming naar streven. Geluk, zegt de auteur, is een bevinding der ziel tussen het genoegen (dat te laag is) en de zaligheid (die te hoog ligt). Geluk heeft iets te maken met het feit dat het leven een zin heeft en dus mededeelzaam is. Het is geen geschenk: wij moeten er iets aan doen.

Het geluk is in onze maatschappij het woord dat de individuele vlucht uit de werkelijkheid tekent. De diepere gelukservaring is de uitzonderlijke, de volkomene, en ligt vooral in het feestelijk inrichten van dit leven naar het leven hiernamaals. Het geluk dat zich optekent in de vlucht uit de realiteit kan toevallig zijn, kan een intense vreugde betekenen, een innerlijke tevredenheid uitdrukken of een zekere beatitudo weergeven uit een blijvend bezit van het goede.

Maar het is niet af. Wij leven in voortdurende spanning tussen werkelijkheid en ideaal, die vooral bij kunstenaars de tragiek betekent van de spanning tussen de ambitie en het realiseren. Dat die soms ondraaglijk is, loopt in vele gevallen uit op het zoeken naar vluchtmiddelen als alcohol, drugs, consumptieve erotiek, die een tijdelijke roes veroorzaken, maar in hun sterker wordend aandringen tot ontgoocheling en verlies van het eigene uitlopen.

Op een bepaald ogenblik in zijn leven heeft de mens, in het kader van zijn totaliteitservaring, te kiezen tussen de vlucht in het gewone en het buitengewone. Op een bepaald ogenblik zoekt hij de eigen, door herkenning bepaalde vrede, het evenwicht, het aanvaarden van zijn conditio en het zich schikken naar de vaste waarden die in hem verborgen liggen en op hun manifestatie wachten.

Ook in mij, in mijn poëzie dus, is een daarop gerichte evolutie, na veel reizen in de geest, te bespeuren. Breekpunt is vooral de gemotiveerde beslissing vóór een zevental jaren geweest om als vluchtverslaafde een nieuw leven op te bouwen. Ik heb toen mijn verkrot huis symbolisch afgebroken en heb het samen met vrienden opnieuw opgetrokken. Ik ben weer zonder afleiding beginnen schrijven, en het heeft drie jaar geduurd vooraleer wat ik nieuw geschreven had, niet vernietigde. De stijl heeft verstrakte wijzigingen ondergaan. Waar ik vroeger elke interpunctie achterwege liet om het vers vloeiender te maken en de lezer tot een inspanning naar afwerking te verplichten, wens ik thans, in sereniteit en betrokkenheid, mede te delen wat in mij omgaat.

De dichters die ik las en lees, zijn, alle verhoudingen in acht genomen, geestesverwanten. Mensen die iets te zeggen hadden en naar het schone geheim van de poëzie in taal en beeld konden verwijzen. Gerrit Achterbergs predikaat is voor mij steeds een leidraad geweest: ‘Maar ik te beheren / een ingegaan gebied / dat van u weet / grond voor het lied / dat ik moet transformeren / tot de verstaanbaarheid / aan beide zijden van de tijd.’ Zeker het laatste, waarin het dualisme in de mens wordt aangesproken, het samengaan van stof en geest en het zoeken van daaruit naar het evenwicht tussen ideaal en werkelijkheid, heeft mij vooral later geboeid.

Ook het gevoelsfilosofische, het introspectieve en het neo-symbolische van R.M. Rilke, de over de grenzen van dood en leven bedroefde, hebben mij bepaald. Rilkes boodschap is bij de vorige generatie uit de materialistische welvaartsmaatschappij op de achtergrond geraakt, maar keert nu in waardering terug. De mens is teruggevallen op zijn diepere waarden en tracht opnieuw te worden wat hij is, op zoek naar het volkomene en in het licht ervan. Daarin, zegt Rilke, is God ‘wordend in ons’ en het doet hem de vraag stellen ‘God, wat zijt Gij zonder mij?’ Rilke meende dat de problematiek van een mensenleven slechts in de mens zelf te benaderen is: God bestaat slechts als het streven van het schepsel, vanuit zijn door de natuur bepaalde eigenheid.

Ook Apollinaire heb ik veel gelezen. Bij hem trok mij vooral de verstechniek aan, het muzikale - woord is niet alleen betekenis maar ook klank -, het verrassend poëtizeren en sublimeren van alledaagsheden op de achtergrond van de vergankelijkheid. Ook bij Gezelle word ik door het muzikale aangetrokken. En nog door zovele anderen, de oude Chinezen vooral, waar ik niet langer wil bij stilstaan.

Mijn poëzie gedraagt zich in de tragische spanning tussen ambitie en realisatie. Ik moet die spanning aankunnen in een voortdurende groeipijn naar het volkomene, waarvan ik weet dat het op deze wereld niet te bereiken is. Het leven is de grote ambitie. Nooit zal de dichter het gedicht schrijven waarbij zijn naam overbodig wordt. De Middeleeuwse droom is een droom gebleven.

Uit de vele onuitgegeven gedichten kies ik ter illustratie het hier afgedrukte gedicht zonder titel met het aanvangsvers ‘Het oog dat uit de iris kijkt’. Thematisch behandelt het ook de problematische verhouding tot het andere ik, met het verdriet om de onvolkomenheid op de achtergrond, de betrachting naar het evenwicht tussen het materiële en het ideële, het sublieme,

het mystieke. Als ik ooit dit gedicht, met de andere, laat uitgeven, zal de bundel in zijn titel het zeker hebben over de ‘Andere’, en zullen daar een drietal uitspraken van dichters en denkers als motto aan voorafgaan. De eerste is van Rilke ‘Alle Dinge, an die ich mich gebe, werden reich und geben mich aus’, de tweede van de humanist Grotius ‘Gij zult niet strijden met anderen dan met u zelf’ en de derde, de belangrijkste, van Goethe: ‘Zwei Seelen wohnen ach in meiner Brust’.

De Andere. Ik zie God als het einde van mijn betrachten. Niet de institutionele God, maar een persoonlijke, de gloed die in ieder mens afzonderlijk en anders beleefd wordt. De gloed die uitstraalt over het materiële waarvoor de mens, volgens Aristoteles en Thomas van Aquino, het redelijke wezen met de vrije wil verantwoordelijk blijft. De mens richt zelf zijn leven in naar het andere, volkomen leven. Mijn laatste gedichten zijn problematische aanroepingen van het andere wezen in mij dat ik afstoot en uitnodig, dat ik ter aanvulling nodig heb voor de essentiële opdracht die mij is opgelegd: in zelfverloochening, die ook zelfbevestiging is, de wereld helpen bewoonbaar maken en hem van daaruit te kleuren.

De dichter schrijft in de eerste plaats voor de eigen therapie, uit eigen noodzaak, maar kan ook zichzelf zonder de anderen niet waarmaken. Camus schreef in ‘La Peste’: ‘Il y a de la honte à être heureux tout seul’. Elkaar gelukkig maken en daarin tot innerlijk evenwicht, tot vrede komen is voor de opdracht van de dichter specifiek. Opdat hij zou kunnen schrijven ‘Ik ben de witte merel, ik ben bij u te vinden’.

Frank Pollet
Hemelsbreedte 84
9190 Sinaai

Dura Lex, Sed Lex
in memoriam Ellen V.L. (1977-1983)

Bio-bibliografische notities

(^o 1959) is leraar. Was medewerker en/of redacteur van diverse tijdschriften w.o. Yang, Deus Ex Machina, Vers; is momenteel enkel nog redacteur van ¿ Quarant-dash?

Naast poëzie en poëziekritieken, publiceerde hij ook artikels over de (zogenaamde) ‘betere’ pop- en rockmuziek.

Tot op heden verschenen van hem de bundels Waterland (Poëziestichting Vers, 1980), Belladonna (Yang Poëzie reeks, 1981), Zymose (Uitgeverij Wel, 1983), Verdict (Vriendenkring Kunst Houtland, 1985) en La Strada (Uitgeverij Wel, 1985)

Daarnaast verschenen ook nog de bibliofiele bundeltjes schaduwspel (1982), Incisie (1983), en Monade (1984).

Maria Sesselle
Lt. Dobbelaerestraat 59
9930 Zomergem

Een levende dode

Bio-bibliografische notities

Geboren te Adegem op 12 augustus 1944. Lerares in het V.S.O. te Zomergem, waar zij woont. Publiceerde de dichtbundels: Wandelen met Maria, Zomeruur, Het nest voorbij, Vluchtheuvel en Christine

Werkte mee aan een 25-tal verzamelbundels en een 8-tal kunstmappen. Een 30-tal gedichten van haar werden getoonzet. Werk van haar werd in het Frans en in het Engels vertaald.

Werd bekroond met: de poëzieprijs van Het Meetjesland 1981, 2de in de A. De Longieprijs 1982, de poëzieprijs van Beringen 1983, de poëzieprijs van de stad Blankenberge 1983, de 1ste in de A. De Longieprijs 1984, en 2de in de poëzieprijs van de stad Izegem 1984.

Spreken over de dood is altijd elkaar naderen, is samen de angst afleggen, de afschuw overwinnen. En wanneer je een vader hoort zeggen: ‘Ween niet wanneer ik sterf, vrees niet de dood’, dan ga je nadenken. Sinds dit besef heb ik geleerd niet om te zien, niet in het land van heimwee te vertoeven, want zelfs het mooiste uur zou mij bedroeven om zijn verlies. Ik heb sindsdien het afscheid voorbereid met een omwenteling in denken, tijd en ruimte-overstijgend.

De stille, milde stemming rondom een stervende heb ik meegemaakt en verstaan. De dood brengt de levenden nader tot elkaar. Zo kan verdriet eigenlijk tot een gelukssfeer worden omgezet, zonder daarom zich te nestelen in een verziekt koesteren ervan.

Bij ieder samenzijn met vader nam ik inwendig afscheid. Ik heb zijn sterven ‘meegemaakt’, ‘gezien’.

‘Dit hevig kort moment’ schreef ik daarna. Toen las ik het mijn vader voor! Hij was ontroerd en wou het op zijn doodsprentje met vooraan een afdruk van de ‘Piëta’ van Anto Carte (een kunstwerk in mijn bezit, waarvan hij speciaal veel houdt). Ondertussen is mijn vader tachtig jaar geworden en kerngezond.

Zoals in al mijn gedichten wou ik ‘eenvoudig’ blijven, het leesbaar maken. leder kunstenaar weet dat eenvoud het moeilijkste is. Men kan pas een goed gedicht schrijven, wanneer men zich ontdoet van het drama, wanneer de grote storm geluwd is, wanneer het diepste leed of de hoogste vreugde terug tot de sereniteit is gekomen. Het gedicht werd een kort verhaal, een gesprek met een levende dode. Ik heb er de stemming rondom een stervende willen inleggen (zie tweede strofe), de leerles (zie derde strofe), de cultus van pijn (zie vijfde en zesde strofe).

‘Ik zag de paarden draven door je hart...’: een goede symboliek voor de beschrijving van een boer die veel van paarden hield en houdt. Hij zelf zegt, als schitterende humorist: ‘Mijn vrouw en mijn paard wil ik nooit kwijt!’

‘Het najaars vuur nog in je ogen branden...’: hij is zijn hele leven een zeer vurig, speels en heftig man geweest.

In de vijfde strofe beschrijf ik hoe enorm gelijkend ik zijn beeld in mij draag, zowel fysisch als psychisch.

Voor de ‘technische’ ontleding van een gedicht vrees ik steeds. Het is telkens de dichter in zijn hemd zetten op een manier zoals de ‘vitter’ het wil, meestal niet zoals de kunstenaar bewust heeft gepoogd. Menig dichter glimlacht wel eens bij het vernemen wat anderen zoals ontdekken in hun werk. Zo kan het weg en weer geschrijf en gekijf van critici soms boeiend of soms tergend worden.

Wanneer ik poëzie neerschrijf, komen ritme en rijm spontaan. Het liefste spelletje als kind was: met mijn vriendinnetjes om het meest rijmpjes zoeken op een bepaald woord. Ik genoot daar enorm van omdat ik wist dat ik steeds won.

Ik ben zeer lyrisch van aard, vandaar de klassieke inslag in mijn werk. Een waar dichter schrijft zichzelf, zijn hele aanvoelen en ervaren, hij liegt niet!

Pas na het herlezen van wat ik schreef zie ik dan welk een effect het ritme, de klanken en de woorden kunnen krijgen in het geheel. Tijdens het schrijven zoek ik niet naar effecten, het komt ‘spontaan’ door de geladenheid van het moment.

Voorbeelden:

‘Dat wij je stilste uur niet mochten breken, niet spreken met een mond van pijn...’: het herhalen van -niet-, beklemtoont de belangrijkheid van zwijgen, de aandrang waarmee dit werd gevraagd.

‘Die nacht lag hevig...’: drukt de hartstocht, de emotie van het naderend afscheid uit.

‘Schijn van zwijgen...’: krijgt een tweeledige betekenis. De ‘kreukloosheid’ van de maan geeft een diepere stemming weer.

‘Want geen van hen kan zachter zingen dan zij...’: de z-klanken verzachten nog dit zeggen, versterken de zang.

De plotse overgang van ‘najaars vuur’ naar ‘de kille dood’ van zijn handen: spreekt angst uit.

Dit gedicht is een afscheid nemen, een uitschrijven van pijn. Ik zal de dood van mijn vader niet meer als aardse-dierlijke pijn ondergaan, dat weet ik.

Hedwig Speliers
Hendrik Consciencelaan 4
8450 Nieuwpoort

Bio-bibliografische notities

Geboren in Diksmuide op 12 juni 1935. Sedert 1959 leraar Nederlands in Nieuwpoort.

Publikaties: Exotische diergedichten (gedichten, 1956-57), Ons bergt een cenotaaf (gedichten, 1961), Een bruggehoofd (gedichten, 1963), Wij, galspuwers (polemieken, 1965), Omtrent Streuvels (anti-essay, 1968), De astronaut (gedichten, 1969), Afscheid van Streuvels (essays, 1971), Horribile dictu (gedichten, 1972), Leven met Lorenz of het duizendjarig dier (gedichten, 1973), Ten zuiden van (gedichten, 1973), Die Verrekte Gelijkhebber (polemieken, 1973), Gerard Kornelis van het Reve en de groene anjelier (essay, 1973), De mens van Paracelsus (gedichten, 1977), Van het wolkje af (gedichten, 1980), Dreyfus in het dorp (gedichten, 1981), Het heraldieke dier (gedichten, 1983), De pool van de droom (essays, 1983), Album Stijn Streuvels (fotoalbum, 1984), Met verpauperde pen (essays, 1985). Schreef i.s.m. de T.V.-realisator Stefaan Decostere en de componist Frans Geysen de televisieopera Orfeus is in ons.

Bekroningen: de Heidelandprijs voor Zuid en Noord in 1969 voor De astronaut; de Prijs van de Provincie West-Vlaanderen voor Poëzie in 1971 voor Horribile dictu; de Dirk Martensprijs in 1984 voor Het heraldieke dier en de Provinciale Prijs van West-Vlaanderen voor het Essay in 1984 voor Met verpauperde pen.

Villers-la-Ville, verborgen biografie

Met De astronaut had ik voorgoed de kerk van mijn jeugd van mij weggeschreven. Dat dacht ik toch. Ik was toen dertig jaar en had meer dan tien jaar nodig gehad om een zwaar religieus trauma uit mijn leven te verwerken.

Ondertussen was mijn enige broer op 30-jarige leeftijd overleden. Willens nillens werd ik opnieuw met de religiositeit geconfronteerd, met de belangrijke bestaansvragen: vanwaar, waarheen? In Horrible dictu verwerkte ik dit existen-

tiële trauma. Ik bracht drie niveaus aan: de confrontatie met de dood in het algemeen, de spanning tussen dood en eros en tenslotte de overwinning op de dood door de schriftuur. Hoe dan ook, sinds mijn officiële debuut Ons bergt een cenotaaf en erg nadrukkelijk sinds Een bruggehoofd bleef het religieuze zowel in de negatie als de transformatie ervan een voorname rol in mijn werk vervullen. Mathieu Rutten kwam er toe dit werk als poëzie van een ‘religieuze barbaar’ te bestempelen. Nu ja, moedermelk, moedertaal, moederkoek en moederkerk - aan al wat moedert, valt niet te ontsnappen. Integendeel. Archetypisch zorgen deze topoi voor de nodige inspiratie. Mythe en religie - een tautologie? - lijken zelfs voor een voornaam deel mijn werk te kleuren. Ik ondervond het opnieuw toen ik met mijn vrouw zeer toevallig de abdijruïnes van Villers-la-Ville zag. We waren tijdens de zomer van 1984 te gast bij Overijse vrienden. Toen we samen in de zomerse avondzon de ruïnes bezochten, overviel me iets bijzonders. Ik liep de indrukwekkende romaanse kerk binnen met haar vloeren van gras en haar gewelf van wolken, door de oculi boorden cilinders licht naar binnen en toen wist ik het. Het antwoord op dat religieuze trauma uit mijn leven lag in deze dode stenen vervat. Villers-la-Ville leerde mij waarom ik méér dan dertig jaar geleden het seminarie had verkozen boven de normale studies. Deze keuze werd ooit bepaald door de mysterieuze band die er bestaat tussen religie en schoonheid.

Van deze ervaring op 21 juli 1984 tussen 19 en 20 h wist ik: binnenkort wordt dit een boek, een dichtbundel, een magnum opus. Christelijke getallensymboliek - Dantesk gebeuren - zouden symbolisch een voorname rol spelen. En ik op zoek. Een Brugs nichtje én historica bracht mij uitputtend de bronnen bij. Een bibliothecaris aan de Leuvense universiteit bezorgde mij twee basiswerken (o.m. de jezuïet Moreau) over de abdij, goed voor duizend bladzijden. Ik bezocht de ruïnes opnieuw, zomer 1985. Ook de minder spectaculaire van Orval en Aulne. Ik kocht tijdens een kort bezoek aan de Rimbaudstad Charlesville Duby's Saint Bernard. L'art cistercien. Het enige exemplaar in de winkel notabene. Ik probeerde van Ter Doest tot Jedrzejow de cisterciënzerkloosters in kaart te brengen. En simultaan met het ontstaan van het kladworp las ik een winter lang Eco's De naam van de roos, ook weer een cisterciënzerstory. Kroonmetafoor voor mijn gehele concept bleek al spoedig het scriptorium en poëtechnisch steunde ik hierbij op een element dat ik eerder in mijn poëziestudie Met verpauperde pen heb uiteengezet, nl. de palimpsest. De mystieke draad van Hadewijch tot Van Ostaijen werd weer opgenomen; kortom, Villers-la-Ville werd (wordt, want het werk is nog in groeistaat) een vergrote metafoor voor de Nietzscheaanse umwertung aller werte. De dichter als demiurg. De dichtkunst als godsdienst met het woord in een taaltechnisch bemiddelende rol. En tenslotte een stuk jeugd in kaart gebracht met de metaforische ogen van de vijftiger.

Willy Spillebeen
Sluizenkaai 47
8600 Menen

Bio-bibliografische notities

Geboren in Westrozebeke 30-12-1932; leraar Nederlands en Frans te Menen, Technisch Instituut Sint-Lucas; redacteur Dietsche Warande en Belfort; medewerker aan de meeste Vlaamse tijdschriften met poëziekritieken en scheppend werk; vnl. toch aan Dietsche Warande en Belfort, Kreatief, Ons Erfdeel, De Vlaamse Gids.

Publiceerde 11 romans, 2 jeugdboeken, 8 verzenbundels, 8 essays, 8 vertalingen.

Verzenbundels: De Spiraal, 1959; Naar dieper water, 1962; Groei-Pijn, 1966; Gedichten 1959-1974 en Een teken van leven, 1974; Woorden in de stroom, keuze uit eigen werk, 1978; Ontwerp van een landschap, 1977; Voorbij de populieren, 1982; Dubbelspoor, 50 gedichten naast 50 tekeningen van André Deroo, met commentaar van Piet Thomas, 1983.

Essays over Emmanuel Looten, Jos de Haes, de Bezettingsgeneratie, Hubert van Herreweghen, André Demedts, Martinus Nijhoff (De geboorte van het stenen kindje, 1977), Jan Hendrik Leopold, Ida Gerhardt.

Vertalingen van proza van Romain Gary, Alberto Vazquez Figueroa en Charles De Coster (La légende d'Ulenspiegel, 1984); van poëzie van Emmanuel Looten, Federico Garcia Lorca, Pablo Neruda (o.a. Canto General, 1984).

Romans: De maanvis, 1966; De krabben, 1967; De sfinks op de belt, 1969; Steen des aanstoots, 1971; Drie X Drempelvrees, 1974; De vossejacht, 1977; Herinneringen aan de toekomst, 1979; Het goede doel van het geweld, 1980; Aeneas of de levensreis van een man, 1982; Doornroosjes honden, 1983; De hel bestaat, jeugdboek, 1984; De varkensput, 1985.

Ontving diverse bekroningen voor poëzie, proza en essay.

Vier, vijf keer ben ik met deze bescheiden tekst begonnen - het lukte me niet; in tenminste één slapeloze nacht heb ik besloten me bij de redactie te verontschuldigen - 's anderendaags leek me dit een soort vaandelvlucht te zijn. Maar nu moet het er van komen: met de pen op papier! Ik heb honderden kritieken over de poëzie van andere dichters geschreven en ook een aantal essays over ‘mijn’ dichters en altijd weer moest ik die onmacht ervaren om de poëzie van anderen te vertalen in het proza van mezelf. Nu verlamt me dat gevoel van onmacht nog in veel sterkere mate: nu zou ik mijn eigen poëzie moeten vertalen in mijn eigen proza. Ik geloof wel dat ik tot op zekere hoogte in staat ben om een gedicht van iemand anders zinvol te interpreteren; ik geloof niet dat ik in staat ben om mijn eigen gedicht zo te interpreteren dat ik er zélf tevreden over ben, ik bedoel: over mijn interpretatie. En een semipoëtische tekst, anders gezegd een soort prozagedicht - voor mij de walgelijkste vorm van literatuur op Rimbaud en Baudelaire na - gaan schrijven - nee, daar bedank ik voor.

Poëzie: een land waarin een heel specifieke taal wordt gebezigd. Een taal die verschilt van dichter tot dichter. De lezer van poëzie, die witte merel, kan uiteraard die taal leren. En dat hoeft niet eens moeilijk te zijn. Persoonlijk opteer ik voor een poëzietaal die, hoe eenvoudig ook, hoe helder ook, meerdere betekenislagen bevat. (Alle grote dichters - en daar reken ik mezelf niet toe - hebben eenvoud, helderheid én complexiteit gemeen. Is de taal van de dichter al te simpel, dan blijkt hij meestal weinig belangrijks mede te delen; is die taal een al te complex amalgaam, of is ze zonder meer onbegrijpelijk, ook dan lijkt me de dichter niet echt de moeite waard te zijn. Maar in het laatste geval wordt het véél minder duidelijk! Zo laat men zich makkelijk bedotten door veel buitenissigs van Lucebert, terwijl een onbevooroordeeld lezer meteen ziet dat sommige ‘gedichten’ van Gezelle niet genoeg zeggen om poëzie te zijn. Ik spreek uiteraard voor mezelf alleen! In mijn poëzieopvatting hebben dichters als bv. Nijhoff, Bloem, Leopold eenvoud, helderheid én complexiteit binnen hun gedicht in zeer hoge mate bereikt.) Poëzie: essentie, essence, of zo je wil een likeur gedistileerd uit verse vruchten. En wat mij betreft mag ze (de poëzie) best cognac zijn - dat zoeterige hoeft, voor mij, echt niet.

Maar in deze bijdrage wordt blijkbaar verwacht dat een dichter (ik) zou berichten over mijn land en mijn taal d.i. mijn poëzie in een taal die in dit geval een ersatz-taal is, nl. in mijn proza; nu wordt verwacht dat een dichter (ik) die cognac van mij (ik heb het er niet over of het fine champagne, V.S.O.P of doodgewone brandy zou zijn) weer zou omstoken tot wijn, wat dan haast onvermijdelijk een wijn van laag allooi moet zijn. Natuurlijk kan ik berichten waar mijn poëzie over gaat, of wat meestal de aanzet van een gedicht is, of hoe dat gedicht groeit... Kort uitgedrukt: vaak komt het hele gistingsproces hier op neer: het heden (d.i. een gewaarwording, een anekdote, een gebeurtenis, een waarneming,

een gevoel, zelfs soms een gedachte of gewoon een inval) verplaatst me bliksemsnel naar het verleden, meestal naar een ver verleden, dat dan in mijn voorstelling ideaal is, een voorstelling die ik beslist niet koester, maar meteen relativeer. Mijn poëzie handelt inderdaad meestal over een tegelijk ideale en tegelijk ook kritisch benaderde visie op de kindertijd. Dat ik daarbij de rand van de belijdenis raak, akkoord. Alsof dit niet zou mogen! Op voorwaarde dan dat die belijdenis niet zó individueel wordt, dat ze de lezer niet vermag te raken. De lezer moet op zijn minst zichzelf herkennen in het gedicht: ‘Quand je dis “je”, je parle de vous tous,’ schreef Victor Hugo. En hij voegde er bij ‘malheureux!’. Wat mij ook wel zint: ik ben zelden een vrolijk dichter en bepaald niet een misantroop.

Zo wordt dus mijn gedicht als het ware een reis door de tijd, terug naar het bijna-begin, met als dominant gevoel: ‘ik ben nooit weg geweest’. Zo wordt poëzie voor mij - naast de vanzelfsprekende ‘vorm’, waarzonder een gedicht een onbewoonbaar krot wordt - als het ware horen dat je gehoord hebt, voelen dat je gevoeld hebt, zien dat je gezien hebt, ruiken dat je geroken hebt... In mijn geval speelt vooral het oog een overheersende rol. Dat déjà-gevoel zal wel velen bekend zijn: de geur van klimop bv. bracht Nijhoff meteen naar het ziekenhuis terug waar zijn moeder verpleegd was geworden en naderhand ook gestorven was. Wat mij betreft: een voorbeeldje uit vele: de geur van een niet eens door mij gerookte sigaret bracht me ooit meteen terug naar het moment dat ikzelf, met walging en tegelijk met een onweerstaanbare, haast zondige aandrang, mijn eerste sigaret rookte in het kastanjebos bij de hoeve. In mijn gedichten wordt dat nu-moment vaak niet eens vermeld, al blijft het toch aanwezig. Een vrouwestem in de avond is aanleiding geweest tot het gedicht De stem en in het gedicht blijft het nu-moment haast uitsluitend in de titel. Maar bepaald die onbekende stem in het nu gooide het verleden open als een soort visioen van natuur en ruimte en bestendigd geluk, een visioen dat tevens een soort epische dimensie mee kreeg. Dit laatste is misschien het doorwerken van mijn proza in mijn poëzie, al schijnen dichters op een zekere leeftijd wel vaker te gaan ‘vertellen’ in hun poëzie. Ik doe het in ieder geval sedert de publikatie van mijn verzamelde gedichten in 1974. Naar mijn gevoel komt dit (dit vertellen) omdat mijn gedicht veel meer dan vroeger een ‘onderwerp’ heeft gekregen, zodat ik ook veel meer dan vroeger zijdelings, want via dit onderwerp, over die eigen problematiek van me schrijf: dat paradijselijke terug-verlangen, gevoelsmatig opgerezen of opgeroepen maar tevens ook verstandelijk gerelativeerd en soms geïroniseerd, waardoor mijn gedicht, vermoed ik toch, én een duidelijke gevoelsstroom én een gedachtelijke inbreng én ook een symbolische lading bezit. De gedachte(n) kanaliseren de gevoelens; de symbolen overstijgen ze.

Tenslotte nog even de korte benadering van Prof. Dr. Piet Thomas van het gedicht De stem, in het ‘Ten geleide’ bij Dubbelspoor, 50 tekeningen André Deroo, 50 gedichten Willy Spillebeen: ‘In De stem wordt het uitsterven van het geluid dat als extern ervaren werd, door de jongen, het hoofdpersonage van het gedicht, geïnterioriseerd. Er staat: “de jongen voelde hoe een verleden/in hem aan het sterven was”. De stem verzoekt hem het vertrouwde huis te verlaten. Vele jaren later (een half leven) verrast die stem hem bij de drempel van het huis dat hij verliet. Het lijkt wel alsof hij nooit weggeweest is. Hij die dacht onderweg te zijn “naar een schoot die echoot”, schijnt oog in oog met de moeder die afstand als niet afgelegd te zien. De stem symboliseert m.i. de onafwendbaarheid van jeugdervaringen en de tweevoudige verwijzing naar de moeder verscherpt de psychische dimensie van dit symbool.

De grafische vertaling toont een jonge vrouw in een retro-jurk en vóór haar, binnen handbereik, een appel. De omgeving is een binnenruimte geworden. Het verinwendigingsproces is volledig ruimtelijk opgelost in een hoekspel van licht en schaduw en in een tussenpositie van de hand tussen lichaam en vrucht waardoor op subtiele wijze ook het begrip schoot meegegeven wordt. De vrucht zelf kan ook de drang naar kennis of vrijheid en de onafwendbaarheid van de keuze voorstellen.’

Paul Vanderschaeghe
Pelderijnstraat 48
8310 Brugge 3

Bio-bibliografische notities

Geboren in Handzame op 28 november 1930. Na lagere school in zijn geboortedorp en studies in het secundair onderwijs, afdeling Latijns-Grieks, te Tielt en te Torhout, voltooide hij zijn studies in de Germaanse filologie aan de Rijksuniversiteit te Gent met een proefschrift over ‘Verwey's Beweging als geestelijk brandpunt’.

Hij doceerde stilistiek aan het Vlaams Hoger Pedagogisch Instituut te Brugge en is nu in dezelfde stad leraar aan het Lyceum Hemelsdaele.

Hij publiceerde bijdragen over kunst en letteren, monografieën over kunstenaars: een bloemlezing uit de ‘Oostenrijkse lyriek van de 20ste eeuw’, vertalingen uit het werk van Duitse, Oostenrijkse, Engelse, Spaanse dichters en een aantal romans, novellen, gedichten en verzenbundels. Werk van hem werd herhaaldelijk onderscheiden. Zijn laatste bundel Ook de winnaar verliest bevat gedichten ‘uit de tijd voor 1983’ en verscheen bij de Stichting Mercator-Plantyn, Antwerpen, 1984.

Dit stuk kreeg zijn titel na het voltooien van het gedicht, nadat bij mij het inzicht was gerezen dat ‘De Waterspegel’ van Gezelle, allicht buiten mijn aandacht om, een rol had vervuld. Bij Gezelle staat immers ‘zo klaar en was nimmer een spegel’, dus nimmer ofte nooit. Had die suggestie van grootsheid, van eindeloosheid, van het grenzeloze in tijd en ruimte bij mij een taak volbracht? En wat bracht mijn gedicht?

Ik stap in die spiegel, zet er ringen uit op het watervlak, ringen of kringen die ergens (of nergens?) eindigen. Het resultaat van menselijk handelen kan ver-strekkende gevolgen hebben en tevens erg onduidelijk, misschien ook ongekend blijven.

Het gedicht is als vanzelf gegroeid uit de eerste drie woorden, uit ‘van één stap’. Na die woorden - met het accent in het midden - ging het zijn eigen gang. Het ritme, deze concretisering van de scheppende kiem, had zijn aanvangswoorden gevonden en deze stuwden het geheel naar de eindbeweging toe, naar ‘en nooit’ (zonder besluitend punt).

Eerst was er het stappen, was er ook dat ‘andere’ dat de tegenpool ‘ik’ opriep. Zo heeft ook het woord spiegel (dat ik vaker heb gebruikt als middel om de rekening te noteren, een schuld neer te schrijven) in dubbele zin het woord zilver opgeroepen: zilveren munt of zilverlingen en het kwikzilver op de spiegel. Het is hier bovendien voorjaarszilver, lentelijk, vol beloften van nieuw leven, jeugd, liefde. Dat voorjaarszilver staat dan ook op de mond.

Het werkwoord stappen leek me minder negatief dan trappen (in de val trappen). Het klinkt ook beslister, trotser, grootser. In de spiegel stappen kan net zo goed betekenen in de (water)spiegel verdwijnen als in een heuse spiegel verschijnen en er zodoende de confrontatie met zichzelf ervaren. Dit gebeurt beslist, in een (anders benaamde) handomdraai.

Het woord ‘andere’ kreeg een bijzonder accent door zijn positie aan het einde van een door de a-klank gedomineerde regel.

De drie woorden die ieder een van de eerste drie verzen besluiten hebben een thematische waarde: de mond op de spiegel is de andere. Wat ik in een gedicht zeg, is niet de uitspraak van een doordeweeks ‘ik’ uit die straat, nummer zoveel in die stad, het is veeleer uitdrukking van het lyrische ‘ik’. De lyricus is, hoe belijdend hij ook spreekt (schrijft) toch nog anders dan een autobiograaf. Het geschrevene bewaart een raadsel.

De slotregel van de eerste strofe heeft met dat ‘voorjaarszilver’ het beeld van de duif opgedrongen, een symbool van de vrede, van de liefde en evenzeer van de sensualiteit. Het woord

mond vroeg om zijn recipiënt ‘oor’. Luisteren als voltooiing van het spreken.

Tot hier was de tekst oorspronkelijk in tweemaal twee verzen geschreven, een eerste verzenpaar over het stappen, een tweede over spreken en luisteren, geven en ontvangen. De aanvankelijke orde van viermaal twee regels heb ik om redenen van een naar mijn gevoel hechtere eenheid gewijzigd zodat de tweede strofe nu een as is voor de eerste en de derde of een brug tussen beide. Die drieledigheid komt ook voor in de gegevens (ik)mond - spiegel - de andere. Waar in de eerste strofe de klemtoon hoofdzakelijk ligt op het visuele, daar brengt de tweede strofe het auditieve. De eerste strofe klinkt erg bepaald en bepalend in ‘de spiegel’, ‘ik’ en ‘de mond’. Met de tweede is het anders gesteld, want zij wordt gekarakteriseerd door het onbepaalde, door ‘iemand’ en ‘niemand’ maar ook door het onbepaalde ‘ergens’. De laatste strofe verscherpt door woordkeus en parallellisme dat eindeloos-onbepaalde. Er is geen wijziging, geen herstel meer mogelijk. Het ‘nooit’ klinkt eindeloos door.

Misschien had ik, omwille van het vocalisme van de verzen, het geheel toch per twee regels moeten indelen, omwille van het vocalisme maar ook omwille van het parallellisme in de laatste vier regels.

De essentiële a-klank van de eerste regel zingt na in de tweede versregel, die zelf getekend is door de i/ie-klank. Samen klinken beide op in de derde regel waar de o/oo-klank de toon aangeeft. Deze vocaal loopt door in de vierde regel en, met een variant, ook in de vijfde om daarna ineens door te stoten naar het slotwoord. Intussen werd hij verdrongen door een veeleer bits klinkende e die door herhaling in de aanvangs-positie zowel als in het rijm danig versterkt wordt en klinkt als het ‘tergen’ zelf.

Het moet opgevallen zijn, dat ik het vrijwel uitsluitend over vocalen heb. Alliteratie speelt hier nauwelijks een rol. In die zin noem ik het gedicht dan ook, met een woordspeling die er misschien zelfs geen meer is, een ‘vocalisme’.

In de bundel heeft het stuk zijn plaats aan het einde van het deel ‘Het roodstenen pijpje gebroken’, over jeugd. Het staat er net voor het slotgedicht ‘Briefje’ dat op relativerende wijze van nog bestaand verlangen spreekt.

Erik Van Ruysbeek
Marie-Josélaan 126
1200 Brussel

Bio-bibliografische notities

Erik van Ruysbeek (^o Brussel, 25 april 1915), pseudoniem van André van Eyck, is gepensioneerd leraar M.O.

Publiceerde de dichtbundels: Weerklank (1946), Overgang (1950), Verzen (1955), Van de Aarde die ook Hemel is (1963), De open Wereld (1967), Tussen Bron en Monding (1971), Een kleine Alchemie (1973), De Bron achter de Spiegels (1974), De Stralen naar het Licht (1975), De Boom en de Mens (1975), Het Ruisen van de Stroom (1977), Voorbij dit duister licht (1980), In de spiegel van de nacht (1983), De engel en de klei (1983) en Een klein Thomasevangelie (1985).

In 1976 verscheen de bloemlezing Van Golf tot Zee, in 1981 de Verzamelde gedichten en in 1983 de tweetalige keuze Die vreugd behoort u toe/Esta alegria te pertenece.

Hij schreef ook nog negen essays en twee romans.

Het leven is een leerschool in het sterven. Slechts wie sereen kan sterven kan ook sereen en helder leven.

In het verleden hebben vooral de godsdiensten een oplossing voor dit probleem gebracht. Vandaag echter, in de westerse landen, doen deze oplossingen het voor velen niet meer. Er ontstond een algemene crisis van het geloof, die mede aan de basis ligt van de diepe existentiële ontreddering, die wij doormaken. Zo poogt de huidige mens een nieuwe zin voor het leven te vinden, die, evenals vroeger, langs een bevredigende oplossing voor het doodsprobleem moet gaan. Uit deze context is het gedicht Stervende Sokrates gegroeid.

Het is ontstaan uit een kosmisch-mystieke ervaring, waarin wat wij leven en dood noemen niet essentieel verschillen, slechts aspecten zijn van dezelfde éne werkelijkheid. Voor wie dit in dit leven reeds kan beleven, is de dood de natuurlijkste zaak van de wereld geworden. Stervens zal hij, zoals het Thomas-Evangelie het uitdrukt: ‘de dood niet smaken’.

Onze gebruikelijke waarneming (de vijf zintuigen) laten ons van de werkelijkheid maar een dunne laag kennen, zowat de top van de ijsberg. De mens beschikt echter over waarnemingsmogelijkheden die hem een veel totaler beeld openbaren. Deze mogelijkheden worden de zijne, via interiorisatieoefeningen, meditatie of plotse flitsende ervaringen, die men meestal rekent tot de diepe intuïtie en de mystiek. Merkwaardig daarbij, en van aard om alle sceptici te doen nadenken, is dat vandaag de micro-fysika een aantal structuren en kenmerken, die typisch zijn voor de mystiek, op haar eigen terrein heeft ontdekt. De wereld verschijnt meer en

meer, wat de mystici uit alle streken en tijden altijd geweten hebben, enerzijds als een uniek eenheidsgebeuren, waarin, onontstrengelbaar ineen grijpend, het ‘geheel’ alle ‘onderdelen’ is en alle ‘onderdelen’ het ‘geheel’, en anderzijds als de materiële franje van een verschijnsel, dat slechts op ons niveau materieel kan genoemd worden, en dat opdoemt uit een nog niet materiële oorsprong, die, door de intellectuele kennis onachterhaalbaar is en zijn volle mysterie behoudt. Een werkelijkheid die echter door ons dieper bewustzijn kan ervaren worden door het feit dat wijzelf eraan deel hebben en er tevens vanuit onze oorsprong mee verbonden zijn. Dit verschil tussen intellectuele kennis en existentiële ervaring is fundamenteel. De mens kan een diepere, ongrondelijke, totalere werkelijkheid beleven, die hij is, waar zijn logische faculteiten niet bijkunnen.

In deze diepere werkelijkheid voelt hij zich wereld worden, één met alles, universeel, onbegrensd, een exponent van het wezen der dingen. Wat dit laatste ook moge zijn, dát is hij! Het verschijnt hem nu als één groot bewustzijnsveld, van oneindig klein tot oneindig groot, één veld van leven, en de eigen levensvorm daarin slechts één vorm naast (en gelijkwaardig met) ontelbare andere. Het uitzonderlijk privilegie, dat hij aan zijn levensvorm toekende, begint te vervagen en stilaan te verdwijnen. Alles is één zee van leven, van oneindig klein tot oneindig groot.

In deze ervaring nu slinkt geleidelijk ook het belang van zijn individueel bestaan zodanig weg, dat het alleen nog een wipplank blijkt te zijn tot het beleven van het geheel. Het individueel bewustzijn leidt tot universeel bewustzijn en dit laatste overvleugelt het eerste volledig. Naar het aloude beeld is de mens, net zoals alle andere entiteiten, dan golf in de zee geworden. In dit beeld stelt de golf zijn tijd-ruimtelijk ego-bewustzijn voor, de zee, de totaliteit, het tijdloze Zelf, het substraat waaruit de golf ontstond en waarin ze weer verdwijnt.

Zolang de mens de totaliteitservaring of mystieke ervaring niet voldoende kent, beleeft hij zijn golf als alleen maar een golf, psychisch gescheiden van al het andere en autonoom, en wil hij dit ego-experiment zolang mogelijk beleven. De dood is voor hem een schandaal. Naarmate hij de mystieke ervaring sterker beleeft, leert hij in zichzelf experimenteren, dat hij niet in de eerste plaats golf is, maar fundamenteel zeewater, dat niet de golf zich boven de zeespiegel verheft maar dat het de zee is die in de golf stijgt en haar even golf laat zijn, en dat, wanneer de individuele golf-deining ten einde is, alleen een vorm verandert maar niets fundamenteels.

Dit veronderstelt een volledige onthechting van het ego, bron van eenzaamheid en onoverzienbare conflicten, van het belang dat wij aan dat ego hechtten. Het is slechts een voorbijgaande super-structuur die met de biologische levensvormen verschijnt en er weer mede verdwijnt. In het substraat, waaruit deze structuren opdoemen, is het misschien als virtualiteit, maar nog niet als dusdanig aanwezig. Daar behoren wij tot het oergrondelijk, universeel netwerk, tot de onpersoonlijke totaliteit. Deze onthechting van het ego is het moeilijkste punt. De meerderheid der mensen zal haar niet aanvaarden en tegen de dood in nutteloze opstand blijven komen. De mystieke ervaring bewerkt hierin echter een metanoia, een totale ommekeer, doordat ze ons leert substraat, ongrond, zee te zijn (‘werde wer du bist!’), en doordat, vanaf dat ogenblik, de vormen die dit substraat kan aannemen hun belang zien verdwijnen. Er kan zelfs, zoals even in het gedicht, een heimwee ontstaan naar de dood, omdat we dan weer zuiverder substraat zouden worden en we het beperkt bewustzijn, dat het leven uit het totalere zijn a.h.w. selecteerde, voorgoed achter ons zouden laten. Dat dit totalere ons nu nog als nacht verschijnt en als opheffing van ons bewustzijn en ons toch als méér, als vollediger voorkomt dan het efemeer bewustzijntje uit het geheel, als een thuiskomst in ons diepste wezen, behoort tot de paradoxen, die alle mystiek eigen zijn en die slechts in de ervaring evident zijn.

Jan Veulemans
Spechtendreef 1
2360 Oud-Turnhout

Bio-bibliografische notities

Jan Veulemans (Turnhout, 3-3-1928) studeerde rechten en sociale wetenschappen en is werkzaam in de nijverheid (personeelszaken).

Naast romans, novellen en essays publiceerde hij een 8-tal poëziebundels, o.a. Brieven aan mijn zoon (1965), Het woord vrede (1969), Anders denkend (1976), Ademhalen (1981), Nu en eeuwig (1982). Een bloemlezing uit zijn poëzie kreeg als titel Elke dag leven (1975). Veulemans behoort tot geen enkele literaire groep of redactie.

Voor zijn poëzie ontving hij o.m. de A. Merghelynckprijs van de Kon. Vlaamse Academie, de prijs van de Vlaamse Poëziedagen (1958 en 1961), de poëzieprijs van de Kempische Cultuurdagen te Hilvarenbeek, Nederland (1960 en 1964), de poëzieprijs van de provincie Antwerpen (1962 en 1977).

Ik houd niet van het zogenaamde ontleden van een gedicht. Bij herhaling verneem ik de klacht dat sommige goedmenende leerkrachten de potentiële liefde voor poëzie bij hun discipelen in de kiem smoren door gedichten op de ontleedtafel te leggen en ze met een vlijmscherp mes tot mootjes te kerven. Daartegenover staan diegenen die het gedicht gewoon naar hun gehoor toe werpen: hier is het, je haalt er maar wat mee uit, je stelt maar vast of het je wat doet, of het interpreteerbaar is, of het een wereld of een mens of een sfeer oproept, of het wel poëzie is.

Ongaarne zou ik op schoolse wijze een van mijn eigen teksten aan een diepzinnige analyse onderwerpen. Wat doe ik dan? Ik zet mij als lezer voor het gedicht, dat ik uit mijn jongste bundel Nu en eeuwig plukte, en ik poog achter het gedicht een mens, mijzelf, te herkennen.

In de roman Misschien morgen heb ik betoogd dat het altijd te vroeg is om de balans van het leven op te maken. Het belet niet dat men, wat ouder geworden, af en toe gaat terugblikken, een tussentijdse synthese poogt te maken, al ware het maar om correcties in de wijze van leven aan te brengen, nu het nog kan.

Balans zou dan een geestelijk curriculum vitae kunnen zijn, bondig zoals dat door de poëzie zelf vereist wordt. Want de moeilijke en daarom uitdagende en altijd boeiende opdracht voor de dichter is niet enkel dat hij het onzegbare wil zeggen, maar tevens dat met zo weinig mogelijk woorden zoveel mogelijk dient meegedeeld.

Geboren wordt men als kuddedier. Vrij passief laat men zich voeden, vermanen en betuttelen. Tot de dromen gestalte krijgen. In de verbeelding schept men zich een wereld en een toekomst, een individuele rol, al dan niet maatschappelijk gekleurd. Het was het thema van mijn roman Wachten op een wonder, het boek dat mij het liefst is van wat ik de wereld inzond. Dat de dromen nooit geheel werkelijkheid worden, is een bekend gegeven, het hoort zo, het onvoorspelbare maakt het bestaan boeiend. Inmiddels heeft men als medium de taal ontdekt, men drukt zich uit en erkent na verloop van tijd de onmacht van die taal. Het is niet enkel de vaststelling van dichters en schrijvers, het is de ervaring van elk aandachtig mens. Zwijgen, of stilte in ruimere zin, wordt dan ook een weldoend tegengif.

Niet enkel van de taal neemt men af en toe afstand. Wie zichzelf wil worden, is levenslang bezig met afstand nemen. Van het nest, waarin men opgroeide. Van de aarde, dat andere nest, of althans van het aardse. Maar van de leeuwerik valt te leren dat men dat alles slechts tot op zekere hoogte ontstijgt en dat men spijts alles binnen de veiligheid van een (nieuw) nest en met de aarde verbonden, dag aan dag kan pogen te werken aan wat men hoopt te worden: een mens.

Sinds de aanvang hebben de dichters beschreven langs welke wegen het mens worden verloopt. Liefde en tederheid vormen één oever van de bedding, verdriet en de zekerheid van de dood een andere. Wie tussen deze beide oevers gedurig het wonder weet te herkennen, dat zichtbaar is in de veelheid van leven, prijs ik gelukkig. Zelf behoor ik tot diegenen, die de dagelijkse aanwezigheid van het wonder als de zekerste waarheid ervaren.

Men vertrekt vanuit de wereld van de droom, zei ik. Later komt de levensfase, waarin men enigszins, mogelijk onbewust, de balans gaat opmaken. De tijd van rekenschap. Dat de dromen voor een groot deel geen werkelijkheid werden, hoeft iemand niet desolaat, niet eens weemoedig te stemmen. En verder dromen hoeft niet, ook de boom groeit op een gegeven ogenblik nagenoeg niet meer, hij is wat hij is. Als het een beetje meezit, kan men dankbaar erkennen: ‘vrede verzameld uit schade’. Inmiddels ziet men met dezelfde dankbaarheid het leven openbloeien, waaraan men mede ten oorsprong ligt.

In mijn novelle De ziekte van Kahler staat het belangrijkste zinnetje op de laatste bladzijde: ‘Alles is mysterie’. Het is ook de conclusie van Balans. Voor wie, als ik, twijfelloos gelooft dat wij in de hand zijn van een Vader, kan men bij mysterie alleen nog ‘genade’ voegen, hoewel deze twee één zijn.

Is hiermee het gedicht toegelicht? Neen. De rest is de eigen pen van de dichter, de woordkeuze, de stijl, het persoonlijk gevecht tegen de onmacht van het woord. Ik behoor, voor zover mij bekend, tot geen enkele poëtische ‘school’. Van de taalvernieuwers van de laatste dertig jaren heb ik ongetwijfeld wat geleerd. Anderzijds houd ik mij aan het rijmwoord, zij het in losse toepassing. Een klassiek sonnet zou ik, geloof ik, niet zonder grote moeite kunnen schrijven. Ook thans komen de regels veelal moeizaam en traag op het papier. Ik heb, zoals sommigen weten, ook meer dan één prozawerk gepleegd. Het belet mij niet de poëzie trouw te blijven. Het heeft zelfs weinig met trouw te maken, het is moeten, al ken ik geen naam voor de zachte drang die erachter steekt.

Of mijn woordgevecht enige betekenis heeft, zal in de toekomst zoals in het verleden worden uitgemaakt door zogeheten deskundigen. En door de mij meestal onbekende lezer, die mij lief is. Overigens ken ik, als ik mij aan het schrijven zet, maar één wet: mijzelf te zijn en, wat ik voor de waarheid houd, zonder enig compromis mee te delen. Dat mij dat vergund is, is een zoveelste reden tot dankbaarheid.

Marcel Wauters
Dikke Beuklaan 175
1020 Brussel

Bio-bibliografische notities

Geboren op 9 oktober 1921 in Aalst; was redacteur van Tijd en Mens.

Schreef poëzie: Er is geen begin en geen einde (1952), Apoteek (1958), Anker en zon (1960), Nota's voor een zelfportret, Wit tegenbericht (1967), Vergeeld dossier (1980).

Als proza publiceerde hij: Hipoteek (1962) en Als de nachtegaal toeslaat (1969).

Schreef ook een essay over Remy C. van de Kerckhove (1974).

Toen veertig jaar geleden, om precies te zijn op 6 augustus 1945, de eerste atoombom op Hiroshima werd geworpen met de bekende verschrikking tot gevolg trok Albert Camus, de latere Nobelprijswinnaar, in het Franse dagblad Combat onmiddellijk de gepaste conclusie (een kwetterende eenzame mus tussen te allen kante jubelende nachtegalen): de mechanische beschaving heeft haar toppunt van verwildering bereikt. (...) Een nieuwe angst wordt ons toebedacht die alle kans maakt definitief te zullen zijn. Aan de mensheid wordt wellicht haar laatste mogelijkheid geboden.

Intussen heeft het menselijkt vernuft met enthousiaste mierenvlijt de destructiecapaciteit tot in het oneindige opgevoerd. Tegelijkertijd stierven en sterven miljoenen van honger op het TV-scherm in onze huiskamers.

Onlangs uitgenodigd als afgevaardigde van het PEN-Centrum Vlaanderen deel te nemen aan een internationale PEN-samenkomst die in het teken stond van het thema ‘Writers for peace’ heb ik mijn steentje (in het knikkerspel aan de kikkerpoel) pogen bij te dragen door in een pamflet-gedicht het probleem van de atoombewapening en dito vernietiging te behandelen. Maar omdat de deskundige verantwoordelijken

de situatie tot een hopeloos kluwen hebben ontwikkeld waarin ze geen uitweg vinden, zodat bij iedere stap die ze plaatsen de ontrafeling onontwarbaarder wordt, terwijl ze intussen hard schreeuwen (misschien om hun eigen angst te overwinnen) en peroreren dat de toekomst best wordt gewaarborgd door de planeet tot één kolossale atoombom om te vormen, - om die redenen en analoog gedram leek het nutteloos frontaal te reageren. Ik heb het probleem dan maar averechts aangepakt in de overtuiging dat althans voorlopig elke concrete weerstand tegen de absurde gang van zaken weinig of geen aarde aan de dijk brengt (maar die we toch korrel voor korrel blijven opbouwen) en er in de huidige omstandigheden alleen nog wat voldoening overblijft in de genieting van een vleugje naar beste vermogen uitgebalanceerde zwarte humor.