Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33

[p. 309]

De Geschiedenis vertelt zichzelf

De novelle De late Oogst (1954) is niet de meest gave novelle in Rose Gronons oeuvre, niet in het minst omwille van de nogal naïef-romantische bespeling van het liefdesthema. Maar zij is exemplarisch voor de relatie van de schrijfster tot de geschiedenis en voor de wijze waarop zij deze literair gestalte geeft.

Het verhaal van De late Oogst speelt zich af tijdens het grote beleg van Antwerpen door de Spanjaarden in het laatste kwart van de 16de eeuw. Elizabeth Vandermeer, dochter van een welbekend geneesheer en gemeenteraadslid van de stad, vertelt in een lange terugblik hoe zij met haar angstige familieleden het naderende drama van de uiteindelijke val in 1585 meemaakte. Vanuit haar verdriet om haar geknakte liefde voor een Franse protestantse verstekeling die door het gepeupel werd afgemaakt, herbeleeft zij de tragische gebeurtenissen die het politieke, sociale en religieuze leven van onze lage landen zo grondig omwoelden. Zij blijft geobsedeerd door het steeds loerende kwaad dat onverdraagzaamheid en boosaardigheid veroorzaken in een wereld die opgedeeld schijnt te moeten zijn in goeden en kwaden, helden en lafaards, toleranten en fanatici. Zelfs de tijd en een hervonden huiselijk geluk vermogen niet de boze geesten het zwijgen op te leggen...

De eerste ervaring die je hebt als lezer van deze historische novelle is dat Gronon op geen enkel ogenblik de geschiedenis monumentaliseert. Noch de tijdsafstand noch een door de cultuurcontext vastgelegd perspectief bewegen haar tot een geconsolideerde en gesloten lectuur van het verleden. Haar vertrouwdheid en omgang met de magna mater is geenszins van archeologische aard ondanks een uitgebreide documentaire interesse en de talrijke reizen die ze ondernam naar belangrijke historische sites. Zij stelt zich evenmin tevreden met de poëtische verlevendiging van een aansprekende brok verleden door middel van een bepaalde inleving, noch met een terugkoppeling op een algemeen menselijke betekenis die ze baseert op inzichten uit de geschiedenisfilosofie.

Het historische motief grijpt haar aan als een heftige persoonlijke ervaring die zich steeds opnieuw actualiseert en daarom direct op de lezer kan worden overgedragen vanuit continu wisselende gezichtshoeken en gerefracteerd in een persoonlijk bewustzijn dat zichzelf reflecteert in het historisch gebeuren. Op die wijze dwingt Gronon zichzelf als auteur - maar ook de lezer - om creatief te worden met behulp van het beeldend en imaginatief vermogen. De geschiedenis wordt ontsloten tot één grote open context.

Een dergelijke benadering vertoont overeenkomsten met b.v. Roman Ingardens opvatting van het historische verhaal als hermeneutisch proces. Bronnen, relicten van het verleden, de configuraties van het historische verloop, enz... bezitten immers een tekenfunctie in de brede zin van het woord en het universum van ‘de geschiedenis’ is slechts toegankelijk door middel van een daad van begrijpen. Binnen het raam van een intersubjectieve communicatie constitueren auteur én lezer een geduide wereld. Het historische verhaal in die zin opgezet, draagt daarom bij tot de totstandkoming van het historische bewustzijn want het functioneert als geactiveerd geheugen van een gemeenschap. Maatschappelijke en culturele grondervaringen worden doorgegeven tesamen met de mogelijkheid om de geschiedenis op de eigen individualiteit te betrekken. Door dergelijke deelname van het individu in zijn concrete context aan het historische proces wordt niet slechts een spiegel voorgehouden aan het heden, maar wordt de lezer in zijn persoonlijke implicatie gestimuleerd tot bevraging van de eigen sociale gedetermineerdheid en individuele verantwoordelijkheid tegenover het historische gebeuren. De zelfinterpretatie van Gronons personages die zich reflecteren tegenover de historische feitelijkheid bevestigt zo de tot actualiteit herworden geschiedenis tenvolle in haar kritische functie. De reconstructie van feiten wordt tot een constructie van zin. Daarnaast mag ook het therapeutische karakter van Rose Gronons schriftuur niet uit het oog worden verloren. Frans Van Vlierden typeerde haar bijzondere relatie tot het schrijverschap en de geschiedenis als ‘... gekwelde herinneringen meester worden, genezen van de tijd... het lyrisch-romantisch verdroomd beleven van zichzelf in een historische droom’ (Van in 't Wonderjaer tot De Verwondering, 157-158). En

Bronnenstudie in de eigen boekenhoek.
Gronon voor haar bibliotheek. (Foto: Et. KIF en AMVC)

[p. 310]

Tekening van Frank-Ivo Van Damme aan Rose Gronon aangeboden ter gelegenheid van haar 70ste verjaardag door de Vereniging van Kempische Schrijvers. (1971).

in het geval van De late Oogst hebben de critici bij het verschijnen van de novelle nadrukkelijk het verband onderstreept met de persoonlijke trauma's van de schrijfster i.v.m. de repressie na Wereldoorlog II (o.a. J. Taels in De Gazet van Antwerpen (2.2.55) en B. Kemp in De Linie (maart 1955)).

Als historische novelle spreekt De late Oogst de verwachtingshorizont van de lezer omwille van de genrekenmerken op een dubbele wijze aan: De literair-artistieke conventie richt zich in eerste instantie op zijn tenvolle ontwikkeld fictiebewustzijn. Anderzijds is het documentaire gehalte even nauwkeurig aanwijsbaar. Het nadrukkelijk gebruik van historisch herkenbare eigennamen voor bepaalde personages (o.a. de Prins van Oranje, de schilder Pourbus, Marnix van St.-Aldegonde...), een aantal locaties en gebeurtenissen (i.v.m. beleg en verovering van Antwerpen 1584-85) verschaffen de lezer solide historische informatie en creëren een afgebakend referentieel verankeringspatroon.

De vervlechting echter van fictionele en historische elementen - eigen aan het genre - postuleert een zekere opheffing van de niet-identiteit van beide gebieden binnen de ene narratieve tekststructuur en maakt alle tekstbestanddelen eigenlijk pseudo-referentieel. De fictie wordt tendele gehistorizeerd door haar onmiddellijke integratie in een gedocumentaliseerd geheel. Maar de dominante positie van het verbeeldingselement in het literaire project ondergraaft op zijn beurt de werkelijkheidsfundering van de aangehaalde historische realia. Schijnbaar toevallige gebeurtenissen in het historische kader liggen ten grondslag aan particuliere ervaringen die zeer betekenisvol zijn voor de lezer in verband met de bevraging van ‘de geschiedenis’ als zinvol gebeuren, maar anderzijds maken zij de fictionele basis van het geheel ook duidelijk aanvoelbaar. De ‘schijnwaarheid’ van de fictie wordt zo tot voorwaarde voor de mede-uitbeelding van de historische feitelijkheid, hetgeen verhaaltheoretisch als volgt kan worden geformuleerd: ‘de ambiguïteit van de referentie’ (R. Jakobson) wordt centraal element in Gronons poëtica.

Peter Zima heeft duidelijk beschreven hoe de lezer in een dergelijk geval geconfronteerd wordt met twee verschillende contexten die hij moet verbinden: de context van de historische gebeurtenissen die in het verhaal worden hernomen en het ‘romaneske’ systeem bestaande uit een aantal verhaalsequenties die meerduidige betekenis hebben en gestructureerd zijn in één globale verhaalentiteit (L'Histoire dans le Texte, Revue de L'Université Libre de Bruxelles, 1979, 3-4). Geconfronteerd met deze complexiteit stelt de lezer zich vragen over de selectie door de auteur van de verhaalde historische feiten en over de ideologische vooronderstellingen en mechanismen waarop deze selectie berust. Maar hij stoot tegelijkertijd op de specifieke narratieve structuur met haar veelvuldige strategieën en technieken waardoor de auteur de hiaat tussen geschiedenis en fictie op een eigengeaarde manier betekenisproductief maakt. Historisch bewustzijn en historische uitbeelding constitueren zich immers noodzakelijk in het medium van het vertellen.

Binnen het beperkte bestek van dit artikel willen wij het dan nog even hebben over de wijze waarop Gronon een paar van deze narratieve elementen aanwendt in haar novelle, nl. in verband met de vertelsituatie en de categorie van de tijd.

Het gehele verhaal van De late Oogst wordt in de mond gelegd van de ik-figuur Elizabeth, die in haar eigen verhaal optreedt als protagoniste en getuige. Wij hebben dus te maken met een soort op zichzelf gerichte vertelactiviteit: een gefictionaliseerd verteller dient zich bij de lezer aan als bewust vertellend-ego binnen zijn eigen geschiedenis, zich alzo loshakend van de positie van een anoniem chroniqueur. Deze koppeling van een gefictionaliseerd autobiografisch verteller en een historisch recupereerbaar verleden maakt ik-Elizabeth tot vertelster-actrice van ‘geschiedenis’ en ‘geschiedenissen’.

Daarenboven begint zij haar verhaal tien jaar na de aanvangsterm van haar geschiedenis en projecteert de verhaalde gebeurtenissen voortdurend op haar actuele bewustzijn en vertelsituatie. Deze intrigerende verdubbeling van het auto-

[p. 311]

biografische ik tot hoofdacteur én kommentator bevestigt de vertelinstantie in zijn katalysatorfunctie: de geschiedenis als objectief gegeven wordt grondig gesubjectiveerd; de monoliet van binnenuit opgelost tot een veelzijdige en aangrijpende op een persoonlijke existentie betrokken ervaring. De historische gegevens worden niet enkel gereporteerd, maar door hun projectie in de gepersonaliseerde bewustzijnslaag geperspectiveerd en aan beoordeling onderworpen. Door de persoonlijke wijze van waarneming (focalisatie) en voorstelling, het register der verwoording, en ook de expliciet commentariërende tussenkomsten van de ik-vertelster ontwikkelt zich een vorm van begeleidende zingeving: het tekenkarakter van het verhaalde wordt verrijkt. Het fictionele element installeert zich in zijn kritische functie. De vrijheid van het fictionele vlak vloeit a.h.w. vanzelf over op het domein van ‘de geschiedenis’. De lezer wordt uitgenodigd om over de tijd heen te achterhalen welke eventuele ficties de gevestigde geschiedenis in zich draagt: het documentaire luik zelf wordt tot een vraagstructuur. De onthulde persoonlijke betrokkenheid van de verteller-protagonist biedt de lezer de ruimte om tot een mogelijks andere dan een overgeleverde lectuur van de geschiedenis te komen en via de verhevigde dramatisering het opgeroepen verleden te re-actualiseren. Gronons uittekening van het chronologische patroon van haar novelle wijst de lezer in dezelfde richting.

Heel het verhaal vloeit globaal voort uit een alles overspannende retroversie. In haar nieuwe vaderland, de Roussillon, blikt Elizabeth op de tiende verjaardag van de moord op Willem van Oranje terug op de laatste maanden van het grote beleg. In haar relaas overspeelt zij deze afstand in een ware

Rose Gronon spreekt voor Moritoen (5.2.1974). (Foto: Brugsch Handelsblad)

Spijskaart van het feestmenu aangeboden aan Rose Gronon ter gelegenheid van haar 70ste verjaardag (11.12.1971)

mozaïek van terugverwijzingen en prolepsen. Door de twee tijdsniveaus te verweven en zelfs tegen elkaar uit te spelen kan zij niet enkel het gebeuren herbeleven maar ook analyseren. Dit compositionele spel met de dubbele afstand leidt tot een handige verstrengeling van scenische en panoramisch-elliptische vertelwijzen. De mogelijkheid om het vertelde te organiseren in een structuur van expliciete uitbeeldingen en elliptische vermeldingen impliceert een ‘ironische’ afstandsname tot het eenmalig-anekdotische en een zekere universalisering die de zin van het gebeuren beter zal op de voorgrond brengen. De lectuur van de feiten wordt daarenboven a.h.w. gestuurd door het feit dat Gronon herhaaldelijk de basismotieven van het handelen van haar personages expliciet benoemt. De tijdsafstand die zij in haar verhaal heeft ingebouwd laat haar immers toe - vooral via de talrijke gecommentarieerde vooruitwijzingen - om de gestelde handelingen te ‘betekenen’. Het gehele actantiële veld wordt opgedeeld in twee scherp tegengestelde kampen en het grote net van menselijke handelingsmotieven wordt herleid tot enkele binair tegengestelde basiscategorieën zoals tolerantie vs. onverdraagzaamheid, mensenliefde vs. haat, levensblijheid vs. pessimisme, humanisme vs. politiek en religieus fanatisme, vrijheid vs. domheid.

Deze universaliserende beweging op het stramien van de particuliere drama's ondersteunt Gronons stelling over het recurrente karakter van de historische feitelijkheid.

Historia docet: de eeuwige actualiteit van de geschiedenis vertaalt zich in de narratieve structuur van de tekst zelf.

Joris Vlasselaers