Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 34

[p. 247]

In en om de kunst

Michiel English en zijn broer Joe

Wanneer wij bepaalde uitspraken van Joe en Michiel English vergeleken, treft ons daarbij hun eerbied en bewondering voor al wat kunst mag genoemd worden. Beiden hebben in hun respectievelijk werk deze kunstzin bewezen, ingeademd in hun jeugdjaren en ervaren in het ouderlijk huis, het Atelier voor Kunstborduurwerk van vader Henry-Patrick English. Ze hadden er graag gewoond, gewerkt met hun eigen bevreemdende aard. ‘Op de Vrijdagmarkt te Brugge, bachten die gekende spoorhalle in slechten Brugschen trant. Van buiten niets bezonders, zelfs niets dat ons zegt dat we in Brugge zijn: een gewone “platte doos”. De groene vaandelstok die uitsteekt herinnert me dat nooit geen andere vlagge langs dien gevel slaat, dan de groene vlag van Erin met de gulden harpe’. (De Vlaamsche Wacht, nr. 95 vrijdag 8 nov. 1907 - get. J Uytvat)

Vader English, Iers van geboorte, zou verder zijn stempel drukken: Michiel en Joe zouden én Iers én Vlaams in leven en denken blijven.

Joe en Michiel, met hun hunker naar innige vriendschap, overgevoelig, grillig en koppig, soms niet te vatten voor wie hen niet nader kende. Elk met hun bijzonder opmerkingsgave en met een speelse humor als dekmantel. Twee ‘aardigaards’, soms gretig-geestig in het spoor van het Uilenspiegeltype, af en toe uitbundig voor de gelegenheid bij een heel intieme vriendschapsband. Feitelijk twee vrome vlaams-christelijke dichterszielen, met de romantische latente weemoed die zweemt naar beschouwende innigheid. Angstig of spijtig bij het besef dat gevestigde waarden nog verder zouden verloren gaan.

We denken hier aan Michiels inleidende beschouwing in zijn bijdrage Kerk in de Brugse Poldervlakte (‘West-Vlaanderen’, 57, jrg. 10 - mei-juni 1961, p. 174): ‘De vlakte zonder einde is doorsneden met rijen hoge popels. In 't voor- en najaar tekenen ze gouden schermen, met daartussenin molens en torens. De laatste windmolens die wanhopig de wieken slaan, als wisten ze dat ze tendode waren opgeschreven. Kerktorens en massale kerkrompen, die zich rustig koesteren in de zon, als waren ze eeuwig, zoals de waarden waarvan ze het symbool zijn. Naar die Westvlaamse polderkerken, meer bepaald naar deze van de brugse vlakte gaat de pelgrimstocht’.

De pelgrimstocht in hun leven: Joe in zijn werk De wereld op zoek, Michiel in zijn meest frequent-gebruikte woorden als ‘beevaart of pelgrimage’. Hetgeen Joe zoekend schetst en schildert met potlood en penseel, bewijst Michiel picturaal met de ‘welgesneden penne’.

Leergierig en dankbaar blijven beiden eerbied koesteren voor een echte en oprechte leermeester bij wie ze te rade gingen. Voor die meester betuigen zij én bewondering en genegenheid. Michiel studeert gretig en onvermoeibaar bij Prof. Callewaert, historicus en liturgist, aan het Groot-Seminarie in Brugge, bij kapelaan Vuylsteke de onverpoosd ‘kunstminnende ziele’ van de St.-Walburgaparochie.

Joe kent en erkent als geliefkoosde meester Juliaan De Vriendt, die zijn begaafde leerling weet te helpen en aan te moedigen: ‘dien eigenaardigen Bruggeling’.

Zowel Joe als Michiel hunkerde naar ware vriendschap en naar familiale sfeer, ze werkten graag in de stilte en afzondering in werkkamer of atelier: Michiel als archivaris van het bisdom in de H. Geeststraat, hoog boven in de archiefwereld, liefst ongestoord, en even graag gerustgelaten, of thuis op de tweede verdieping in de zogenaamde ‘Salette’. Joe, op zijn kamertje, een geïmproviseerd atelier, vereenzaamd weliswaar, maar die beveiligd door Dr. Daels in het college in Veurne in volle oorlogstijd mocht werken. Joe's werkruimte in Brugge had de geborgenheid en de verrassing van nieuwe bestellingen gekend. Beiden, Joe zowel als Michiel, waren onzeker over de waarde van hun werk.

In een brief aan broer William op het adres van de Union Bank of Canada Lethbridge-Alta meldt Michiel: ‘Joe is nu geheel geïnstalleerd. Op den atelier volle drukte. Twee vlaggen in de maak en nog twee gecommandeerd, waaronder een voor de Westbruggelingen, onze geburen... maar Joe is te opvliegend en als er vrede is... 't is een gewapende vrede... 't wil al een keer gezeid zijn, de manesch ontlast hem geren.’ (25 juni 1909)

Joe zal nog tot 10 juni 1910 blijven inwonen. Michiel viert er de 2de van de Mariamaand zijn priesterwijding. Terwille van de omstandigheden gaan beide broers hun eigen weg. Maar de herinneringen blijven.

Een voorbeeld van Joe's prentkaarten (1908).
Hij schrijft naar zijn zus Madeleine (tante Lonne) die toen in Engeland verbleef.

Joe had Michiel bij gelegenheid geschetst als seminarist en vereeuwigde hem als ‘onze paus’. (Ook in zijn schetsboek nr. 7 blz. 73 had hij hem in een lange priesterkledij getekend.) Een anecdote uit hun kindertijd?

‘Toen vader English voor de speelse Michiel een fijn kazuifelke had gemaakt en geborduurd en toen wat later alles naar de zolder werd verhuisd, waar de twee boys een mini-altaar hadden getimmerd, de restjes van de gebakken hosties hadden cadeau gekregen van een oud devoot Kapucinesje uit het klooster Ter Boeverie en Joe en Michiel 's vrijdags van 't Heilig Bloed op den Burg de kaarsstompjes uit 't wit zand naar huis hadden gesmokkeld om “messe” te spelen... en waarbij opgelengde koffie als wijn moest dienen...’ Tot zover het briefverhaal van broer Willy op 18 juni 1981.

Heeft Michiel de waarde van een thuis, een familiale aanwezigheid tot aan zijn sterfdag gekend, Joe moest integendeel het schrijnend gemis van familie, vrouw en kinderen blijven ervaren.

Michiel zal het meerdere keren bedenken: ‘Daar is in die simpele vreugde van het huiselijk leven iets dat al de reste overtreft. We moesten beginnen met te herstellen het heiligdom van den huiskring, de reste volgt van zelf. (Dagklapper, 1 febr. 1948)

Als Dagklapper in Kerkelijk Leven en Parochieblad (vanaf 1945 tot 1962) vond Michiel zichzelf het best terug. In zijn wekelijkse artikeltjes kon hij ‘een keer zijn gedacht zeggen’. Joe English zocht het daarentegen in zijn zeer persoonlijke karikaturen: een uitlaatklep bij menig verdrongen leed.

Vergeten we daarbij niet dat zowel Joe als Michiel erom bekommerd zijn om de mensen ‘kunstzin’ bij te brengen. Waar Joe te Antwerpen aan de Academie oefent, zal hij zijn vader inlichten in een briefkaart (1 febr. 1902) over de uitspraak van een medestudent: ‘De kunst begint daar waar men God in zijn werk heeft... door de materie God te zien’. Joe beaamt er de uitspraak dat wij het moeten betrachten ‘spiritueel te blijven in vorm, spiritueel in kleur, spiritueel in gedachte, onafscheidbaar van elkander en voor alles in de natuur bestaande en als een weerspiegeling van de H. Drievuldigheid’. In zijn vierde schetsboek heeft hij het ter gelegenheid over ‘een mystisch beleven van godsdienstige waarden’. Joe zal zich tenandere herhaaldelijk op bijbelse gegevens baseren.

Broer Michiel zal persoonlijk in zijn graag herhaalde beschouwingen voorhouden, dat we de zin voor schoonheid moeten blijven voeden: ‘Vlaamse kunst, Vlaamse godsdienstige kunst ligt over de wereld verspreid. We mogen er fier op gaan. Al is het met een zekere weemoed dat we bedenken dat al die schatten naar den vreemde gingen. We kunnen er ons over troosten, als we maar den voorvaderlijken godsdienstzin blijven bewaren.

[p. 248]

Want godsdienstzin kan nieuwe kunstwerken scheppen om wat verloren ging te vergoeden’. (Dagklapper, 14 maart 1948).

In zijn geliefde boekje Ste Godelieve van Gistel en haar beevaart te Gistel noteert hij (p. 61): ‘Een vreugde is het de Heer het beste te mogen aanbieden van wat de mens kan scheppen. Dat doet hij wanneer hij op zijn gave de glans tovert van de schoonheid.’

Joe en Michiel English: twee dienende naturen om hetzelfde goed. Beiden gevoed door een moederlijke erfenis van vroomheid. Erfenis van Marie Dinnewet, hun moeder, die de familie al te vroeg ontviel.

Zij bewijzen het, ieder op zijn eigen bewonderenswaardige wijze in hun persoonlijk werk, in hun Vlaamse en Ierse eigenheid.

Fernand Etienne

Twee prachtig gerestaureerde kerken

We hadden het er voor over, bij de terugkeer uit Toblach (Dobbiaco, Italië) waar we het Mahler-huis hadden bezocht, een brede om weg te maken langs Diessen aan de Ammersee (Beieren). Op 16 juni van dit jaar werd aldaar, na jaren gesloten te zijn en na grondige restauratiewerken, de voormalige kloosterkerk der Augustijnen - nu parochiekerk - opnieuw tot de eredienst en de bewondering opengesteld wat gepaard ging met een luisterrijke plechtigheid, concerten, lezingen, feestelijkheden.

Een omweg voor een kerk? Ze is het waard, wat zeg ik, ze is een reis waard. Het is een van de prachtigste rococokerken van Duitsland door de kunsthistoricus Hartig zelfs hoger dan die van Ottobeuren aangestemd. Trouwens een Europese aangelegenheid, want niet alleen inheemse kunstenaars hebben eraan meegewerkt maar ook Italianen, Fransen, Zweden en ook kunstenaars van bij ons. Dit paleis voor de Allerhoogste is een waar museum maar het woord heeft iets oneerbiedigs of academisch, want al die kunstwerken leven hier in hun omgeving. Maar laten we, vooraleer binnen te treden, eerst de gevel bekijken: zo sober, zo harmonieus-evenwichtig voor deze exuberante tijd. Men herkent onmiddellijk de hand - en het genie - van Johann Michael Fischer, na Balthasar Neumann Duitslands grootste architect, de ontwerper van het charmante kerkje in Berg-am-Laim bij München, de bouwmeester van Ottobeuren, Zwiefalten en andere godshuizen. Bijzondere aandacht verdient de fraaie buste van de Immaculata in een nis uit roze porfier als bekroning boven het portaal: het is een eerste werk van onze landgenoot, de uit Antwerpen afkomstige Egidius Verhelst die, evenals andere leden van zijn familie, vooral in Duitsland bedrijvig was.

Zohaast we binnentreden worden we verrast door de kleurenweelde met een dominante van wit en goud en het praalrijke decor. Maar onmiddellijk wordt onze aandacht gericht op het machtige hoofdaltaar dat men langs drie tredenopgangen bereikt en dat opgevat is naar een ontwerp van François Cuvilliés uit Zinnik (Soignies), die zijn kunstopleiding in Parijs ontving en door Maximiliaan-Emanuel naar zijn hof in München werd meegenomen. Het grondplan van de kerk is zeer eenvoudig, één rechtlijnig schip zonder transept, en toch schijnen de zijaltaren ineen te schuiven als schermen van het ‘theatrum sacrum’ naar het proscenium toe, het koor waar het geestelijk schouwspel gebeurt. Nergens is de term meer verantwoord dan hier. Naast het monumentale 20 meter hoge hoofdaltaar dat de hele absis vult staan de vier kerkvaders als acteurs of figuranten van het sacrale mysterie. Boven het schilderij dat de tenhemelopneming van Maria voorstelt troont, onder een baldakijn, de H. Drievuldigheid. Ook hier zoekt de barok naar het Gesamtkunstwerk: de gebeeldhouwde Christus buigt zich naar zijn hemelvarende Moeder, middenpunt van het schilderij, die voor de verblufte apostelen haar Zoon met open armen tegemoet zweeft. Dit schilderij kan neergelaten worden in een diepe schacht onder het altaar en vervangen worden door schuivende schermen die, al naar gelang van de liturgische kalendertijd, het Kerstgebeuren, het Passiedrama of het Pinksterfeest voorstellen.

Rondgang

De zijaltaren hebben de zware barokvormen verloochend en wijzen ook door hun asymmetriën op de ontloken rococo. De schilderijen bieden een reeks werken van tijdgenoten met internationale faam. Naast die zijaltaren staan telkens twee apostelbeelden waarvan er zes aan Verhelst worden toegeschreven. Zijn beitel is dynamischer en zwieriger dan die van J.B. Straub die de zes andere voor zijn rekening nam. Even een rondgang maken, te beginnen rechts (naar het koor toe) achteraan. Het eerste altaar is aan de H. Jozef gewijd. Voor de opbouw ervan zowel als voor de apostelfiguren ernaast zorgde Verhelst. Hij gaf Mathias en Simon Judas resp. een zaag en een hakmes, die wijzen op het timmermansberoep van Jozef. Ook het derde altaar, aan S. Augustinus gewijd, met de apostelbeelden Jakobus de Oudere en Johannes, is een werk van de Vlaming. Het beroemdste schilderij aan die kant

Diessen. Voormalige kloosterkerk der Augustijnen, nu parochiekerk.

[p. 249]

Kloosterkerk van Diessen a/d Ammersee.
De beroemde kerstengel.

staat op het tweede altaar en verbeeldt de marteldood van S. Sebastiaan. Het is een zeldzaam altaardoek als olieschilderij van de Venetiaan G.B. Tiepolo, de grootste en laatste frescoschilder van de 18e eeuw.

Aan de overkant (Evangeliekant) staan bezijden het boetealtaar gewijd aan de H. Magdalena de twee apostels die aan het kruis stierven, Petrus en Andreas, ook weer werken van Verhelst. Rechtover het S. Sebastianusaltaar vinden we dat van de martelaar Stephanus. Het kleurige schilderij met zijn marteldood is van een andere Venetiaan, G.B. Pittoni. Het langst blijven we evenwel staan voor het St. Michaëlsaltaar. Het prachtige schilderij met de expressieve gestalte van de aartsengel en de hel-donker-effekten is van de al te jong gestorven Johann Holzer die in Rome langdurig Caravaggio moet bekeken hebben en een van Duitslands grootste schilders... zou geworden zijn. De beelden, Jakobus de Jongere en Judas Thaddaeus, staan alweer op naam van Egidius Verhelst.

Fresco's en engelen

Holzer was een leerling van Johann Georg Bergmüller, de schilder van de plafondfresken in Diessen. Het hoofd van een kunstacademie in Augsburg heeft er ettelijken opgeleid die onacademisch gingen schilderen, wat hij trouwens zelf deed. Zijn kleuren zijn zeer fris en op zijn fresco's vult hij de hoeken en leegten met allerlei onconventionele rekwisieten, spelende honden en kinderen en zo meer. Zijn meesterwerk kan men zien in Steingadens St.-Janskerk, die gewoonlijk haastig voorbijgereden wordt om, wat verder, de weide en de beroemde Wieskirche te bereiken.

Een eerste blik op Diessens koepelfresco bekend als de ‘hemel’ van Diessen: de verrezen Christus omgeven door heiligen en gelukzaligen, velen uit het huis Diessen-Andechs. We hoeven ze niet te herkennen. Trouwens, wat betekent voor ons de ‘hemel’ nog? De term voldoet ons niet meer. Hij heeft enkel nog een astrologische, astronomische of astronautische betekenis, wij zoeken niet meer naar een zichtbaar alibi voor het onvoorstelbare. Wij houden ons aan het abstracte begrip, maar de rococo, die wilde zien en al wat slechts met de gedachte te benaderen is zichtbaar maken, symbolisch, associatief, overdrachtelijk of hoe dan ook. De rococo kent geen mystiek, zij sluit de ogen niet in extase, zij spalkt ze open. Men kan de hemel niet schilderen, wel zijn bewoners, hun geschiedenis, de geneugten afgeleid van die welke ons op aarde geboden worden. Het programma dat de abt had opgegeven heeft Bergmüller nogal vrij geïnterpreteerd. We hoeven de lokale geschiedenis niet te kennen die hier met fantasie verteld wordt. Historisch-kritisch voldoen de fresco's niet: er zijn anachronismen, onwaarschijnlijk heden en zelfs fouten tegen de smaak. Maar nog immer bekoren deze fresco's om hun levendig kleurenspel, dat van donkerbruin aan de randen steeds heller naar het midden toe wordt. We zullen ze, geen zorg, niet beschrijven, evenmin als het pralerige stuckdecor. Een vermelding toch: de verrukkelijke erkertjes die als zwaluwnesten aan beide hoeken van de orgeltribune hangen. En dan is er ook dat in de barok onuitputtelijke motief: de engel, niet de starre byzantijnse noch de bovenzinnelijke romaanse engel, maar een beweeglijke, volkomen menselijke gestalte. De beroemdste engel van Diessen, die de Kerstboodschap van vrede brengt, zweefde tot voor kort in de ingang van het koor, nu bevindt hij zich in de doopkapel. Men schrijft hem niet langer toe aan Ignaz Günther maar wel aan J.B. Straub, ook de ontwerper van de kansel. En ook Diessens kerk is bevolkt met spelende, stoeiende, dansende, schertsende cherubijntjes en putto's, die ofschoon zelden van hoge kunstwaarde, toch niet per se hoeven misprezen te worden. Lijken ze niet ietwat een bloesemende tegenzet tegenover de sipkijkende kwezels die in elke kerk achterblijven? Nuttig zijn ze in ieder geval want belast met de meest uiteenlopende karweitjes: dragers van symbolen; ‘speelgoed’ van de scheppende kunstenaar. Rechts van het hoofdaltaar zet er een de kerkvaderlijke hoed van de H. Hiëronymus op, net onder de doodsschedel die de heilige in de linkerhand houdt. Op het reliëf dat de winter voorstelt, aan de andere kant van het altaar, steekt een ander het houtvuur aan.

Nog geen torenklanken maar...

Men zal nu te vergeefs naar een toren zoeken bij de kerk van Diessen. Hij werd tot op de grond afgebroken en dat was nodig. Hij helde en dreigde op het kerkschip neer te storten. De kerk is gedeeltelijk op palen gebouwd, op een heuvelstomp waarvan de drassige grond geleidelijk naar het meer toe zakte. Het is geen erg verlies want het was een onfraai, zelfs storend specimen van neogotiek, uit 1846. Er komt een barokke vrije nieuwbouw, geïnspireerd op de vroegere achttiende-eeuwse toren van J. Fischer, die na een blikseminslag in 1827 afbrandde. De betonstaven zijn al in de bodem geheid en men kan aan de toren beginnen.

Terwijl we nog, voor het altaar S. Stephanus, het schilderij van Pittoni detailleren giert een laagscherend reactievliegtuig over de kerk met oorverscheurend geraas, een van de tuigen die al zoveel schade aan de kerken van Beieren hebben toegebracht. Bevreemdend samenrijmen: ze blijken ingezet om eventueel ook ons kultuurgoed te vrijwaren en schenden het meteen!

Ter herinnering aan de heropeningsfeesten werd een van de concerten op plaat opgenomen door het plaatselijke koor en orkest. Het biedt o.m. enkele van Mozarts motetten voor Maria (de kerk is aan O.L. Vrouw ten hemel-opgenomen gewijd), waaronder het prachtige Sancta Maria, Mater Dei K.V. 273 en een concerto van Evaristo Felice dall' Abaco, die een tijd aan de kerkdienst was gehecht. Hij was hofmusicus van Max-Emanuel van Beieren die hem, na de nederlaag door Oostenrijk, meenam naar Brussel waar zijn zoon Joseph Clemens, eveneens musicus, werd geboren.

[p. 250]

Ochsenhausen

Bij de terugkeer verlaten we kort na Memmingen de autobaan. We rijden door een bos van naaldbomen dat ons sterk aan de vermaning herinnert: ‘Der Wald sterbt!’ en ontwaren spoedig op een heuvel de lange okergele gevel van de voormalige Benediktijnenabdij. We willen nog eens de pas gerestaureerde kerk bezoeken die ons, meer dan dertig jaar geleden, onze vooroordelen, ja onze afkeer tegenover de barok en de rococo leerde afleggen. Toch kreeg Ochsenhausen weinig of geen aandacht van barokspecialisten als Norbert Lieb, A. Blunt, H. Russell-Hitchcock. Zelfs pater G. Spahr in zijn monumentale vijfdelige, pas voltooide Oberschwäbische Barockstrasze schenkt er minder bladzijden aan dan aan o.i. minder belangrijke plaatsen zoals Merkirch of Saulgau.

Bij het binnentreden kan men wel gehinderd worden door het pas opgefriste, ietwat zoeterige rose, een hoofdcomponente in de kleurengamma van de wanden.

Principieel zijn alle kleuren gelijkwaardig. Onze smaak is anders geworden, maar na het al te kwistige harde donkerbruin van de vroegbarok kreeg men in de 18e eeuw een voorkeur voor roze, wit, geel in zachte pastelkleuren.

Ochsenhausen. De voormalige benediktijnenkerk. Zicht op de orgeltribune. Rechts de kansel van E. Verhelst.

En al dadelijk, op het eerste fresco onder de orgeltribune, boeit - of stoort - ons een typisch baroktrucje. Op het schilderij De verdrijving uit de tempel hangt een been van een van de trappen getuimelde handelaar uit het fresco, en de schoen is een tastbaar iets, uit stuck gemaakt!

We ontmoeten hier twee van de kunstenaars die ons al in Diessen bekend waren: onze Vlaming Egidius Verhelst, aan wie de zijbeelden op de gevelhoeken worden toegeschreven en, volgens de kunsthistoricus Herbert Schindler, ook het beeld op de Mariensäule van het voorplein (?). En de frescoschilder J.G. Bergmüller, die ook zijn leerlingen aan het werk zette. Naar zijn ontwerpen schilderde Josef Huber in de zijbeuken een van de laatste fresco-cyclussen van de eeuw. Men kan daar in ‘beeld’ de twaalf artikelen van het Credo zien, zoals ettelijke musici het ons in ‘klank’ hebben laten volgen. De voorstelling is vol kleur en symbolische objecten. B.v. bij artikel 4: ‘heeft geleden onder Pontius Pilatus’: we herkennen de rechter aan zijn romeinse lictorenfascio en we zien hem terwijl hij zich de handen wast. Op hetzelfde fresco zijn de marteltuigen van zijn beschuldigde voorgesteld, van geselroede tot kruis. De tweede helft van het Credo is in de rechterzijbeuk te volgen. Een der kleurigste voorstellingen betreft de ‘Vergiffenis der zonden’: Christus te gast bij Simon en aan zijn voeten een bevallige Magdalena: het geel van haar kleed wedijvert aan frisheid met het prachtige blauw van Christus' gewaad. Voor de uitbeelding van het laatste geloofsartikel, ‘het eeuwig leven’, koos de schilder een ring, zinnebeeld van het oneindige ‘alpha en omega’. Een engel houdt de mens een spiegel voor opdat hij daarin zichzelf en zijn verleden zou bekennen.

Kansel en orgel

De kansel (1741) van onze Verhelst - hoeveel Vlamingen komen hem bekijken? - vond veel navolging in Duitsland, en ook bij ons. Hij is merkwaardig niet wegens de gebruikte materie - marmernabootsend gekleurd hout, maar wegens de bouw: hij schijnt los in de ruimte te zweven, men vraagt zich af hoe het probleem van de zwaartekracht werd overwonnen; bijzonder mooi is de losfladderende engel onderaan de kuip.

Maar we zijn vooral naar Ochsenhausen teruggekeerd om nog eens enkele ogenblikken op het beroemde orgel van Gabler te mogen improviseren, een van zijn drie meesterwerken: een ander staat in de abdij van Weingarten, het derde werd van Zwiefalten naar Stuttgart overgebracht, ter vrijwaring tijdens de laatste oorlog, en viel daar onder de bommen.

De tribune is slechts bereikbaar langs een deur links in het koor. De ‘mesner’ gaat mee. In de lange bovengang die bezijden de kerk naar de orgeltribune leidt worden, achter glazen beschotten, de stukken van het orgel bewaard die onlangs vervangen werden. Bij mijn bezoek was een schilder nog bezig de laatste hand te leggen aan de plafondversiering van deze gang.

Het orgel - 49 registers, 3 klavieren! - is ongelooflijk gedwee. Onder zijn eigenaardigheden is er een koekoekroep waarbij een os uit het wapen van Ochsenhausen te voorschijn komt.

Een orgel moet niet alleen bespeeld of beluisterd maar ook bekeken worden. De kast van Gablers orgel, op naam van Franz Erb, is bevolkt met musicerende engelen, rechtstaand, zittend, geknield, er is zelfs een die de toen nog betrekkelijke nieuwe functie van dirigent waarneemt. Hun concert antwoordt op de fanfare van de boven het hoogaltaar klaroenende engelen. Van deze orgeltribune kan men best het hoge en slanke gewelf overschouwen dat alle siermiddelen in een ruisende symfonie samenbrengt: fresco's in vakken van allerlei vorm, medaillons, cartouches, beelden, friezen enz.

In Ochsenhausen ervaart men hoe luchtig een kerk kan zijn en dat het geloof ook vreugde is. We denken aan het woord van Goetz: ‘Gelehrt sind wir genug, was wir versmähen ist Frohsinn.’

J. van Ackere