Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 34

[p. 203]

Inleiding en verantwoording

Joe English, geboren in Brugge in 1882 en gemobiliseerd in 1914 is, bij gebrek aan zorgen zegt men, gestorven op 31 augustus 1918 in het militair hospitaal in Vinkem, toen nog met Wulveringem een tweelingdorp, het latere Beauvoorde, nu een deelgemeente van Veurne. Noch het leven en het werk van deze stille man noch dat van zijn medestanders hebben tot dusver de eer genoten van een glanzend standaardwerk, waar men zelfs in crisistijd nog geld voor vindt. Toch is er materiaal genoeg voorhanden om het beeld weer samen te stellen dat destijds in bescheiden publikaties werd geschetst. Behalve tijdseigen documenten en andere getuigenissen, al dan niet in particulier bezit, bestaan er belangrijke historische studies van meer recente datum om een breed panorama op te bouwen.

Het tijdschrift Vlaanderen dat reeds vroeger bijdragen over Joe English heeft opgenomen, wijdt thans aan hem een integraal nummer. Hierin wordt in het bijzonder zijn persoonlijkheid van beeldend kunstenaar centraal geplaatst. Zijn oeuvre is immers de meest transcendente bron om zijn spiritualiteit te leren kennen, zoals zij aan het IJzerfront was ontstaan. Wat kan de reden ervan zijn dat deze, ruim 65 jaar na zijn dood, nog vermag aan te spreken?

Zoals menig ander soldaat is Joe English getekend door de vereenzaming. Hij heeft genegenheid gezocht bij enkele vrienden en vertroosting gevonden in het eigen werk. De toestand waarin hij zich bevond, heeft zowel zijn Vlaams als zijn sociaal bewustzijn aangescherpt. Wat hij meemaakte werd ook door anderen ervaren. Hoe kon hij ze helpen? Meer dan eens heeft hij de geborgenheid verzinnebeeld die hij én zij nodig hadden. Inzichtrijke beschermers zijn erin geslaagd hem van het front weg te halen naar Veurne. In die bevoorrechte situatie heeft hij zijn talent nog beter in dienst kunnen stellen van zijn Vlaamse makkers, ook al zullen er vermoedelijk velen zijn geweest die hem nooit persoonlijk hebben ontmoet. Hij heeft beelden bedacht die gestalte hebben gegeven aan hun idealisme en die hen zeer sterk hebben aangegrepen. Trouwens, nog jaren na de Wapenstilstand, toen veel oorlogsgrafiek allang haar zin had verloren, hebben de motieven die Joe English had getekend ondermeer de Vlaamse studentengilden blijven aanspreken. De cultus rond zijn nagedachtenis heeft een hoogtepunt bereikt in 1932 - vijftig jaar na zijn geboorte, - toen zijn stoffelijk overschot plechtig werd bijgezet in de krypte van de IJzertoren.

Was die toren overigens niet de realisatie van een denkbeeld aan zijn tekeningen ontleend?

Toch kunnen wij ons niet van de indruk ontdoen dat de betekenis van Joe English een beetje in de Westvlaamse hoek is blijven hangen. Ten onrechte? Zou zijn betekenis voor Vlaanderen uitsluitend wortelen in zijn herkomst van Ierse Bruggeling? Alles wat over deze bijzondere man en over zijn oeuvre bekend staat zou vandaag, met de ogen van 1985 en eventueel in het licht van nieuwe gegevens, moeten opgefrist, herschikt en besproken worden, wil men tot een vernieuwd en vernieuwend inzicht komen. Zeventig jaar na de oorlogsfeiten zou daarmee voldaan worden aan de plicht van piëteit die voorschrijft dat een volk uit zelfrespect geregeld moet te rade blijven gaan bij het eigen verleden, zelfs tot bij een nederig getuige zoals Joe English, die getekend en geschilderd heeft wat hem op het hart lag. Wat ware anderszins de zin van de geschiedenis?

Het belang van een historische boodschap ligt echter ook bij degene voor wie zij bestemd is en in wat die ermee aanvangt. De betekenis van Joe English wordt in deze bladzijden reeds van vóór 1914 kunsthistorisch benaderd. Die benadering is terecht aangewezen op eigentijdse maatstaven die zonder sentimentele bedwelming moeten worden gehanteerd. Er blijven immers tal van vragen hangen.

Waar, bijvoorbeeld, heeft Joe English zijn specifieke motieven vandaan gehaald? Welke waren de bronnen van zijn inspiratie? Welke samenhang vertoont zijn

Sam Devriendt (zoon van Juliaan) maakte dit portret van zijn genegen kameraad tijdens de oorlog in 1917 (verzameling IJzerbedevaartkomité).

[p. 204]

werk met het 19de eeuwse symbolisme en met de Art Nouveau? Schuilen er in zijn oeuvre bepaalde archetypes die iets meer kunnen zeggen over de denkplooien van zijn fantasie, o.m. wat de verchristelijking van profane ideeën betreft? Hoe is, om maar één voorbeeld te noemen, de band te verklaren tussen zijn vertederend schilderij Onze-Lieve-Vrouw-van-de-IJzer en de Rijnlandse traditie van de Schutzmantel-Madonna. Dacht English toen aan zijn Brugse Memling? Hoever reikte de postume invloed van zijn allegorische beeldentaal op de Pelgrim-beweging en op de banistiek? De kunstenaar was 36 jaar oud toen hij in Vinkem stierf. Hij behoorde tot de generatie waarvan ook Servaes, Fritz Van den Berghe, Masereel en Permeke deel hebben uitgemaakt.

Speculaties over de richting die English na de oorlog zou hebben kunnen inslaan, zijn ijdel. Maar de samenhang met topfiguren uit het Vlaams expressionisme en vooral met Servaes, een jaar jonger dan Joe, stemt weemoedig. Ook aan Franse, Engelse en Duitse zijde zijn beloftevolle kunstenaars verdwenen. Wat zou er van het Duits expressionisme geworden zijn indien August Macke niet zou zijn gesneuveld in Champagne, Franz Marc vóór Verdun en Wilhelm Morgner bij Langemark? Een neutraal Spanjaard als Pablo Picasso heeft het in die jaren in Parijs wel gemakkelijker gehad. Het front is geen geschikt atelier.

Maar het licht uitsluitend richten op de artiest, en niets of te weinig zeggen over de mens zou de lezer op zijn honger laten. Men heeft aan de ontleding van het beeldend werk van Joe English niet genoeg om zijn betekenis voor Vlaanderen in haar geheel te achterhalen. Door zijn werk heen moet men de mens zien te bereiken. Het sleutelwoord in dit leven is geweest: ik dien. De toepassing van die levenshouding, met alles wat zij aan zelfverloochening en deemoed in zich sloot, helpt verklaren wat niet altijd nadrukkelijk in het werk te zien kan zijn. Joe English heeft behoord tot een kleine drukkings- en actiegroep die met uiterst bescheiden middelen in haast onmogelijke omstandigheden geprobeerd heeft de Vlaamse bewustwording te democratiseren. Hij heeft tot die bewustmaking bijgedragen met soms maar minuscule kleefzegels, maar wat hij aan de Vlaamse soldaten verschaft heeft, is alle verhoudingen in acht genomen, een sensibilizeringsfactor van formaat geweest.

Meester Jozef Gesquiere die met Joe English bevriend was geraakt, heeft in zijn Oorlogsdagboek van Veurne een sprekend voorval opgetekend dat de man te voeten uit portretteert. ‘Na een beschieting die vrijwel de hele dag had geduurd krijgen wij, schrijft Gesquiere, tegen de avond het bezoek van Joe English, nog altijd verblijvende in het Bisschoppelijk College. Vernomen hebbende dat ons gezin 's anderendaags naar Frankrijk vertrekt, had hij het bombardement getrotseerd om mij mijn regenmantel te bezorgen die ik in mijn haast in het College vergeten was. Langs de weg had hij zich verscheidene malen moeten neerwerpen bij het horen van een aankomende obus. Edelmoedige jongen, goede vriend, zou ik hem nog ooit wederzien?’. De anekdote zegt genoeg. Zichzelf vergeten om een regenmantel terug te dragen. Eén vraag nog, maar zij valt buiten het bestek van deze bladzijden: zijn er in de Vlaamse beweging regenmantel-dragers genoeg?

De redactie

De redactie wenst uitdrukkelijk de heer Koen Dewitte uit Brugge te bedanken voor het fotografische werk van heel wat reprodukties in dit nummer.

De verwijzing bij sommige reprodukties slaat op de Katalogus van het werk van Joe English, aanwezig in de bibliotheek van de Provinciale Dienst voor Cultuur van West-Vlaanderen, Provinciaal Administratief Centrum Boeverbos, 8200 Brugge 2.

Het uitzicht van elke dodengang
in meroriam Joe English
† 31.08.1918

Joe,
jij tekende de wonde
in Vlaanderens zachte klaarte,
jij hoedde uw groene droom
langs de IJzer van de dood,

voor wie stond je op wacht?
uw stap marcheerde door het schroot,
uw blik stootte tegen
het uitzichtloze van elke dodengang,

jij tekende
voor wie
de bange klacht der mensen?
er spatte modder op je huid
en vuur schroeide de vrijheid van je handen,

Joe,
beste Joe van Wulveringem,
het dode water staat reeds in de grachten
en wij met de grote bom,
wij zijn gezellen van de angst
gevangen in een ruimtecel,

terwijl jij rust
in de nevels van de IJzer
met Vlaanderen in je armen.

Fernand Florizoone