Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33

[p. 340]

Valère Depauw (1912)

De thematiek van Valère Depauw

Straks zal het een halve eeuw geleden zijn sinds Valère Depauw met het vrolijke volksverhaal Tavi (1937) debuteerde. Oorspronkelijk was het niet meer dan de tekst voor een revue, een toneelklucht, die te Ronse en in sommige omliggende gemeenten met uitbundig succes opgevoerd werd. ‘Het kon allemaal niet zot genoeg,’ herinnerde zich de schrijver als hij later op de gebeurtenis terugzag. Hij woonde toen nog in zijn geboortestad en was werkzaam in de textielfabriek van zijn vader. Maar de economische crisis uit die jaren, die voor de weverij weinig goeds voorspelde, en de bijval van zijn boek maakten dat hij pas gehuwd naar Gent verhuisde, daar een boekhandel oprichtte en besloot in de literatuur een broodwinning te zoeken.

Sindsdien is bijna een halve eeuw voorbij gegaan, met allerlei gevaren, moeilijkheden en tegenslagen, ook met een onverpoosde werkzaamheid en het schrijven van een omvangrijk werk dat een veertigtal titels telt, en een merkwaardige ontwikkeling heeft doorgemaakt. Depauw is een onzer vooraanstaande romanciers geworden. Dat sommige recensenten en leraars daarvan onwetend lijken of zijn, kan slechts verbazing wekken, daar verschillende van zijn romans - wat toch een aanbeveling is - in het Duits, Frans, Tsjechisch en minder toegankelijke talen als het Wels en het Bretons vertaald werden.

Welke redenen of oorzaken kunnen die verwaarlozing verontschuldigen? De overstelpende hoeveelheid romans, die sinds de Tweede Wereldoorlog op de boekenmarkt geworpen werden, kan veel verklaren. Praktisch is niemand in staat geweest die stapel bedrukt papier met de vereiste aandacht te lezen. Zelfs de meest nauwgezette criticus was soms meer dan hem lief was verplicht op het oordeel van zijn collega's te vertrouwen. Maar als hij zijn mening toetste aan die van hen, werd het duidelijk dat er tussen hun en zijn artistieke normen brede verschillen bestonden.

Reeds in de jaren twintig van deze eeuw, stelde de Franse essayist Henri Massis in Réflections sur l'Art du Roman (1927) vast, dat er omtrent het begrip literatuur een misverstand gegroeid was, dat onvermijdelijk voor de esthetische waardebepaling van de letterkunde misleidend en dus nadelig zou uitvallen. Volgens hem was dat gevaar te wijten aan de doorbraak van het expressionisme tussen 1910 en 1920. In die kunststroming zag hij een Germaanse, typisch Duitse strekking, die hoofdzakelijk op een gevoelsbewogenheid berustte. In Défense de l'Occident (1927) had Massis het over Les Constantes essentielles du Germanisme. Hij noemt ze achtereenvolgens: fatalisme, geloof in een dynamische cultuur zonder helder gegrondveste ideeën, dus zonder een geestelijk houvast, progressiviteit zonder historisch onderzoek en een chaotisch existentialisme dat aan redelijkheid en zingeving voorbijgaat.

Het expressionisme van ‘Menschheitsdammerung’ zag in de kunst om de kunst de uiting van een bourgeoismentaliteit en stond, zowel in de letterkunde en de muziek als in de plastische kunsten, een ethische strekking voor, een dienstbaarheid aan de idealen van een nieuwe tijd, die op de vestiging van een socialer samenleving en meer persoonlijke vrijheid gericht was. Daar overeenstemming over de concrete verwerkelijking van een algemeen aanvaardbaar programma uiteraard onmogelijk bleek, dreigde het expressionisme in zoveel tendensen als er voorstanders waren, uiteen te vallen. Van de democratische verdeeldheid en onmacht, die, wat onvermijdelijk scheen, met bedrog en corruptie gepaard gingen, gevoegd bij de zware economische inzinking en de werkloosheid van honderdduizenden, hebben fascisme en nationaal-socialisme gebruik gemaakt om in Italië en Duitsland de macht te veroveren. Daaruit zijn dan de afschuwelijke gevolgen voortgesproten. Na de Tweede Wereldoorlog werden alle kwaad en rampspoed die hij veroorzaakt had bijna vanzelfsprekend aan een conservatieve wereldbeschouwing ten laste gelegd. Door een wereldwijde propaganda ondersteund, maakten linksgerichte partijen, actiegroepen en communicatiemedia schoonschip met de idealen die eeuwenlang de Europese beschaving beheerst hadden.

In de jaren zestig was de meerderheid van de jeugd de overtuiging

[p. 341]

Valère Depauw soldaat-milicien van de 15de Compagnie. (1939).

toegedaan dat een vrijzinnige en klassenloze maatschappij de welvaart en het geluk van de overweldigende meerderheid onder de bevolking van de hele wereld zou verzekeren. Wat op kunstgebied daarmede tegenstrijdig bleek, werd, hoe levensecht en waardevol het ook mocht zijn, doodgezwegen of met alle tekenen van afschuw belachelijk en onschadelijk gemaakt. Dat geschiedde op zo'n unfaire manier dat alle rechtgeaarde publicisten er niet over te spreken waren. Wel hadden zij liever te zwijgen en de kering van het getij af te wachten dan zich openlijk te verzetten tegen een springvloed van subjectiviteit en moedwil die voorlopig niet in te dijken was.

Van die toestand en onrechtvaardigheid is Depauw enigszins het slachtoffer geworden. Als wij in deze bijdrage beogen de ontwikkeling van zijn romanthematiek te duiden, is het meten om door een daad van eenvoudige rechtvaardigheid haar betekenis en waarde in het licht te stellen. Daarbij blijkt het merkwaardig dat Depauw zich bij de uitbreiding en uitdieping van zijn inspiratiebronnen nooit van zijn vroeger werk afgekeerd heeft. Dat wijst erop dat ze meer dan een terloopse inval met zijn persoonlijkheid te maken hadden. Zo zal de burleske vrolijkheid van Tavi in verscheidene verhalen terugkeren, om in Die van 't Gangske (1949) nogmaals met een uitbundig succes bekroond te worden. Spitsere en meer intellectuele humor komt voor in M.U.T. (1972), voor de schrijver een guitig afscheid van de journalistiek na een twaalfjarig hoofdredacteurschap van een weekblad.

De ervaringen die de romancier tijdens de Achttiendaagse Veldtocht van 1940 en zijn maandenlange verblijf in een krijgsgevangenenkamp opdeed, openbaren de keerzijde van zijn schalkse uitbundigheid. Ineens verraadt hij zijn godsdienstige levensopvatting, verenigd met een rouwmoedige zondenschuld en hunkerend verlangen naar innerlijke vrede in de novellen Kerstvisioen in het Stalag (1943), Offergang (1944) en Een Man keert terug (1944). Een onlangs gehuwde soldaat heeft, uit vrees voor wat de oorlog meebrengen kon, zijn vrouw overgehaald om op haar eerste kindje abortus te laten plegen. Als krijgsgevangene vereenzaamd en onder invloed van het kerstgebeuren, waarbij Poolse krijgsgevangenen in hetzelfde Lager aangrijpend trieste liederen zingen, besluit hij te biechten om zich met God te verzoenen.

Van nu af zal het probleem van goed en kwaad Depauw geen rust meer laten. De cirkel waarvan God het centrum uitmaakt, zal almaardoor wijder worden, om tenslotte in zijn trilogie over de heilige Ludgardis van Tongeren en haar omgeving de hele problematiek omtrent de verhouding tussen schepper en schepsel in te sluiten. Als romancier zal hij er zich voor hoeden de behandeling van dat onderwerp uit een wijsgerig oogpunt te benaderen. Hij vermijdt theoretische interpretaties en beschouwingen, die de eenheid van zijn literair verhaal konden schaden en bij zijn lezerspubliek te zwaartillend overkomen, om de personages in zijn plaats en natuurlijkerwijze aan het woord te laten.

Voorlopig zijn wij niet zo ver. In een vraaggesprek voor het weekblad Nieuw Vlaanderen verklaarde Depauw dat zijn letterkundige loopbaan met Kerstvisioen in het Stalag was begonnen. ‘Al wat ik daarvoor heb geschreven, behoort uitsluitend tot de ontspanningslectuur.’ Weldra zou blijken dat hij ook om de sociale en nationale noden en belangen van zijn volk bekommerd was. Een denker of geschiedschrijver, die zich slechts met één bepaalde en dus begrensde aangelegenheid inlaat, kan zulke onderwerpen dieper en vooral vollediger tot hun recht doen komen, maar loopt het gevaar een eenzijdiger visie op zijn stof voor te stellen dan degene die het in breder vergezicht ziet.

In Het Geslacht Wieringer, een trilogie waarvan de onderdelen Het Lied van de oude Getouwen (1946), Niet versagen Mathias (1948) en De Zege van het Verzaken (1949) getiteld zijn, heeft de auteur van zijn herinnering en ervaring uit, een beeld geschilderd van de economische ontreddering die in de jaren dertig van deze eeuw de textielnijverheid in Ronse zwaar beproefd en ten dele doen verdwijnen heeft. Hij verzwijgt niet dat onderlinge naijver en onzinnige klassenstrijd van ondernemers en arbeiders schuld aan de ondergang gehad hebben. Hoe het anders kon, heeft hij aange-

[p. 342]

toond in zijn verhaal over een kleine industrieel, die door de tegenkanting van de machtigste fabrikant van de stad geruïneerd scheen, maar zich toch kan hervatten.

Door zijn taaiheid en werkzaamheid, rusteloze toewijding en sociale bezorgdheid om het welzijn van zijn personeel slaagt hij erin zijn bedrijf te redden, zelfs uit te breiden en het vertrouwen van zijn werklieden onverminderd te behouden. Wanneer het de grote industrieel, die hem vroeger uit wrok om zijn sociale gezindheid ten gronde heeft willen richten, zo slecht gaat dat er slechts een stootje nodig is om hem voorgoed door een faillissement uit te schakelen, overwint hij het onwillekeurig in hem ontwaakte wraakgevoel. Hij helpt zijn vroegere tegenstander en redt meteen de bestaanszekerheid van de arbeiders en hun gezin.

Die sociale bekommernis van de romancier gaat met zijn Vlaamsnationale overtuiging samen. Valère Depauw die in een Belgisch gezinde familie opgroeide, is op de middelbare school te Ronse, uit verzet tegen de anti-Vlaamse sfeer die er heerste, en later als lid van de Christen Volksbond, waar hij innig met Leo Vindevogel bevriend raakte, radicaal Vlaamsovertuigd geworden. Hij zal dat in alle omstandigheden blijven

De kapel van de ‘Kapelhoeve’ tijdens de restauratie. De enorme haard staat er al.

en er na de bevrijding voor gestraft worden. Uit verontwaardiging om de terechtstelling van Leo, die wegens valse, uit haat afgelegde getuigenissen ter dood veroordeeld werd, zal hij in 1950 De Dood met de Kogel schrijven en het boek zelf uitgeven.

In zijn biografie Uit alle Dalen der Herinnering (1974) komt hij op dat onderwerp terug, om de meinedige beschuldigingen, die tegen zijn vriend uitgebracht werden, de hatelijke sfeer waarin het proces verliep en het genadeverzoek verworpen werd, onbewimpeld aan de kaak te stellen. Depauw is de mening toegedaan dat ieder volk het recht heeft op zelfbestuur, wat betekent het recht om volgens eigen aard en zeden, inzichten en belangen, een eigen wetgeving vast te leggen en in volle onafhankelijkheid over zijn toekomst te beslissen. Dat dynastieke sluwheid en militaire overwinningen van de sterksten de politieke kaart van Europa getekend hebben en ze in andere werelddelen nog altijd opdringen, is volgens hem en de mening van velen een schending van het volkerenrecht.

Het veroorzaakt meteen een verminking van het volkseigene, dat door zijn verscheidenheid en de wederzijdse uitwisseling van opvattingen en cultuurpatronen de rijkdom van de algemeen menselijke beschaving uitmaakt. Als men zeldzame dieren en planten wettelijk beschermt, waarom niet de volkeren die toch enig zijn en in hun voortbestaan bedreigd worden? Wat Depauw voor de Vlamingen verlangde, heeft hij in zijn romans met evenveel beslistheid voor de Bretoenen in Frankrijk en de Basken in Spanje en Frankrijk opgeëist.

Dat zijn belangstelling in het bijzonder naar die onderdrukte minderheden uitging, is te wijten aan hun tragische toestand. Zij zijn te klein in aantal en hun economische en politieke macht is te gering om zelfstandigheid af te dwingen. In die omstandigheden hoeft het niet te verwonderen dat zij over de middelen en methodes om hun vrijheid te veroveren onder elkaar verdeeld zijn. De radicalen trachten door afdreigingen en geweld af te dwingen wat door democratisch opgevatte verkiezingen onhaalbaar is. Een minderheid staat in een wanhopige positie tegenover een meerderheid van het eigen volk en de verpletterende overmacht van een vreemd staatsbestel.

Die uitzichtloze verhoudingen hebben de sfeer van Depauws bevrijdingsliteratuur bezwaard. Bitterheid en verdriet gaan samen met de beslistheid vol te houden, zelfs wanneer alles nutteloos schijnt. Daarbij aansluitend beschrijft hij in Een Handvol Aarde (1958) het leed van de ontheemden, die, uit hun vaderland verdreven, nergens meer een thuis zullen vinden. Wel zal er een verblijfplaats zijn en misschien in het gunstigste geval, een verzekerd bestaan, maar dat zal bij velen hun heimwee en onvrede niet wegnemen. Zij zijn als gewassen zonder wortels, gasten met een verleden maar zonder toekomst. Zoals in het verhaal van Depauw kan het verlangen naar hun geboorteland zo prangend worden, dat zij alles trotseren om ernaar terug te keren, wat er hun ginds ook mag te wachten staan. Het zijn slachtoffers van omstandigheden

[p. 343]

‘Opdracht in Guernica’ (1978) ook in 't Welsh!

waar zij geen vat op hadden, distelpluisjes weggedragen op de wind.

Ook de meest vergroeiden met hun omgeving kunnen door allerlei tegenslagen getroffen worden. Maar, al is het misschien onbewust, zij bezitten zekerheden die bannelingen ontberen: het besef dat zij de erfenis van hun voorgeslacht gekregen hebben om ze te bewaren, te verrijken en ten slotte aan hun kinderen door te geven. Zij hebben een taak, een roeping te vervullen en blijven verbonden met voorgangers die hen gevormd en bezield hebben. Omdat Depauw gelooft in en hoopt op een eeuwig voortbestaan, zullen zijn personages niet aan wanhoop bezwijken.

In de zwaarste beproeving blijft nog het vertrouwen in de uiteindelijke verlossing uit rampspoed en leed. Die thematiek heeft hij in enige heimatverhalen uitgewerkt, onder andere in Alleen Moeder (1935). Het genre dat anderhalve eeuw lang, sinds de doorbraak van het romantisme, vooral in de Germaanse landen, groot succes gekend heeft, werd na de Tweede Wereldoorlog als hopeloos verouderd afgewezen. Nu zijn er tekenen die op zijn terugkeer wijzen. Zo verbazend is dat niet, want een deel van de bevolking, ook in de meest geïndustrialiseerde landen, is op het platteland blijven wonen.

Meer verbonden met de natuur, gehecht aan tradities en overleveringen, afkerig van koude drukte en aanstellerij, beleeft het zonder grote woorden zijn vreugden en smarten. Dat geldt onder andere omstandigheden ook wel voor de stadsbevolking, maar op het platteland is men meer geborgen in de eeuwig terugkerende wisselgang van de natuur. Die leert de mensen zich minder aan de fouten en eigenaardigheden van de buren te ergeren. Dat is het wat Depauw in zijn streekromans beklemtoont, waar hij zonder opdringerigheid en betweterij het landelijke leven als een leerschool van wijsheid en eenvoud uitbeeldt. Niet als een beschutte woonplaats, een aards paradijs zonder werk en zorgen, wel integendeel, want als een wereld waar men arbeid en lasten als normale verschijnselen beschouwt en aanvaardt.

Nochtans wordt door ouder te worden zijn belangstelling voor de problematiek van zijn personages niet verminderd.

Voorstelling aan de universiteit van Aberystwyth van ‘Llydaw am Byth’ (de Welshe vertaling van ‘Breiz Atao’, 1969).

[p. 344]

Er is geen beperking waar het de verscheidenheid betreft. Wel treedt één gegeven, en dat is het meest essentiële, steeds duidelijker op de voorgrond. Het gaat om de religieuze zingeving van ons leven. Er spreekt in zijn kunst geen twijfel over het bestaan van God of de betekenis van het christendom. Wel het verlangen om ten overstaan van historische feiten en religieuze twistpunten tot meer klaarheid te komen.

Zo wijdt hij zijn roman Het Brandoffer dat wij dragen (1959) aan de opkomst en strijd rond de uitbreiding van het protestantisme in Zuid-Oost-Vlaanderen. Centrale figuur in het relaas is de bekende Jacob Blommaert, kapitein van de Bosgeuzen, die na de inneming van Oudenaarde poogt tussen hervormingsgezinden en katholieken een eervol vergelijk af te sluiten. Maar daarin mislukt hij en ten slotte betaalt hij met zijn leven voor zijn overtuiging en goede wil. De vraag is als vanzelf opgeweld: waarom die broederstrijd? Was de Kerk niet ruim genoeg om allen die in Jezus als verlosser van het menselijk geslacht geloofden, hun plaats te gunnen?

In De zevende Bron van de Zeven (1971) zal Depauw op zoek gaan naar de sporen en invloeden die van de Kelten en hun druïden overgebleven en ten dele langs sagen, legenden en volksgebruiken tot ons gekomen zijn. Het valt meteen op dat de auteur zich meer en meer verdiept in de kernvragen van ons bestaan. In Op Weg naar Montségur (1976) en Troubadour tussen Kruis en Vuur (1978), twee tijdsromans over de Katharen uit de XIIIde eeuw, bereikt hij voorlopig het hoogtepunt van zijn literaire produktie. Tegen een prachtig geschilderde achtergrond treden troubadours en krijgslieden, dwepers en inquisiteurs, ook verzoeners en ongenadige beulen, naast gewone arbeidende en bekommerde boeren en hun knechtsvolk naast of tegen mekaar op.

In een rustige, bezielde stijl, zonder nutteloze uitweidingen, tekent de romancier zijn personages uit. Merkwaardig is ook de mooie poëzie van de minnezangers en de rol die zij in de godsdienstoorlog spelen. Allen zijn natuurlijkerwijze betrokken bij het tragisch gebeuren, dat als onder noodlotsdwang naar een te voorspellen ontknoping voert. De overmacht zal het halen en dat op een onchristelijke manier. Wél in overeenstemming met de opvattingen uit die tijd, toen het geboden was de ketterij met wortel en tak uit te roeien.

De Katharen zijn niet uit de geschiedenis verdwenen, maar hebben sinds de kruistocht die hen verpletterde, geen macht of invloed van betekenis meer uitgeoefend. Het besluit van de auteur luidt: wie kan, onwetend als wij zijn, zoveel vijandschap en wreedheid onder de christenen begrijpen? Is er een mysterie dat wij niet kunnen vatten achter het waarom van het kwaad? Is alles mysterie dat de essentie van ons leven raakt? Sinds wanneer en waarom bestaat het kwaad? Als wij op die vragen antwoord geven met te bekennen dat wij het niet weten, beamen wij wat Depauw aanvaardt: ‘Boven alles is er het geloven.’ Dus ook de beaming dat er achter onrecht en leed, bloed en tranen die nutteloos schijnen, een daad uit liefde verborgen ligt.

Met veel belangstelling voor ‘Vlaanderen’... (24.1.1984). (Foto: Jef De Jonghe, Deurne)

Dat is het trouwens wat de auteur opnieuw in zijn jongste driedelige cyclus Bijwijlen Lief bijwijlen Leed (1981), Ik ben zo wijd (1982) en Bevrijd van alle Leed (1984) bevestigd heeft. Het verrassende van het werk is, dat er naar buiten gezien geen conflicten meer aan de gebeurtenissen ten grondslag liggen. De schrijver verhaalt over de laatste levensjaren van de heilige Ludgardis, patrones van onze Dietse taal, omdat zij aan de Heer gevraagd zou hebben alleen dié taal te kunnen spreken. Schijnbaar een overbodigheid, stelt de auteur, omdat in de eerste helft van de XIIIde eeuw onder de Frankische adel in Brabant en Henegouwen het Diets nog de gewone omgangstaal was. Dat is in het werk van Depauw niet meer dan een detail. Wat hij ermede beoogd heeft, is de mystische beweging, die toen in Vlaanderen heerste, naar waarheid te beschrijven door drie onvergetelijke vrouwen, die erbij hoorden, in heel hun leven en streven als kinderen van ons volk te eren.

In de roman blijkt aanvankelijk Sibyllie van Gaege de belangrijkste. Als het verhaal een aanvang neemt, is zij een meisje van hoge adel, dat in het Nobel kapittel van Bergen haar opvoeding begint. Zij is geroepen om in de leidende kringen een belangrijke taak te vervullen, maar verkiest bij een geestelijke orde in te treden, daar les te geven, zich te verdiepen in de godsdienstige lyriek van haar tijd en van dichtbij de ontwikkeling te volgen van de mystisch gerichte vrouwenbeweging die bij de begijnen haar oorsprong had. Later blijkt dat ze voorbestemd was om Ludgardis van Tongeren in haar laatste levensjaren bij te staan en tegelijk Hadewijch, de grootste dichteres uit onze literatuurgeschiedenis, van dichtbij te leren kennen. Het werk is vooral indruk-

[p. 345]

wekkend om de beschrijving van het innerlijk leven dat door die vrouwen geleid werd, hun gerichtheid op Jezus, als tweede persoon van de heilige Drieëenheid en de vereniging van de heilige Ludgardis met Hem. Dat alles in een tijdsgewricht dat wetenschappelijk verantwoord is, maar bekeken met de ogen van intellectuele vrouwen die voor zich zelf een rangorde van waarden onderhielden, waarbij al het aardse als bijkomstig werd beleefd.

Na meer dan veertig jaar waarneming en uitdieping van wat de mens is en betekent, is Depauw tot het besluit gekomen dat dit aardse bestaan slechts een voorlopige leerschool is. Onze echte bestemming ligt elders, in een existentie waar al het bijkomstige van ons wegvalt, om in eeuwigheid bij onze schepper en verlosser de vervulling van onze bestemming te bereiken. Het lijkt onwaarschijnlijk dat die evolutie in Depauws levensvisie en werk van eerstaf gewild werd. Zij is de uitkomst van een bijzondere aandacht voor de werkelijkheid in en buiten hem, zijn aanvaarding van het leven met zijn beproevingen en genaden, de vrucht van talent en wilskracht, ingeving en geloof.

André Demedts