Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33

[p. 357]

Maria Rosseels (1916)

Maria Rosseels: ‘De hoop is gebleven’

De jongste jaren heeft Maria Rosseels heel wat literaire eer en officiële erkenning gekregen. In 1981 verscheen haar ‘Verzameld Proza’ bij de Boekengilde De Clauwaert, de uitgeverij die haar heeft ‘gemaakt’ en die zij altijd trouw is gebleven. Hetzelfde jaar werd zij eredoctor van de Katholieke Universiteit Leuven. En in 1983 koos de Koninklijke Academie voor Taal en Letterkunde haar tot lid. Velen in Vlaanderen waren daar blij om. Tenslotte werd haar in 1984 de Driejaarlijkse Staatsprijs ter bekroning van een Schrijverscarrière toegekend!

De tijd is gelukkig lang voorbij dat Maria Rosseels door de officiële Kerk werd beschouwd als een lastige, opstandige stem, die tot zwijgen moest worden gebracht. Men beseft nu zeer goed, dat zij in werkelijkheid ‘de stem van het (gods)volk’ vertolkte en dat zij zo heftig, zo vurig sprak uit liefde voor dat volk en haar Kerk. Evenzeer is de tijd voorbij dat de ‘officiële literatuur’ haar als een randgeval beschouwde. De artistieke sector heeft inderdaad langer dan de andere gewacht om haar werk echt voor vol aan te zien. In de jaren van de literaire revolutie bleef Maria Rosseels onverstoord werken aan haar (vooral historische) problemenromans. Dat zij aldus, naar de vorm, tot de traditionele schrijvers behoorde en dat zij bovendien journaliste was en fundamentele christelijke thema's behandelde, was voor sommige artistieke mooi-weer-makers uit de tijd van ‘talent is links’ (maar zij bedoelden: vrijzinnig) lange tijd een onoverkomelijk bezwaar. Af en toe vind je nog wel sporen van dat onbegrip terug. Maar de naam Rosseels heeft ook die hindernis overwonnen.

Toen de K.U. Leuven haar drie jaar geleden het eredoctoraat aanbood, was zij een der eerste vrouwen in Vlaanderen die deze eer genoot. Ook daarom waren velen blij. Want de emancipatie van de vrouw was een der eerste thema's waar Maria Rosseels over schreef, lang voordat dit in onze streken een geliefkoosd onderwerp werd. Niet zonder hartepijn en weemoed dacht de nieuwe doctor bij haar benoeming terug aan haar jeugd, aan haar humaniora-tijd, toen de universiteit voor haar een onbereikbare droom moest blijven. Vrouwen waren toen nog niet zo lang en nog niet zo hartelijk welkom aan de instelling waar ‘de Leiders van Ons Volk’ werden gevormd. Vrouwen hoorden de man nog onderdanig te zijn en zich zoveel mogelijk terug te trekken in de keuken en de slaapkamer. Maria Rosseels heeft destijds geen kans gekregen, haar talent en studie-ijver te tonen in de grote Aula van de Wetenschap. Zij heeft zich tevreden moeten stellen met een beroepsschool (snit en naad, een typisch vrouwelijk beroep, nietwaar...) en bijkomende lessen in een aparte instelling. Zij heeft jaren van harde zelfstudie gekend.

Maria Rosseels, op 23 oktober 1916 te Borgerhout geboren, studeerde aan het H. Graf-Instituut te Turnhout, daarna liep ze beroepsschool aan de Antwerpse De Bomstraat en tussendoor volgde ze de cursussen aan de Katholieke Hogeschool voor Vrouwen waarvan Maria Verstraete een waar cultureel centrum had gemaakt. Met grote dankbaarheid heeft de schrijfster altijd teruggedacht aan de mogelijkheden die deze pionierster haar heeft geschonken.

Na in het onderwijs te hebben gestaan en op een ministerie te hebben gezeten, werkte Maria Rosseels in een uitgeverij, tot zij in 1947 lid werd van de redactie die de naoorlogse terugkeer van De Standaard mogelijk maakte. Dertig jaar bleef zij verbonden aan de krant. Vlug maakte zij naam als filmrecensente en als auteur van vrijmoedige artikelenseries en enquêtes over de situatie van de vrouw, over de moderne huwelijksproblematiek en over de vrouwenkloosters die - op de vooravond van het Concilie - hard aan vernieuwing toe waren. Een en ander verwekte in de late jaren vijftig veel ophef bij lezers die dergelijke openhartige, vooruitstrevende taal binnen de Kerk en in een krant niet gewoon waren, en bij kerkelijke instanties voor wie de inspraak van de leek maar een vreemde gedachte was. Opgeschrikt vroeg kardinaal Van Roey of hij die bijdragen ook eens mocht lezen en prompt wilde hij dat ze zouden worden stopgezet. Dat gebeurde. In die dagen was het nog niet denkbaar, dat een ka-

[p. 358]

tholieke krant zulk verzoek zou negeren. Een der pijnlijkste incidenten uit de nadagen van het oude kerkregime laaide op.

Ondertussen was Rosseels ook als romanschrijfster zeer actief. Na te hebben gedebuteerd met verhalen voor de jeugd, publiceerde zij, sinds 1953, een zevental romans, een paar jeugdboeken, een reisverhaal, korte verhalen en een interviewboek. Als je die nu achter mekaar leest, merk je hoe al van in 't begin de kern van haar grote thema's, de grond van haar diepe bezorgdheid, aanwezig was in haar geschriften, en hoe zij die telkens verder heeft uitgewerkt en uitgediept. ‘Eigenlijk’, zo heeft Maria Rosseels mij eens in een interview gezegd, ‘eigenlijk schrijf ik niet graag! En ik heb nooit graag geschreven. Gedachten in woorden uitdrukken, proberen op schrift te stellen wat je geestelijk bezig houdt, zinnen vinden om je innerlijke leven naar buiten te brengen... het roept bij mij zo'n tegenzin op. En het is zeer moeilijk. Ik heb mijn romans ook nooit als Literatuur met een grote L bedoeld. Schrijven, dat was altijd eerst en vooral iets voor mezelf. Een poging om klaar te komen met mijn problemen. Inzicht zoeken. Nooit heb ik er naar gestreefd om het nog mooi te laten klinken ook. Wat ik wilde zeggen, vond in altijd belangrijker dan de manier waarop het werd gezegd. Natuurlijk wilde ik het wel zo goed mogelijk laten overkomen. De vorm moest in harmonie blijven met de inhoud.’

Wat heeft zij dan willen zeggen in haar goed gestructureerde boeken, waarvoor zij zich altijd zo'n grondige voorstudie

Eerste uitgave van ‘Dood van een non’ (1961).
Omslag ‘Wacht niet op de morgen’ (1969).
Omslag ‘Het oordeel, of vrijdag zingt de nachtegaal’ (1975)

oplegde, boeken die onverstoorbaar trouw bleven aan de heldere, traditionele schriftuur?

In oorspronkelijk voor de krant geschreven kronieken als die van Spieghelken en Marolleke (1952-53) treft je vooral een boodschap van levensmoed. Dat was zeer belangrijk in die jaren van nawerkend oorlogsleed en nihilisme. Je moet niet wachten op wonderen, zo verkondigde zij de jeugd, het dagelijks leven zélf is een wonder. Je moet het zélf maken. Want het wonder zit in de hersens van de denkende mens. Die boodschap kwam later telkens weer.

‘God is groter dan wij ons kunnen voorstellen. Wij moeten Hem niet met onze eigen maat willen meten.’ Dat lees je in haar volgende boeken, de Elisabeth-cyclus (1953-54), waarin de twijfel werd uitgebeeld van jonge intellectuelen uit het katholieke Vlaanderen van voor en vlak na de Tweede Wereldoorlog, intellectuelen die niet konden begrijpen waarom de feiten van elke dag niet kloppen met de leer en de liefde. Elisabeth moet zich bevrijden van een streng en angstwekkend Godsbeeld om de Vader weer te kunnen ontdekken. Zij moet zich ook losmaken uit de hoogmoed om zich eenvoudig open te kunnen stellen voor de liefde.

Deze driedelige roman, haar eerste grote literaire onderneming, was voor een deel duidelijk geïnspireerd door de vroegere landelijke romans, waarop een hedendaags probleem werd geënt. Hij kende bij voorpublikatie in De Standaard, daarna in boekvorm bij De Clauwaert veel bijval, maar drong vrijwel niet door bij het andere publiek.

Ik was een Kristen, de historische roman die daar op volgde

[p. 359]

Maria Rosseels rond 1960.
(Foto: Claerhout, Gent-Deinze)

(1957) en die een eerste hoogtepunt in haar werk vormt, blijft je vooral bij als het epos waarin de identificatie van kerk en macht aan de kaak wordt gesteld. ‘De trots van purper en goud, de domme verwatenheid van veel paleizen’ moeten eerst verdwijnen, daarna zal het ware christendom ‘in kleine kernen en bij enkelingen’ herboren worden en teruggrijpen naar het Evangelie. Het klinkt als de samenvatting van wat er bij velen leefde in de jaren voor en na het Concilie; als een voorspelling van de huidige basisgemeenschappen. En weer eens: wij moeten God niet dicteren wat Hij moet doen, wij moeten gewoon ons verstand gebruiken om onze eigen taak als mensen goed op te nemen, de rest is genade.

In dit omvangrijke werk kon Maria Rosseels de grote historische belangstelling uitleven die zij sinds haar jeugd zo hartstochtelijk koesterde en die haar altijd bij zou blijven. Vooral de eerste eeuwen van het christendom, later de middeleeuwen boeiden haar, omdat zij daar de kern van haar eigen problematiek en parallellen met onze tijd in terugvond. Tussendoor beklemtoonde Rosseels in haar journalistieke bijdragen ten overvloede hoe een gelovige ook een denkende mens kan en moet zijn, iemand die vragen durft te stellen en die gehoorzaamheid niet met blinde volgzaamheid verwart. Dit krantewerk bracht mee dat men haar literaire werk wel eens als een verlengstuk van haar journalistiek beschouwde en dat men haar als literator eigenlijk op de tweede rang zag.

Dat was onrechtvaardig. Ten eerste waren haar romans zeker niet in een jachtige journalistieke stijl geschreven, ten tweede was het precies de problematiek van haar boeken die haar krantewerk beïnvloedde - en niet andersom. Maria Rosseels was eerder een schrijfster-in-de-krant dan een journaliste-in-de-literatuur; eerder een beschouwende, essayistische kroniekschrijfster, dan een nieuwsbeluste verslaggeefster.

Een reportagereis in het Verre Oosten (1959), met Oosterse Cocktail als resultaat (1960), verruimde haar inzicht dat alle gissen naar een God een vergissen wordt: ‘Het enige waar het op aankomt is: een goed en rechtvaardig mens te zijn.’ Wie zijn Schepper wil huldigen, moet volledig mens willen zijn. Dat is ook het eerste wat je bijblijft uit de gedeeltelijk door dezelfde reis geïnspireerde roman Dood van een Non (1961). De hoofdfiguur Sabine Arnauld legde de verkeerde belofte af voor de verkeerde God en zij wordt na een lange lijdensweg gered als zij op haar beurt die Japanse levensles ontdekt. Maria Rosseels betoogt meteen, dat de zo strak georganiseerde Westerse Kerk dringend in de leer moet bij het Oosten.

De voorstudie voor deze roman leidde haar tot de publikatie van de ophefmakende, door kardinaal Van Roey stopgezette artikelenreeks over de vrouwenkloosters(een reeks die eigenlijk niets anders vertelde dan wat kardinaal Suenens niet zo lang daarna zelf in een boek zou schrijven). De sensatie die ‘de slag met de kromstaf’ verwekte, zou afkleuren op de roman, die het succesrijkste werk van Rosseels zou worden. Sommigen hebben het als een soort van rancuneuze reactie gelezen, maar dat was zeker niet de bedoeling.

Dood van een Non blijft mij bij, niet als de beste roman van Maria Rosseels (daarvoor is het verhaal wat te feuilletonesk) maar als een werk dat onze generatie biezonder dierbaar is geweest, omdat het zoveel heeft uitgedrukt dat ons bekommerde en kwelde; omdat het zovelen inzicht heeft gegeven en hoop-ondanks-alles. Daarom is de verfilming ervan mij zo tegengevallen. De prent van Collet en Drouot heeft de essentie van het boek niet geraakt en er een schreeuw van ongeloof van gemaakt.

De volgende roman, Wacht niet op de Morgen (1969), zou ik overhouden als ik maar één boek van Maria Rosseels zou

[p. 360]

mogen bewaren. Dit omvangrijke verhaal over leven en ondergang van het christelijke rijk in het middeleeuwse Outremer, het Heilig Land, is biezonder goed gestoffeerd en gestructureerd. Bovendien is de conclusie ervan zeer actueel en zeer sterk uitgebeeld.

Eigenlijk is dit boek niets anders dan de uitwerking van ‘de zin uit Japan’. Een der belangrijkste thema's uit de twee vorige romans wordt daarmee gecombineerd: het noodlottige optreden van de Kerk als een rijk-op-aarde. Verdraagzaamheid, erkennen ‘dat ieder in zijn geloof zalig kan worden’, samenwerken over de grenzen heen: dat is de droom van dit boek, niét toevallig verschenen op een ogenblik dat de intolerantie weer hoog oplaaide. Er zijn vele wegen naar hetzelfde doel. Maar als wij de oase willen vinden, moeten wij zélf de woestijn vruchtbaar maken. En in die oase éérst de melaatsen opvangen, de ellendeligen, de verstotelingen. Op het einde van de roman trekt de hoofdpersoon Gilles zich, ontgoocheld door de christenheid, die zichzelf in het Heilig Land ten gronde heeft gericht, terug in de natuur waar hij, te zamen met joodse vrienden, de melaatsenzorg op zich neemt. Maria Rosseels wijst er echter uitdrukkelijk op, dat hij dit alleen maar kan, omdat hij het Hemelse niet is vergeten. ‘Het horizontale is belangrijk’, zegde zij in een interview. ‘Zonder het verticale is het niets’.

Haar jongste roman, Het Oordeel of Vrijdag zingt de Nachtegaal (1975), is een bezinning over het leven in het aanschijn van de dood. Tegenover de enige zekerheid die wij bezitten, vallen vele dingen zomaar weg en rijst de grote vraag, of wij het voorbije leven naar de maat van ons talent hebben gelééfd. Maar is het voor een mens wel mogelijk, de volle maat te geven? En mag hij, gezien zijn tekortkomingen, zijn onmacht, zijn kleinheid, toch op redding blijven hopen? Ja, zegt Maria Rosseels. De stuntelige, kleinmoedige, machteloze

Maria Rosseels in de ban van een nieuw werk.

Op de Antwerpse Boekenbeurs 1968. Naast Maria Rosseels herkent men Paul Lebeau.
(Foto: Pierre Vissers, Borgerhout)

en toch zo belachelijk-trotse mens kan zichzelf redden. Als hij kiest voor het gewone, eenvoudige leven. Als hij kiest voor alles wat wordt uitgedrukt in het zinnebeeld van het kind. Tekenend is dat twee romans van Rosseels eindigen met de dood van de hoofdpersoon die zich opoffert bij het redden van een kind. In Het Oordeel is dit een negermeisje dat door een blinde menigte onder een trein werd geduwd.

Maria Rosseels' beste werk behoort tot het historische genre. Daarin vindt zij een decor en een forum waarop zij haar breedvoerige discussie volop tot haar recht kan laten komen. Maria Rosseels heeft een brede adem nodig, zij moet haar personages kunnen laten evolueren op een weids toneel en vér laten kijken. De enkele korte verhalen die zij heeft geschreven, blijven dan ook onder de maat, haar maat.

Zelf heeft zij de uitdrukking ‘historische romans’ altijd wat aangevochten. Graag gebruikte zij het beeld van de scherpstellers bij sommige fototoestellen: ‘Als je daar mee werkt, moet je door een kijker zien en zolang draaien tot er twee beelden over elkaar glijden en identiek worden.’ Zo functioneert voor haar de geschiedenis. Zij vormt een achtergrond voor een conflict uit deze tijd, uit alle tijden.

Opmerkelijk is, dat het literaire werk van Rosseels weinig invloed heeft ondergaan van haar bedrijvigheid in de filmwereld. Nooit heeft zij zich door films of door ideeën uit films laten inspireren. Evenmin door de techniek ervan. Tenzij min of meer in Het Oordeel, waarin een bepaalde techniek wordt aangewend (het kader-verhaal, de flashbacks) die je filmisch kunt noemen. Zij ontkent dat zij daar opzettelijk naar gestreefd heeft: ‘Als ik schrijf, denk ik nooit aan schrijftechniek.’

[p. 361]

Samen met Hubert Van Herreweghen geïnstalleerd als lid van de Academie. Tussen beiden het beeld van Maurice Gilliams. (26.10.1983).
(Foto: P. Van Den Abeele en De Standaard)

Het Oordeel is straks tien jaar oud. In die periode is Maria Rosseels als journaliste met rust gegaan en heeft zij nog wel veel geschreven maar niets gepubliceerd. Al jaren denkt en werkt zij aan een roman over Sint-Paulus en over de vraag, of Christus heeft bedoeld wat de kerkpionier heeft verricht. Haar zucht naar historische documentatie, haar sterk vermogen tot relativeren en kritiek, remmen haar blijkbaar af. Als deze roman er komt, zal hij wellicht beginnen waar Het Oordeel ophoudt. Want meer dan één boek van haar eindigt eigenlijk met de start van het hoofdmotief in de volgende roman. Maria Rosseels trekt de draad altijd maar verder. Nu eindigt Het Oordeel, dat een sterke autobiografische inslag heeft, met een treffend antwoord van de ik-persoon op de vraag of hij gelooft: ‘Geloofde ik? Nee, niet wat men geloven noemt. Niet met die vaste overtuiging die zekerheid en vrede biedt. Maar de hoop was gebleven. Tegen alle verstandelijke redenering in. Paulus zegt dat van de drie deugden, de liefde de grootste is. Hij zal wel gelijk hebben. Maar om te kunnen verder leven heeft men toch in de eerste plaats de hoop nodig. En in het credo van het Concilie van Nicea wordt niet gezegd: ik “geloof” in de verrijzenis der doden en in het leven van de komende eeuwigheid. Maar: ik verwacht, ik heb hoop. Ik vertrouw erop.’

Gaston Durnez