Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33

[p. 325]

Herinnering, essentie, evolutie

Het is niet de eerste maal dat ik om een artikel over Paul Lebeau verzocht word. Het is wel de eerste maal dat ik op een dergelijk verzoek inga.

Ik benader namelijk de figuur van Lebeau, in herinnering en in werk, met enige schroom. Ik vermoed dat diegenen die mij er willen toe aanzetten een artikel te schrijven, uitgaan van de voorstelling als zou ik ooit met Lebeau intens omgang hebben gehad. Dat is geenszins het geval.

Mijn ontmoetingen met Lebeau - die term lijkt me voorzichtiger en nauwkeuriger dan ‘omgang’ - vonden plaats tijdens De Tafelronde-periode, toen we met elkaar in contact kwamen op redactievergaderingen, leesavonden en dergelijke. Tijdens de Golfslag-periode ontmoette ik Lebeau nooit; ik had wel contact met De Vree, Michiels en De Roover, en eveneens met Gilliams, die een flat betrok boven de boekhandel geëxploiteerd door eerstgenoemde. Uit die tijd en uit de periode van De Tafelronde heb ik een vrij groot aantal dagboeknotities bewaard die nu voor mij, en wellicht voor anderen, een zekere documentaire waarde hebben, maar die zo omgeven staan door louter op mezelf gerichte overwegingen en reacties waaruit mijn overdreven gevoeligheid en mijn evidente onrijpheid blijken, dat ik ze nu slechts met een acuut gevoel van onbehagen kan herlezen. Bovendien defileren op die bladzijden teveel personen die ooit bij een of bij de twee tijdschriften van nabij betrokken waren, maar nadien bij gebrek aan dominante creatieve impuls helemaal van het beeldscherm verdwenen zijn, zodat een eventueel bewerken van die notities met de bedoeling ze te publiceren, geen vriendelijke daad zou zijn, en evenmin een daad van groot belang.

Een zin van Marcel Janssens blijft mij intrigeren: ‘Vóór de oorlog zat hij (Paul Lebeau) volledig in die Antwerpse avant-garde van dandy's, dilettanten en ratés; na de oorlog stichtte hij de literaire kring De Tafelronde.’ Het verband ontsnapt me nog steeds.

Over de term ‘stichtte’ zou kunnen gediscussieerd worden. Lebeau heeft, zeker in het begin, De Tafelronde geconcipieerd als een culturele gespreksgroep. Hij heeft niet direct gedacht aan een tijdschrift, zeker niet aan een specifiek letterkundig periodiek. Bovendien, de ondertitel luidde ondubbelzinnig ‘algemeen cultureel tijdschrift’. Het is De Vree die in zijn niet te stuiten publikatiedrang heeft aangedrongen op een tijdschrift, en ik herinner me heel precies het ongenoegen van Lebeau die, toen het project van De Vree vaste vorm had aangenomen, nog bleef herhalen dat een tijdschrift niet zijn bedoeling was geweest, ‘dat wij er niet klaar voor waren; dat het te vroeg kwam.’

Ook de uitspraak van Marcel Janssens: ‘Als fijnproever cultiveerde hij met uitgelezen smaak de goede dingen van het leven; hij deed mij in zijn manieren en gesprekken denken aan fijnbesnaarde Engelse gentlemen als Oscar Wilde of de estheticus Georges Saintbury...’ komt mij bevreemdend voor. Zo ken ik Lebeau helemaal niet. Het zal wel waar zijn dat wij altijd andere mensen kennen, of anders geformuleerd: dat wij mensen altijd anders kennen, en vaak anders omdat wij met ze in contact komen gedurende verschillende fracties van hun leven. ‘Mensen zijn geen gesneden beelden; mensen zijn groene planten.’

De Lebeau die ik via De Tafelronde leerde kennen, was een zich bescheiden uitende, vriendelijke, voorkomende man, die veel belangstelling had voor de jongere medewerkers; die het niet schuwde opbouwende kritiek uit te oefenen, maar zijn mening niet opdrong, en nooit ‘doceerde’, wat in schril contrast stond met de houding van De Vree, die een debat startte om het debatteren zelf, me dunkt, en van wie de uitspraken vaak apodictisch waren. Naar mijn gevoel van toen was Lebeau de burgerlijkste van ons allen. Niets van de dandy in zijn voorkomen; niets van het buitenissige of spectaculaire in zijn literair credo. Maar vrij spoedig was ik gewonnen door de kwaliteit van zijn denken en van zijn kennis.

De vergaderingen van De Tafelronde waren vaak turbulent. Zij werkten vaak bevruchtend. Later heeft De Vree geschreven dat ik na mijn weggaan uit de redactie die turbulentie wel zal gemist hebben. Dat is waar. Ik heb vooral Lebeau gemist. Na een aantal vergaderingen immers had ik geleerd naar welke Paul te luisteren als het erom ging eigen opvattingen te toetsen aan andere. Ik begon Lebeau als mijn mentor

Paul Lebeau in 1963.

[p. 326]

te beschouwen. Hij was geneigd me iets te leren. Ik herinner me hoe hij, zonder enige pedanterie, boekbesprekingen van mijn hand met me doornam en me wees op foute interpretaties. Hij was een scherpzinnige lezer en een erudiet. De Lebeau van Marcel Janssens is blijkbaar de mijne niet. In die constatering schuilt geen enkele aanmatiging. Ik heb hem leren kennen vrij kort na de oorlog. Heel wat medewerkers van De Tafelronde hadden een nare tijd achter de rug; sommigen hadden publiceerverbod gehad; zij hadden hun toevlucht genomen tot schuilnamen die me toen reeds enigszins lachwekkend voorkwamen: Stiers, Storm, Riels. Ook Lebeau was niet zonder kwetsuren uit de naoorlogse repressie gekomen. Gelukkig kon zijn onschuld vrij spoedig aangetoond worden, en werd hij opnieuw als leraar aangesteld. Geleidelijk is Lebeau uit De Tafelronde weggedreven. Ik zal niet gewagen van een breuk. Dat lag niet in zijn aard. Bovendien zou De Vree zich nooit hard hebben opgesteld tegenover een erkend auteur als Lebeau.

Over dat wegdrijven, en de oorzaken ervan, bestaan gissingen. Dat hij afwijzend stond tegenover de mentaliteit en de experimenten van de atonalen; dat de gedurige koerswijzigingen hem niet bevielen, kan niet betwijfeld worden. Tenslotte hebben alle prozaschrijvers zich uit de Tafel teruggetrokken. Mogelijk hield dit ook verband met het medium; mogelijk hielden zij nog vast aan ‘verhalend proza’ en bleven ze, wars van het bizarre beeld en de cryptische expressie, aansturen op een redelijke mate van verstaanbaarheid. Specifiek voor Lebeau is zeker dat in zijn werk het accent duidelijk op het inhoudelijke ligt, niet op het formele. Hij stond altijd ontvankelijk tegenover het nieuwe, maar wat na de eruptie van de experimentelen in de Tafel, in het tijdschrift verscheen, heeft hem zeker bevreemd. Hij heeft het beschouwd als onserieus en amateuristisch. Ik verbind hiermee geen waarde-oordeel. Hoe ver stond de Tafel, met de atonalen agressief bedrijvig, niet af van zijn oorspronkelijke opzet? En er was méér. De Tafel werd vaak gebruikt als eerste trap, die na het bereiken van iets officiëlers, vrij cynisch werd afgestoten. Ook Lebeau moet dat geregistreerd hebben. Waarom dan De Tafelronde, als ook Dietsche Warande en Belfort voor hem openstond?

En dan is er de brief van Westerlinck aan Lebeau met de vermaning ‘zijn licht in De Tafelronde niet onder de korenmaat te zetten’. Velen die onder de repressie geleden hadden, hoe oppervlakkig ook, vermeden angstvallig in opspraak gebracht te worden, en stelden soms alles in het werk om zich opnieuw te integreren in een officieel bestel. Ik citeer de hartstochtelijke pogingen van De Vree om opnieuw aangesteld te worden in het onderwijs; ik denk aan het afglijden van Michiels naar de linkerzijde (maar herinner me ook de houding van een Verbeeck die stoïcijns de consequenties van een vroegere keuze aanvaardde). Waarom zou een auteur als Lebeau, wie niets ten laste kon gelegd worden wat incivisme betrof, veel belang hechten aan een ‘getekend’ tijdschrift waarvan de strekking hem sedert enige tijd slechts matig kon bekoren?

Handschrift van Paul Lebeau.

Toen ik me terugtrok uit De Tafelronde kwam er een einde aan mijn geregeld ontmoeten van Lebeau. Mij zijn herinneringen bijgebleven aan een onderlegde, minzame, ingoede man die met grote wijsheid in de omgang met zijn evenmens zijn eigen gevoeligheid en kwetsbaarheid als toetssteen hanteerde.

Nadien leefden we blijkbaar in milieus die weinig of geen raakvlakken hadden. Ontmoetingen kwamen sporadisch voor. Maar in weerwil daarvan koesterde ik doorheen de jaren voor Lebeau gevoelens van vriendschap en genegenheid. Enkele maanden vóór zijn dood stelde ik hem voor eens op bezoek te komen. Hij antwoordde: ‘Frank, stel het liever uit; het spreken valt me moeilijk; wacht tot ik genezen ben.’

Het was niet voor ons weggelegd dat we elkaar in dit leven nog zouden spreken. In het besef van mijn eigen opvattingen: evenmin in een ánder leven. Voor Lebeau bestond die positieve zekerheid.

Het zou een blijk zijn van gebrek aan integriteit, mocht ik dit deel besluiten zonder een woord te zeggen over de ‘homo religiosus’ die Lebeau was. Ik kan me soms lichtjes geërgerd hebben bij het lezen van passages waarin een personage zijn geloof belijdt of zich in een koortsachtige monoloog tot God richt. Maar aan de ‘homo religiosus’ Lebeau kon ik mij nooit ergeren. God was voor Lebeau een realiteit. Voor mij

[p. 327]

was zijn geloven indrukwekkend. Hij was de eerste in mijn leven, die ook daardoor mijn respect afdwong. Het is mogelijk aan hem te danken dat ik afkerig ben van elk fanatisme.

II

Leuven, Parijs, Berlijn, Marburg, nogmaals Berlijn, Londen. Een speculatieve, doordringende geest, een groot talent, sterke creatieve impulsen... Wie kon als Lebeau, als beginnend auteur, beschikken over een dergelijk arsenaal van kennis, van ervaringen, van potentieel?

In 1940 publiceerde hij zijn eerste boek, Het Experiment. Hij was tweeëndertig jaar oud; hij was tweeëndertig jaar jong. Na het herlezen van Het Experiment drong een beeld zich aan me op, verbonden met een vakantieherinnering. Ik zag Lebeau, als een jonge man die 'k in Lodève zag: honderd meter boven de begane grond, op een uitstekende rotssnavel, klaar om de sprong te wagen, met de deltavleugel boven zich.

Wat heeft hem bij die glijvlucht/klimvlucht gehinderd? Zou een delta-vleugel gereefd kunnen worden? Ik denk haast van niet. Laat me toch de vraag stellen: wat heeft zijn deltavleugel gereefd?

Ik laat Xanthippe niet buiten beschouwing, maar ik zet Xanthippe apart. Het is een wijs, het is een bijzonder goed boek. Het betekende voor Lebeau de ideale innerlijke schrijfopdracht, waarin hij zijn niet zo persoonlijk instrument kon camoufleren door het gebruiken van een enigszins archaïserende taal. Dat taalgebruik leende zich uitstekend tot het uitdrukken van de wijsgerige overwegingen en van de wijsheid waarmee het boek rijkelijk gestoffeerd is. Zij was het ideale idioom voor een schrijver wie de voortreffelijkheid van de vorm niet zo belangrijk kon zijn als de waarde van het inhoudelijke element, omdat hij het ideale amalgaam van beide niet onderkende.

Xanthippe staat apart. Maar het heeft met De Zondebok, met Het Experiment, de dualiteit gemeen die in Lebeaus werk een constante is, de tegenstelling en onverzoenlijkheid van geest en lichaam, van zuiverheid en zinnelijk begeren. ‘...en omdat jij, Xanthippe, de macht bezit mij mijn demon te doen verraden en zijn stem te smoren in woede en drift.’ Noodlot en devaluatie van de Lebeause liefdespartner: ‘En in zijn drift nam hij bezit van mij.’ Ook dat een constante. Men lette op het woord ‘drift’ en op het woord ‘bezit’.

Ik tref in de lezing van Marcel Janssens de koppeling ‘zuinig-lui’ aan in verband met Lebeau. De term staat in een entourage van zo sympathieke bewoordingen dat hij niet kan kwetsen. Maar ik heb het woord ‘lui’ nog eens gehoord uit de mond van een redacteur van De Tafelronde.

Het is mijn mening dat beide, het amper-verwijt en het verwijt, niet zo toepasselijk zijn.

Stevig in de greep van de daimon die hem tot schrijven dreef, was Lebeau toch verstoken van wat ik het Gauguinvirus noem. Shakespeare verliet Ann Hathaway en vestigde zich in Londen. ‘By dint of genius’ heb ik gelezen. Er zijn voorbeelden te kust en te keur van creatieve naturen met wie te leven het blijkbaar moeilijk was, voor wie het ‘toujours travailler’ van Rodin de enige wet was.

Ik heb helemaal geen kijk op Lebeau in het leven van elke dag. Maar ik denk dat voor hem mensen altijd verschrikkelijk belangrijk bleven en schrijf dat tweede bijwoord heel bewust. De mensen die met hem leefden, de mensen om hem heen. Ik denk dat zijn werk ongemeen belangrijk was voor hem, ik bedoel het werk om den brode. Hij was een bijzonder knap en ernstig leraar. Hij was er de man niet naar om zijn leraarschap als een sinecure op te vatten; hij werkte ervoor. Hij werd docent; de studenten stelden hogere eisen dan zijn vroegere leerlingen; hij werkte ervoor. Hij voelde zich verantwoordelijk voor zijn gezin; zij leefden, zijn huisgenoten, niet van brood alleen. En hij had het Gauguinvirus niet. Hij had er de natuur niet naar om te zeggen: mijn zoon heeft me nodig, maar ik werk aan De laatste Roos. Hij was er de man niet naar om zich op te sluiten, af te sluiten met zijn werk en te zeggen: ‘Ik werk, open de deur en schuif mijn lunch naar binnen.’

En hoe vaak zal de gewetensvolle, plichtbewuste docent niet in de weg gestaan hebben van de creatieve schrijver? Hij had het Gauguin-virus niet, het virus van boort dat zielen krast, de plicht kapotraspt (behalve dan de voor de demon hogere) de hand gevoelloos maakt voor de streling die het vermogen kon hebben de schrijver te beperken door de mens te bekoren, af te leiden.

Wanneer zullen zij het leren, de mensen met talent, de potentiële docent in hen resoluut af te wijzen, de potentiële prefect, de potentiële rector? Wanneer beseffen dat de creativiteiten legio zijn, maar de hunne tot een soort behoort, een primaire, waarop de andere zich enten, parasiteren? Ik spreek geen oordeel uit. ‘Je suis comme je suis’ zegt het ondeugende meisje in het vers met dezelfde titel uit Paroles van Prévert. ‘Je suis faite comme ca.’ Maar ik zie de docent onder de delta-vleugel staan. En hij komt me kleiner voor. Vóór het verschijnen van Maiden-trip als aparte publikatie wilde ik van mijn pseudoniem af. Mijn goede vader was er niet zo gelukkig mee. Maar het was al te laat. Ontwikkeling zei neen.

Je kunt als auteur aan je pseudoniem vast zitten; je kunt aan een uitgeverij vastzitten. Dat tweede huwelijks verbond/verband is slecht. De eerste maal koopt de lezer een boek; de tweede keer een boek en een naam; de Nde keer een naam. De eerste maal draag je een manuscript naar de uitgever; de tweede maal vraagt hij: ‘Heb je een manuscript voor ons?’; de Nde maal zeg je: ‘Ik ben aan iets bezig.’ Dan zegt de uitgever als hij je waardeert: ‘Ik wil wel een optie.’ Als auteur lees je dan in een folder dat er een nieuw iets van je zal verschijnen. Je zegt tot jezelf: nu heb ik een deadline en het ding is nog helemaal niet af. Dan gaat de auteur naar zijn werkkamer. ‘Smith-Corona, hier ben ik.’

Dat is m.i. in vele gevallen niet goed. Een boek groeit organisch.

[p. 328]

Het geschreven en het gesproken woord... Lebeau als redenaar!

Ben je over het wonder van de start heen, dan begint het mee te werken bij het schrijven; uiteindelijk wil het naar een slot toe. (Of is het zoals Valéry het eens schreef: ‘On ne finit pas un livre, on l'abandonne.’) De auteur moet tijd hebben om met zijn boek te leven; een ontwikkeling kan niet altijd geforceerd worden. Het boek heeft tijd nodig. Je moet als auteur wel eens wachten tot je een bladzijde ‘ontvangt’. Je moet natuurlijk ook bladzijden ‘maken’. (‘Der Cornett... das unvermutete Geschenk einer einzigen Nacht’ behoort zeker tot de grote uitzonderingen.) Wat je ontvangt is niet noodzakelijk beter dan wat je ‘zwoegt’. Soms krijg je de koorts; dan kan de Smith-Corona moeilijk volgen. Soms moet je de tijd hebben om op die koorts te wachten.

Die tijd en de uitgever zijn onverenigbaar. Ik ben tegen vaste uitgevers, tegen dead-lines. Een uitgever die zijn auteur koestert, zet een boek in het verschiet, een héél wijze politiek.

Een boek moet een uitdaging blijven. Het klinkt zeker dwaas en het is niet te verwezenlijken, maar een auteur zou telkens een nieuw pseudoniem moeten hebben. Het procédé kan wel toegepast worden voor korte verhalen. Het geeft vertrouwen. Je zegt: ‘Kijk, ik ben een totaal nieuwe, en toch wil men hem publiceren’. Een gevestigd auteur die goed in de markt ligt, hoort al te vaak de waarheid niet meer. Hij hoort de uitgever vragen: wanneer?

Sedert jaren altijd dezelfde uitgeverij; sedert jaren altijd lid van het bestuur van dezelfde uitgeverij. Eigenlijk een soort beslisser die over zichzelf beslist. Dat is ongezond. En ik zie de rafels aan de delta-vleugel.

Ik geloof dat er in het leven van een auteur een moment kan komen waarop hij de laatste hindernissen achter zich laat die zijn creatieve vrijheid in de weg stonden. Ik dacht dat een versterkt zelfvertrouwen hiertoe de aanleiding kon zijn. Niet zelden worden die hindernissen door onze opvoeding aangebracht. Van auteurs als Gijsen, Walschap, en Lebeau kunnen we aannemen dat hun opvoeding een zeker parallellisme vertoond heeft. Geen van de drie is ooit gekomen tot een ongeremde uitschrijfbaarheid met betrekking tot de relatie man-vrouw. De vraag zou zelfs kunnen gesteld worden of een dergelijke drang naar totale uitschrijfbaarheid, gesmoord als het ware of ten minste in sterke mate geremd door convergerende factoren, komend eensdeels uit de tijd waarin ze leefden en anderdeels uit de dictaten van hun opvoeding, zich vitaal in hun oeuvre kon manifesteren.

Het zou lonend zijn uit het werk van de drie geciteerde auteurs, de behandeling van die relatie af te zonderen, en op speurtocht te gaan naar een parallellisme, om aan te tonen dat, ook als de formuleringen sterk verschillen, de veto's, waaruit hun remmingen voortkomen, benaderend dezelfde zijn.

Ik verkies het me tot Lebeau te beperken.

Op de dualiteit geest/lichaam; zuiverheidsverlangen/begeerte werd reeds eerder gewezen. Door anderen werd attent gemaakt op een parallellisme met Aldous Huxley. Dit kan niet ontkend, maar moet genuanceerd worden. Huxley geeft zijn Point Counter Point o.a. deze twee verzen mee:

What meaneth Nature by these diverse laws,
Passion and reason, self-division's cause?

Lebeau had ze zijn Zondebok, zijn Experiment, in mindere mate zijn Xanthippe kunnen meegeven. Maar ik kan me van de indruk niet ontdoen dat bij Huxley de erotiek meer in het leven geïntegreerd is dan bij Lebeau. De mannen bij Huxley hebben weliswaar evenmin de complexe gevoelens van de zich ‘gevende’ liefdespartner die aanvoelt dat zonder zijn ‘ontvangen’ de tweezaamheid niet harmonieus kan zijn. Zij hebben al te vaak de techniek en de mentaliteit van de verleider (Burlap, Rampion, Veronica Twale) en beleven dus geen waarachtige erotiek bij gebrek aan diepgaand psychisch engagement tegenover de partner. Maar bij Lebeau staat de sensuele belevenis m.i. meer buiten het leven. Zij maakt incursies, trekt zich terug, en laat een bittere smaak na. De mannen bij Lebeau lijden meer; die van Huxley redden zich niet zelden door een soort cynisme. Huxley's personages zijn volwassener; zij kennen geen slaapkamerfobia. Bij Lebeaus figuren vermoedt men soms een soort slaapkamerpaniek. Eigenlijk zijn z'n mannelijke personages tragisch in hun relatie tot de partner: ze kunnen met hun vrouw niet goed naar een (culturele) tentoonstelling, en ze kunnen met haar niet goed naar het boudoir.

De personages worden door het zinnelijke aangetrokken

[p. 329]

maar tevens gekweld en afgestoten omdat zij niet doordringen tot de erotiek en blijven haken in de sexualiteit. Het zijn celibataire naturen die aan de gemeenschap met de vrouw geen dimensie kunnen geven, behalve die van het vlees. Ze gaan niet verder dan de ‘excitation de deux muqueuses’ en als gevolg daarvan hebben ze geen creatief jargon als het gaat om het herscheppen in het woord van wat ‘The sharpest pang of human pleasure’ genoemd wordt. Uit De blauwe Bloem: ‘Zij liggen samen in het gras en kijken naar de hemel. De hartstocht is als een vloed over hen heen geslagen, heeft hen opgetild en meegevoerd door een kokende branding en hen nu hier op het strand der bezinning achtergelaten.’

Bieleman kent begeerte, verzadiging, én wroeging, omdat die begeerte, omdat die verzadiging niet geïntegreerd kunnen worden in een meer gedifferentieerd, veel rijker en schoner, psychisch gevoelscomplex. De verliefde mannen bij Lebeau zitten als het ware altijd ‘necking in the back of a car’ al hebben ze omgang met een vrouw in een luxe slaapkamer. Zij kennen in en omheen de act geen vergeestelijking die het post coïtum etc. kan opheffen, uitsluiten. Eigenlijk staan de mannen bij Lebeau - en hier is zeker een parallellisme met

Paul Lebeau, geschilderd door Victor Suy.

Huxley - enigszins huiverig tegenover de permanente aanwezigheid van de vrouw omdat er in hun leven voor haar geen brede waaier van functies bestaat. Zij kunnen doordringen in een vrouw, maar haar niet doordringen en omvatten. Er is bovendien in hun benaderen en beleven van de partner slechts een vrij zwakke esthetische component; zij hebben geen jargon voor het uitdrukken van hun vervoering om het weergaloos mooie wezen dat een vrouw kan zijn en moeten hun toevlucht nemen tot het cliché. Hier dringen markante verschillen met bijv. H. Teirlinck zich op.

De variëteiten van het geschreven woord zijn legio. Literatuur ontstaat als het geschreven woord kunst wordt. Literatuur is een bewustzijnsverruimend kunstwerk, gecomponeerd met het materieel van de taal en in het materiaal ervan. Het is moeilijk te zeggen: ‘Dat artikel uit de Britannica is interessant, maar het is slecht geschreven.’ Een slecht geschreven, interessante roman echter is geen roman, want geen kunstwerk, dus geen literatuur.

Je kan het niet hebben over inhoud en vorm. Je kan alleen maar zeggen dat ze één zijn als je daarmee bedoelt dat ze ‘elkaar’ zijn. Dat is grondig verschillend van: in overeenstemming met elkaar; helemaal anders dan: harmoniëren. Ik heb het woord amalgaam reeds gebruikt; wellicht zou ‘fusie’ beter zijn. Maar het blijven woorden, machteloos tegenover het onvatbare. Dat onvatbare kan in je hoofd verblijven als een niet in woorden om te zetten bewustzijn. Literatuur is een bewustzijnsverruimend kunstwerk gecomponeerd met het materieel van de taal en in het materiaal ervan, in een niet zuiver rationeel, deels ook instinctief, te benaderen fusie van inhoudelijke en vormcomponenten.

Waarom die uitweiding? Waar ligt het verband met Lebeau? Heeft hij zich intens met problemen van vorminhoud bezig gehouden? (Bovendien helemaal geen noodzakelijkheid om voortreffelijk werk voort te brengen.) Ik zou haast denken van niet. Hij had, denk ik, niet die geaardheid. Maar het blijven gissingen.

Van Wilderode schreef: ‘... bevinden wij wat jij ons achterliet: je voorbeeld stralend, en je wijze boeken.’

Laat me de moed hebben die ‘wijze boeken’ te differentiëren. Dertig jaar oud/dertig jaar jong, stond Lebeau uitstekend toegerust klaar om voortreffelijk werk voort te brengen. Wellicht zijn niet alle verwachtingen in vervulling gegaan. Het werk kwam uit hemzelf, uit het leven, uit het leven in hemzelf, maar uit het leven kwamen ook de factoren die soms de obsessionele creatiedrang hebben afgezwakt. Ik heb ze opgesomd. Mogelijk heb ik het verkeerd voor.

Maar Xanthippe is een groot boek. Het Siegfriedmotief is een uitstekend en onderschat boek; De kleine Karamazov is een meesterlijke novelle; Het Experiment blijft een merkwaardige prestatie, een moedige onderneming. Van Lebeau zal blijven. Zou ik enkele woorden van Hauptmann, uit het verband gehaald, mogen citeren?

‘Es sind Flicken darunter aus Mänteln von Königen’.

Frank Liedel