Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33

De religieuze problematiek bij Maria Rosseels

Wie zou ooit hebben gedacht dat Maria Rosseels eredoctor zou worden van de Katholieke Universiteit Leuven? Velen hebben dat gebaar beschouwd als een daad van eenvoudige rechtvaardigheid en eerherstel tegenover een geëngageerde romanschrijfster die geen enkel probleem uit de weg gaat en bijna uitsluitend religieuze themata behandelt. Het heeft immers een hele tijd geduurd vooraleer men begreep of wilde inzien dat zij in haar voornaamste romans heeft uitgedrukt wat sedert enkele decennia aan vragen en onzekerheid leefde en nog steeds leeft bij de gelovige katholieke intellectuelen van onze tijd.

Vele jaren geleden sprak Emiel Janssen s.j. over de ongewone groei van Maria Rosseels als ‘die van een schrijfster, die van de mens, die van een begenadigde met een voor onze tijd kostbare boodschap’. Een verlossende boodschap waarmee ze in wel en wee de weg is gegaan van ‘trouw aan het licht’. In haar eerste trilogie - Elisabeth (1953), Ick segh adieu (1953) en Het derde Land (1954) - leerden we haar kennen als de fijnzinnige psychologe die nergens toegaf aan de neiging tot uitrafeling of langdradigheid. In de persoon van Elisabeth, die de centrale figuur is, maken we kennis met de moderne vrouw die het martelaarschap van de

Handschrift: Fragment uit ‘Wacht niet op de morgen’.

[p. 362]

twijfel doorleeft. In mindere of meerdere mate en in variërende vorm komt dat hoofdmotief altijd terug met daarbij een sterke nadruk op de verdraagzaamheid en op de beslissende rol van de genade. Naar aanleiding van deze trilogie verklaarde Maria Rosseels in 1961 aan J. de Ceulaer, dat haar werk sterk autobiografisch is. Zo heeft ze in het eerste van de drie luiken veel verteld over haar jeugd, maar daarom moet het nog niet als een zelfportret worden beschouwd, al legt ze meestendeels haar eigen ideeën in de mond van de hoofdpersoon.

Belangrijker is de tweedelige roman Ik was een Kristen (1957), naar onze mening nog steeds een van haar hoofdwerken als literaire schepping, en waarin bovendien het meest van haarzelf is weer te vinden. De diptiek rond de figuur van de Romeinse keizer Juliaan de Apostaat uit de vierde eeuw kan worden beschouwd als een historische roman in die zin dat de geschiedenis het decor verschaft waarop ze haar problemen projecteert.

Ik was een Kristen is de eerste roman waarin Maria Rosseels zonder omwegen schrijft over de eigentijdse problematiek die zich onvermijdelijk opdringt aan de gelovige die met open ogen en een ontvankelijke geest door onze wereld gaat. De gehele roman heeft een uitgesproken existentialistisch karakter. Hij werd zo maar direct uit het waarachtige leven genomen en treft door zijn onloochenbare eerlijkheid. Wij moeten steeds indachtig blijven dat volgens onze romanschrijfster de idee belangrijker is dan het verhaal. Schrijven

Opname uit ‘Dood van een non’, film van Paul Collet en Pierre Drouot (1975).
Poolse vertaling van ‘Elisabeth’ uit 1977.

is voor haar een manier om klaar te komen met haar levensproblemen.

Maria Rosseels oogstte veel succes met haar opzienbarende roman Dood van een Non (1961). Volledigheidshalve en om zeker geen vergissing te begaan, laten we de romanschrijfster zelf aan het woord: ‘In twee delen vertel ik de geschiedenis van een jonge vrouw uit een Vlaamse adellijke familie van Franse oorsprong, opgevoed in de jansenistische geest van Port-Royal. Toen ze zowat negen jaar oud was, kreeg ze kinderverlamming. Als ze ongeveer zeventien jaar oud is geworden, maakt ze kennis met een freelancejournalist, die zeer aan haar gehecht blijkt te zijn. Ze is er beschaamd over dat ze wegens haar ziekte niet is zoals andere meisjes en ze sluit een soort pact met God: Als ik genees, zal ik mijn genezing betalen met mijn vrijheid. Ze maakt dan toevallig kennis met een Australische dokter, die hier op doorreis is als gastprofessor. Deze onderzoekt haar en stelt vast, dat zij nooit kinderverlamming gehad heeft, wel hersenvliesontsteking. Hij behandelt haar en zij geneest.

De vraag is nu: is haar genezing een mirakel of niet? Zij zou graag trouwen en doet het tenslotte. Ze krijgt weldra wroeging. Ten gevolge van haar jansenistische opvoeding ziet zij God als een Almachtige Rechter, die met haar zal afrekenen. Dan komen er allerlei rampen. Haar broer sneuvelt in de oorlog, haar kind sterft, haar ouders komen om bij een bombardement, haar echtgenoot wordt bij vergissing door de weerstand neergeschoten. Het is voor haar een obsessie

[p. 363]

geworden, dat zij zelf die rampen heeft veroorzaakt door haar pact met God te schenden. En zij wordt non. En dat is nu juist verkeerd van haar. Het is meteen het einde van het eerste deel: Het Mirakel.

In het tweede deel dat haar kloosterleven vertelt, komt zij weldra in aanraking met de kleine kanten van de gemeenschap. Het enige dat haar rechthoudt is haar trots: zij wil een heilige worden. De kloosteroverste laat haar echter niet toe tot de eeuwige geloften. De geloofstwijfels die ze vroeger gekend heeft, worden tenslotte zo sterk, dat ze niets meer gelooft. Tijdens een reis naar Japan komt ze in aanraking met een geëxcommuniceerde Chinese bisschop, die op goodwilltoer is. Deze brengt haar aan het verstand dat haar hoogmoed de schuld is van haar levensfaillissement. Als ze dat inziet, zal voor haar een nieuw leven beginnen. Zij komt echter om in een tyfoon.’

Maria Rosseels heeft de tyfoon meegemaakt, ze heeft de bisschop zelf ontmoet.

Twee dingen heeft ze willen aantonen. Eerst dat onverdraagzaamheid, synoniem van begrensdheid, begin en einde is van alle kwaad. Naast het pleidooi voor verdraagzaamheid - niemand bezit immers de volledige waarheid -, is er de sterke nadruk op het feit dat alles genade is. We moeten dan denken aan het leven tijdens de jaren die aan het Tweede Vaticaans Concilie voorafgingen.

Wie het niet heeft beleefd, zal zich slechts moeizaam in de gegevens en vooral in de atmosfeer kunnen inwerken. Voor Maria Rosseels is het allemaal niet van een leien dakje gelopen, maar daartegenover staat het feit dat we achteraf hebben kunnen vaststellen dat zij in grote trekken gelijk heeft gekregen. Grote auteurs hebben te allen tijde iets profetisch over zich. Een boeiend verschijnsel dat een onderzoek meer dan waard is.

Tussen de hoofdwerken die de romans uitmaken - over het ander werk kunnen we hier wegens gebrek aan de nodige ruimte niet spreken, maar het heeft belang als voorbereiding en inleiding - verloopt er telkens een hele tijd. In 1969 volgt Wacht niet op de Morgen. Met Gaston Durnez zouden we kunnen stellen dat we dit werk zouden behouden, als we al de rest moeten prijsgeven. Als decor krijgen we nu de middeleeuwen met de kruistochten. Hier wordt een ander kapitaal vraagstuk gesteld: het netelige probleem van het lijden in een mensenleven, een probleem dat in steeds andere tijden onder steeds nieuwe vormen opduikt. De kracht waarmee zij ook hier het verleden oproept, openbaart ons een begenadigde en geïnspireerde kunstenares van het woord in de diepste betekenis. We kunnen ons wel enigszins voorstellen dat er aan het schrijven van deze romans een enorme som opzoekings- en studiewerk is voorafgegaan, maar - zoals het ten andere hoort - hiervan is niets meer te merken. Het gaat immer om echte levensgronden en fundamentele houdingen van de mens tegenover zijn Schepper. En zoals de kenners altijd aanstippen en benadrukken: Maria Rosseels schept geen personages waar ze niets mee te maken heeft; ze is er op zijn minst mee verwant. Alles wat ze schrijft heeft zijn betekenis en ligt enigszins in dezelfde lijn. Haar romans hebben - soms tot in de kleine bijzonderheden - een religieuze dimensie.

De laatstverschenen roman Het Oordeel of Vrijdag zingt de Nachtegaal (1975) kan best worden gekarakteriseerd als een magisch-realistisch zelfportret dat de lezer rechtstreeks in contact brengt met het kapitale probleem van de dood. Het is eenvoudiger van structuur dan we bij de auteur gewoon zijn. Prof. Dr. Marcel Janssens in van oordeel dat de dialogen ‘al te logisch naar het doel van het betoog afgewikkeld’ werden. Bovendien meent hij, helemaal terecht, ‘dat de denkstof bij vroeger gelegenheden harmonischer in de vertelling bezonken lag’. Wat nu ook niet betekent dat de roman kan worden aan kant geschoven als onbelangrijk. Aangrijpend in het oeuvre van Maria Rosseels is haar authentieke eerlijkheid. Het valt gelovigen ongetwijfeld hard te moeten lezen: ‘De kristenen hebben niet de liefde betuigd die God hun als voornaamste wet heeft opgelegd’, maar moeten we haar geen gelijk geven wanneer ze schrijft: ‘Twijfel, onzekerheid en pijn zijn de prijs die wij moeten betalen voor het vrij en zelfstandig denken’? Veel wordt opgeklaard door Prof. Dr. Marcel Janssens in deze ene zin: ‘Haar protest tegen de macht van de Kerk is (immers) niet gericht tegen barokgevels, maar tegen gevels die onrecht, machtswellust en obscurantisme verbergen’.

Bij het ontvangen van de Prijs der Vlaamse Provincies (7.6.1979).

[p. 364]

Uitreiking van de Prijs Scriptores Christiani (toen: Catholici) in 1970 voor ‘Wacht niet op de morgen’
(Foto: De Standaard)

De betekenis van het levenswerk van Maria Rosseels werd bondig en met groot gezag samengevat in de motivering die in 1981 werd voorgedragen bij haar benoeming tot eredoctor (faculteit Letteren en Wijsbegeerte) van de K.U.L. Die hoge onderscheiding viel haar ten deel ‘omdat zij zowel in haar historische als in haar andere romans op voortreffelijke wijze de problemen heeft vertolkt die in Vlaanderen en West-Europa leefden onder de geëmancipeerde gelovigen, en omdat zij, meer bepaald, in deze romans de psychologie van de ontwikkelde vrouw scherpzinnig heeft ontleed; omdat zij in haar journalistiek oeuvre dat van hoge kwaliteit is, met durf en objectiviteit de mondigheid van de leek in Vlaanderen heeft bevorderd en de lijn van een nietformalistisch geloof en van verdraagzaamheid voor vrijzinnigen consequent heeft doorgetrokken’.

Sedert jaren heeft Maria Rosseels een Paulus-boek in voorbereiding. De uitzonderlijke figuur van de grote apostel heeft haar altijd beziggehouden en ze heeft zich voorgenomen zich uitdrukkelijk te bezinnen over het geloof van deze grootste onder de groten. Naar verluidt, heeft ze zich als hoofdopgave gesteld: Heeft Jezus wel bedoeld wat Paulus heeft gedaan? Prof. Dr. Marcel Janssens schreef daarover: ‘Het zou me niet verwonderen indien dat boek het godsgeloof in een nieuwe eigentijdse formulering zou trachten te verwoorden. Maria Rosseels legt er graag de nadruk op dat in het symbolum van Nicea niet staat “credo” (ik geloof), maar “expecto” (ik verwacht). De hoop is in haar godsbesef gaan primeren. Zij leeft, als elk authentiek christen, in de verwachting van de uiteindelijke vervulling of voltooiing van de existentie. Ik hoop, zegt zij, tegen de twijfel in. Expecto quia absurdum - het klinkt als een eigentijdse vertaling van een eeuwenoud geloofsmysterie dat zij voor geen enkele evidentie prijs wil geven, zelfs niet voor de evidentie van de fysieke dood.’

Remi Van de Moortel