Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33

‘Pentheus aan flarden’

Een beetje verloren tussen nogal wat ander werk, verscheen in 1969 van Rose Gronon de historische novelle Pentheus. Het boekje kreeg slechts bescheiden aandacht in de kranten, en de grote literaire tijdschriften werden helemaal niet gehaald. Herkenbaar was het gegeven wel, maar het bleek niet zo gemakkelijk in breder verband te plaatsen. Bovendien scheen de thematische afstand tot de voorafgaande novelle De Reis - waarin een jeugdtrauma werd verwerkt - immens. Men wist eigenlijk niet zo goed raad met deze Pentheus. Toch had de schrijfster vroeger al met onmiskenbaar succes historisch werk afgeleverd.

Rose Gronon was gebiologeerd door de geschiedenis. Ooit gaf ze in een interview te kennen dat haar interesse voor de historie overwegend zo niet uitsluitend gewekt werd door de continuïteit van de geest. De geschiedenis is ‘de diepte onder ons’, waarin verrassend herkenbare personages en gebeurtenissen doorlopend aanspreken. Het verleden reflecteert zich dus in de moderne mens, maar omgekeerd kan de auteur van nu natuurlijk even gemakkelijk zijn bestaanservaring onderdak verlenen in een historisch kader. Hij schept meteen de distantie, nodig om de situatie voor zichzelf enigszins op te klaren.

Niet anders wordt het, wanneer de novelle of roman opgebouwd blijkt rond een mythisch gegeven. De vraag in hoeverre mythen stoelen op historische realia is o.i. daarbij niet relevant. Belangrijk blijft dat ze toegang verlenen tot de vage werkelijkheden van de menselijke ziel. De tijd zelf heeft hier namelijk uitdrukkelijk eeuwige angsten en strevingen verwoord. Op die manier verruimt de mythe zelfs nog het dieptezicht dat de geschiedenis reeds bood. De queeste naar de tijdeloze mens wordt in feite verlengd tot in het niet meer achterhaalbare.

De auteur die de individuele bestaansproblematiek in mythische omlijsting bekijken wil, zal zich vrijwel altijd verplicht zien tot thematische en structurele ingrepen. Daarbij kan geen sprake zijn van afbreuk aan het authentieke gegeven: de spiegel wordt a.h.w. in een specifieke hoek gedraaid, zodat de lezer het gewenste inzicht krijgt. Om precies te kunnen oordelen in hoeverre een kunstenaar de mythe aan het beleven heeft aangepast, is het noodzakelijk zijn bron te kennen. Door de eeuwen heen konden immers tientallen auteurs het zuur van hun eigenheid laten inwerken op de oorspronkelijke ‘plaat’. Bedoelde bron zal dan ook lang niet altijd de oudste versie blijken.

Zelfs de lezer met minder ervaring ontwaart in de eind 1967 voltooide novelle Pentheus vlug de mythische achtergrond in het epische gevecht tussen de koning van Thebe Pentheus, en Dionysos.

Nadat Hesiodos reeds de geslachtsboom tekende van een aantal personages, dramatiseerde Euripides het verhaal en hing Ovidius er in ‘Metamorfosen’ een versie van op. Hetzelfde thema keerde later, niet zelden met grillige variaties, herhaaldelijk weer. Telkens werden andere klemtonen gelegd, bleken personages bijgecreëerd of legde men de loop der gebeurtenissen even om.

Een vlugge verkenning neemt reeds alle twijfel weg: Gronon is niet anders te werk gegaan. Zo onthoudt ze van één auteur, streept bij de andere zaken weg en voegt passages uit een derde lezing toe. Het waarom kan slechts beantwoord worden wanneer we het begin van de draad terugvinden. In dat verband heeft de schrijfster ons een aanwijzing gegeven: haar Pentheus werd opgedragen aan acteur-regisseur Johan Van der Bracht. Bij navraag bleek dat Rose Gronon in het najaar 1966 de première van Euripides' Bacchanten bijwoonde... gemonteerd door dezelfde Van der Bracht. Het plan voor de novelle moet daar vaste vorm aangenomen hebben. Overigens werd Pentheus beëindigd op ‘winterzonnestilstand 1967’, zodat er tussen de geboorte van de idee en het uitschrijven van de slotregels ruim een jaar ligt. (Het werk zal echter pas opgenomen worden in het Clauwaertuitgavenplan 1969).

Wanneer we dus het drama van Euripides kunnen beschouwen als de primaire voedingsbodem voor Gronons novelle, dan is het redelijk rekening te houden met de achtergrond

[p. 304]

‘Pentheus verscheurd door de Bacchanten’. Wandschildering uit de Casa dei Vettii, Pompei.
(Foto: Archeologisch Instituut der Rijksuniversiteit te Leiden)

die de klassieke tragediedichter bij zijn publiek mocht veronderstellen, nl. de structuur van de Griekse godenwereld zelf. Gegevens daaromtrent vinden we o.a. in de Theogonia van Hesiodos. We lichten er de voor ons bruikbare elementen uit, ze zijn innig verbonden met het geestelijk decorum van het stuk.

Kadmos, de stichter van Thebe, huwt met Harmonia. Die geeft hem vijf kinderen, waaronder Agave en Semele. Op haar beurt trouwt Agave met Echion en uit hun huwelijk wordt Pentheus geboren. Semele krijgt Zeus in persoon tot minnaar en baart de goddelijke Dionysos.

In Bacchanten behandelt Euripides de strijd om het morele gezag over Thebe tussen Dionysos en Pentheus. De laatste erft het koningschap over de stad van Kadmos, maar ook Dionysos belandt na zwerftochten door Azië in Beotië. Als jonge vruchtbaarheids- en wijngod voert hij er zijn cultus in. Semeles zusters - die de goddelijke afkomst van hun neef loochenden - worden met waanzin geslagen, en dolen zingend en dansend in het gebergte rond Thebe. Uiteraard verzet Pentheus zich tegen deze gang van zaken. Wanneer hij echter Dionysos' vrouwelijke volgelingen wil bespioneren, wordt hij door zijn eigen moeder verscheurd.

Het slot van het drama is eerder vreemd: Kadmos blijkt met zijn hele familie gestraft. Nochtans had hij - daartoe aangespoord door de ziener Tiresias - Dionysos willen dienen; die zou immers een goddelijke patina over het hele vorstenhuis hebben gebracht.

Kadmos en zijn vrouw krijgen nu een jarenlange boetetocht opgelegd: ze worden verbannen en veranderd in slangen. Gronons novelle werd grotendeels geconcipieerd als een uitgebreide flash-back. Die vormt het kerngedeelte van haar werk, en de door Euripides gedramatiseerde stof is daarin terug te vinden. De gebeurtenissen worden echter bekeken doorheen de ogen van de (mythisch onbekende) zoon van Pentheus. Vanuit een ‘vreemd en gehaat land’ - waarnaar hij met zijn grootmoeder Agave verbannen werd - beademt die tien, misschien twintig jaar later, het panopticum van de reeds lang beslechte strijd. Uit het voorgaande blijkt al dat een aantal verschillen tussen Pentheus en Bacchanten van overwegend compositorische aard zullen zijn. Opzien baren ze niet omdat ze nagenoeg steeds kunnen verklaard worden vanuit de eisen die een verschuiving van het klassieke theater naar de moderne novelle met zich brengt. Aldus verdwijnen koren en boodschappers vrijwel geheel bij Gronon. Hun getuigenissen blijken evenwel voorzichtig weer opgenomen in een uitgewerkt web van verholen geuite vermoedens, fluistergesprekken en praatjes, dat door de andere personages om Pentheus wordt gesponnen. (Een typisch klimaat dat ook in veel ander werk van Gronon haast tastbaar aanwezig is!). Zo gooit de auteur de goddelijke origine van Dionysos te grabbel voor meidengeroddel en laat ze de geruchten over verboden bacchanalen schuilgaan onder monotoon marktgeroezemoes. Dionysos' optreden boet bij dit ‘van-horen-zeggen’ - procédé spontaan wel wat van zijn bovennatuurlijke glans in: het systeem functioneert m.i. trouwens als een knipoogje van Gronon naar haar lezer.

Ook de ziener Tiresias moet de schrijfster ervaren hebben als een moeilijk te verteren archaïsme. Hij komt in Pentheus niet voor, maar opnieuw wordt zijn profetisch-narratieve rol vlot overgenomen, nu door de zoon van Pentheus zelf. Het aanwenden van de novellekern als één grote terugblik, laat de auteur immers toe het relaas van dit ik-personage voortdurend te bedraden met prospectieve elementen.

Al wordt het verhaal door deze aanpassingen tot op zekere hoogte ook gerationaliseerd, wezenlijk gaat het toch om technische ingrepen die de kloof tussen drama en novelle dienen te overbruggen. Het verschil in opstelling van de personages en hun aan Euripides soms totaal tegengestelde typering, lijkt ons alleszins belangrijker.

Vooreerst willen we echter wijzen op een aantal betekenisvolle ‘afwezigen’ in de novelle.

Harmonia, Kadmos' vrouw is er zo een. Nochtans doet ze de tragedie van Euripides a.h.w. uitgeleide, wanneer ze in de slotscène over zichzelf en haar echtgenoot de banvloek hoort uitspreken.

Lang voor er van Pentheus sprake kan zijn, laat Gronon Harmonia reeds sterven in het kraambed van een zoon. De auteur weert haar o.i. duidelijk uit de novelle. Ook Echion - de echtgenoot van Agave - overlijdt kort na Pentheus' geboorte en wordt niet één keer met naam genoemd. Over

[p. 305]

de Bacchanten ligt zijn schaduw dan weer wel: Pentheus heet er immers haast doorlopend ‘Echions zoon’.

Verrassend is wellicht dat Gronon van haar kant Pentheus een echtgenote en een zoon toebedeelt. Hier creëert de schrijfster duidelijk personages, want Euripides kent geen van beiden.

Al zijn de eigenlijke dramatis personae ook in de klassieke tragedie eerder beperkt, toch zal de toeschouwer een aardig familie-album van het Thebaanse koningshuis hebben doorbladerd. De soms ruw uitgezette lijnen konden toen gemakkelijk met de verbeelding verder worden ingevuld. Wezenlijk heeft Gronon een grotendeels teloorgegane dimensie verder afgeslankt, maar vooral sterk naar haar hand gezet. In de drie opeenvolgende vorstengeneraties komt het traditionele man/vrouw-patroon nauwelijks aan bod. De schrijfster doorstreept consequent één lid in elk van de geslachten, en isoleert alzo het andere. Met de introductie van Pentheus' zoon rukt bij Rose Gronon overigens nog een vierde generatie aan. Euripides' bloeiende geslachtsboom wordt daarmee wel op een erg bizarre wijze gesnoeid: slechts een ijle stam groeit doorheen de tijd.

Werden een aantal figuren uit het drama in de novelle gewoon weggelaten (in één geval bijgevoegd!), het model van Agave en Kadmos enerzijds, van Pentheus en Dionysos anderzijds, is volledig hersneden. Agave lijkt in Bacchanten niet anders dan de incarnatie van een noodlot: ze voltrekt het vonnis dat Dionysos eerder voor haar heeft geveld. Finaal blijft ze achter als een deerniswekkend wrak, maar in feite was ze nooit echt in het stuk aanwezig.

Bij Gronon neemt Agave onmiddellijk al het regentschap

Op de Boekenbeurs in Brugge 1972: een grote dame in de Vlaamse literatuur.

waar voor de te jonge Pentheus: in het kader van de hele novelle zal dat een interessante opdracht blijken. Wat verder keert ze zich af van haar eigen zoon en kiest voor Dionysos. Er kan hier nauwelijks sprake zijn van enige verdwazing of betovering: de hoop die Agave koestert met de god haar jeugd te herwinnen en het feit dat Pentheus door zijn huwelijk een andere vrouw boven haar stelde, zijn voldoende motieven. Als personage is ze in elk geval een betekenisvolle schakel in de novelle.

Met Kadmos ontmoeten we bij Euripides een wijze vorst die enkel in het belang van de dynastie, de voor hem goddelijke Dionysos over het mensenkind Pentheus wil zien triomferen. Het hele drama door dwingt hij achting af: zijn verbanning en die van Harmonia worden als een niet te begrijpen onrechtvaardigheid ervaren.

Diezelfde koning tekent Gronon als een seniele oude man. De dood van zijn echtgenote vroeg in de novelle al, is de waarschijnlijke aanzet tot troonsafstand. De auteur suggereert dat Semeles ontijdige zwangerschap en de dito geboorte van Dionysos daarna, Kadmos als nieuwe slagen van het noodlot moeten geteisterd hebben. In feite wordt het proces van de geestelijke verwording dan ingeluid. De illusie van Dionysos' uitverkoren afstamming neemt door het ziekteverloop weldra obsessieve vormen aan. Van lieverlede zal zinsverbijstering elk realiteitsbesef doen wijken voor de wensgedachte.

Kadmos trekt zich terug buiten Thebe, legt alle resterende waardigheid af en wacht als een Johannes de Doper op komst van de Messias. Zijn primitief-machiavellistisch denken druist tenslotte frontaal in tegen het rechtvaardigheidsprincipe dat Pentheus bij Gronon voorstaat. Na de Endlösung komt toch nog enige inkeer: Kadmos slaat Agave om haar moord op Pentheus. Op verbanning trekt hij echter in de novelle niet meer. Zijn rol is uitgespeeld en hij sterft amper drie dagen na het fatale bacchanaal.

Hechter dan Euripides heeft Gronon het lot van Kadmos met dat van Agave verbonden. Dat is eigenlijk merkwaardig. Eerder heeft Agave immers Dionysos als goddelijke zoon van haar zuster Semele weggehoond, en daarmee de bedoelingen van Kadmos doorkruist. Wraak drijft beiden evenwel naar elkaar toe. Bij Agave is die de vrucht van gekrenkte trots: het verlies van jeugd en invloed heeft ze niet verteerd. Rancuneuze verbittering eerder voedt de zieke geest van Kadmos. Met het Dionysosalternatief wordt nochtans slechts naar zelfbedrog gegraaid. Agave en Kadmos willen immers heroveren wat al lang voorgoed verloren was: in Dionysos meenden ze het verleden opnieuw te kunnen beleven. Uiteindelijk zijn zij de marginalen van de gemiste kans.

De feitelijke protagonisten uit de mythe blijven natuurlijk Pentheus en Dionysos.

Euripides ziet Pentheus als de wat tirannieke vorst die ten gronde gaat aan een wel zeer proselitische ijver de zedelijkheid te beschermen. Toch wordt hij ook aangetrokken door hetgeen hij bestrijdt. Zijn nieuwsgierigheid drijft hem tot op

[p. 306]

de rand van het ridicule: hij bespiedt het verboden bacchanaal in vrouwenkleren uitgedost. Zo er nog enige majesteitelijke digniteit overbleef, vloeit die weg in het uur van zijn ondergang. Luid jammerend wordt hij uit de boom geschud, waarin hij zich verscholen hield.

Hoe anders is Gronons Pentheus! Hij blijkt de verpersoonlijking van rationeel evenwicht. Bandeloosheid en driftgebonden gedrag zijn hem nu eenmaal volkomen vreemd, niet uit verkeerd begrepen puritanisme maar omdat zijn intiemste wezen er wars van is. Hij gelooft dat enkel wie de noodzaak van de wet erkent en haar met vreugde draagt, vrij kan zijn. Verwonderlijk is het hoegenaamd niet dat Pentheus' zwanezang begint op het ogenblik dat hij zich laat leiden door (overigens begrijpelijke) woede.

In Bacchanten domineert de figuur van Dionysos. Hij wordt er ten tonele gevoerd als een intrigant, die aldoor het hooglied zingt van de tomeloze willekeur. De kleine handigheidjes waarmee hij de Thebaanse koning naar de ondergang leidt, dienen gezien als de natuurlijke rekwisieten van een bij uitstek speels en grillig opperwezen. Bepalend is enkel zijn onaantastbaarheid.

De novelle daarentegen toon dit personage bij momenten ook in zijn kwetsbaarheid: wanneer Pentheus Dionysos loslaat uit de gewelven waaronder hij opgesloten zat, heeft die merkbaar aan fysieke weerstand ingeboet. Gretig aanvaardt hij de kruik die men hem aanbiedt, en krachteloos moet hij naar de vrijheid worden gebracht. Treffend is echter dat Gronon wat verder in de tekst een pendant voor deze gevangenisscène heeft ingevoegd: Pentheus slaagt erin een jonge stier (= Dionysos!) te ketenen. Even uitgeput als zijn opponent tevoren, moet hij op zijn beurt door dienaren worden geholpen en van drank voorzien. De auteur relativeert aldus onmiddellijk Pentheus' eventuele macht over de ‘tweemaal-geborene’. Ook hier is zijn zege op Dionysos een Pyrrusoverwinning. De gebeurtenissen dragen bij Gronon immers evenzeer het stempel van onvermijdelijkheid. Zo vermag Dionysos wel niet zichzelf te bevrijden als in de tragedie van Euripides, maar niettemin gaat de kerker enkel open omdat Pentheus' innerlijk ‘niet anders kan’ en ‘omdat de ziekte reeds te diep wroet’ (blz. 52). De kwaal is die van de wurgende verslaving aan roes en drift waarmee Dionysos de stad besmette.

Overduidelijk hebben we bij Euripides te maken met de in zijn roekeloosheid wat belachelijke mens die zich verzet tegen de superieure almacht van een god. Aan de afloop valt geen moment te twijfelen. Gronons novelle stoelt op een messcherpe contrasttekening tussen twee uitersten. In hun onbetwistbare bescheidenheid lijken de exponenten enigszins aan elkaar gewaagd. Hun frontale opstelling bevat de versluierde grondgedachte van de novelle.

De voorgaande vluchtige vergelijking tussen bron en verwerking leverde een aantal interessante vaststellingen op. Zo is vooreerst gebleken dat Gronon een wat merkwaardige techniek heeft gevolgd bij de constructie van het historisch kader. Trapsgewijze heeft ze het tijdsbeeld ingekleurd aan de hand van één determinerende figuur per generatie: Kadmos, Agave, Pentheus...

De auteur bracht daarmee opnieuw het fundament aan waarop ook haar vroeger ‘Grieks’ werk werd gebouwd. Reeds in De Ramkoning en in De Roodbaard immers had ze Robert Graves' theorie verwerkt, die zegt dat vóór de cultus van Zeus een eredienst zou hebben bestaan van Moeder-Aarde, de vruchtbaarheidsgodin. Zeus moet pas met de Achaïsche invallen de oorspronkelijke Magna Mater verdrongen hebben. In het maatschappelijk systeem wordt de koningin - en eeuwen later dus de koning - de personificatie van het goddelijk beginsel: matriarchaat en patriarchaat!

De novelle Pentheus kijkt doorheen de aanvangsbladzijden terug op de regering van Kadmos. Meteen al blijkt dat Thebe toen leefde op de breuklijk van de twee erediensten: ‘Het was in die tijd dat de oude gebruiken stilaan door de nieuwe vervangen werden. (...). De zoon volgde de vader op en niet meer de dochter de moeder’ (blz. 9). We mogen dus stellen dat het bewind van Kadmos gelijklopend was met de invoering van de Zeuscultus. Bij Gronon wordt het matriarchaat evenwel niet definitief vervangen door het patriarchaat. Ze laat beide ordeningen in elke nieuwe generatie steeds weer alterneren. Omdat elk geslacht maar door één lid van het vorstenhuis wordt vertegenwoordigd, werkt de nerveuze slingerbeweging erg illustratief: het patriarchaat triomfeert in Kadmos, Agaves regentschap herstelt het matriarchaat, Pentheus vertegenwoordigt opnieuw het patriarchaat... Een perpetuum mobile, dat slechts even stolt in het epische conflict tussen Pentheus en Dionysos: dan worden beide principes direct en simultaan met elkaar geconfronteerd.

De historische overgang van matriarchaat naar patriarchaat kan intussen natuurlijk niet gezien worden als een abrupte machtswisseling, maar dient eerder beschouwd als een heel geleidelijke over eeuwen uitgespreide verschuiving. De veel intenser pendelbeweging die we bij Gronon vinden, mag men ervaren als een persevererende groeikramp die de voltooiing van het proces begeleidt. In bredere zin kunnen we bij haar spreken van een vrouwelijk (intuïtief-emotioneel) en een mannelijk (rationeel-gedisciplineerd) beginsel, die beurtelings het sociale en religieuze leven overheersen. Het fenomeen wordt meteen uit zijn specifiek historisch en lokaal kader gelicht en vertoont universele geldigheid. Volgens het principe van actie en reactie spoedt zich zo een altijd eendere golvende lijn door de tijd, met wisselende overheersing van nu eens rede dan weer roes. Een dergelijke continuïteit is alleszins gemakkelijk herkenbaar in de opeenvolgende cultuuruitingen van de 19de eeuw: rationalisme, romantiek en realisme. Amusant bovendien, wanneer blijkt dat elke stroming een niet veel langer bestaan beschoren kreeg dan dat van een mensengeneratie.

Naast deze verticaal met de tijd verbonden dimensie heeft de schrijfster in haar novelle een soortgelijke ruimtelijke tegenstelling geschoven. Die komt tot stand door het structureren van het werk als één grote flash-back binnen een raam: vanuit

[p. 307]

Omslag ‘Pentheus’ (1969).

een gehaat (noordelijk) land herbeleeft Pentheus' zoon het gigantische duel dat uitgevochten werd in het (zuidelijke) Griekenland van zijn jeugd. Op het ogenblik van de verbanning was het pleit beslecht in het voordeel van het vrouwelijke principe (bandeloosheid, emotionaliteit, roes) dat Dionysos vertegenwoordigt. Thebe bleef daardoor voor de ik-zegger gedurende al die jaren geïmmobiliseerd op het matriarchaat. Het ballingsoord zelf - Bretagne of de kusten van Engeland - kent daarentegen de eredienst van de wolvenhoeder Odin (= Zeus!) en het ermee verbonden patriarchaat. Uit de antithese tussen beide groeit een nieuw, nu horizontaal spanningsveld. Ook hier zou moeiteloos kunnen gewezen worden op verwantschap met dichterbij liggende toestanden: die leidt tot herkenning in het naast elkaar bestaan van agressief contrasterende regimes.

Gronon heeft haar Pentheus naast de verticale en horizontale lijn nog een derde en kapitale dimensie meegegeven. We stipten reeds eerder aan dat de frontale opstelling van de twee hoofdfiguren uit de novelle te maken heeft met het centrale motief. In Pentheus en Dionysos polariseren zich respectievelijk de ons stilaan goed bekende evenwichtige beheersing (rede) en uitzinnige vervoering (roes). Normaal is een zekere dosering van beide aspecten bepalend voor de gedragsuiting van één en dezelfde persoon. Hier werden ze door de auteur gescheiden en in afzonderlijke karakters ondergebracht. Dat Pentheus en Dionysos niet enkel elkaars tegengestelde maar in die zin ook elkaars aanvulling zijn, wordt herhaaldelijk gesuggereerd. Reeds bij de eerste ontmoeting tussen Dionysos en de zoon van Pentheus merkt de laatste verbijsterd op: ‘Want het was het evenbeeld van mijn vader dat voor mij stond, en achteloos, spottend lachte, zoals mijn vader nooit zou gelachen hebben. Hij was Pentheus - maar dan stralend, verheerlijkt -’ (blz 33). Wanneer die zoon even later bij zijn vader terugkeert, staat er: ‘...en terwijl ik sprak, en mijn vader aankeek, zag ik achter zijn gelaat het gouden masker van Dionysos’ (blz 35). Nog wat verder vinden we: ‘Enkel met Pentheus kon Dionysos zich meten, omdat ze hetzelfde bloed deelden en omdat ze elkaars tegenbeeld waren’ (blz 46). Ook microcosmisch wordt nu dus uitgedrukt, wat hoger collectief aanwijsbaar was. De dualiteit en de eruit voortkomende verscheurdheid kregen voor de ik-figuur gestalte in de separate pendanten Dionysos en Pentheus. Dat Gronon reeds bij de aanvang van haar novelle - en dat in tegenstelling tot Euripides - Harmonia definitief doet verdwijnen, mogen we zien in hetzelfde perspectief. De gelijkmoedigheid of ...harmonie die het personage symboliseert, ontbreekt ten enenmale in de mens zoals zij hem tekent.

Natuurlijk is de verleiding groot even na te gaan in hoeverre die tweeledigheid Gronons eigen bestaanservaren heeft beïnvloed. De wat merkwaardige dateringswijze direct na de slotregel van de novelle, biedt een aanknopingspunt: de schrijfster voltooide Pentheus op ‘winterzonnestilstand 1967’. Zo'n formulering roept uiteraard reminiscenties op aan soortgelijke tijdsaanduidingen binnen het kader van het verhaal zelf. De komst van Dionysos wordt immers tot tweemaal toe in verband gebracht met de ‘lente-evening’ (21 maart). Eerst gebeurt dat wanneer enkele bacchanten als voorboden Dionysos' nakende intocht aankondigen: ‘Ik was twaalf jaar oud toen de vrouwen zich voor de eerste keer in Thebe waagden.(...). Het was lente-evening, en feest te Thebe’ (blz 24). De precieze leeftijdsopgave heeft overigens haar belang. Een jaar later loopt de groeiende spanning binnen de stad uit op een waarachtig jongerenbacchanaal en weer staat er: ‘Het was in de groene nacht van de lente-evening’ (blz 31). 's Anderendaags al ontmoet Pentheus voor het eerst Dionysos. De fatale ontknoping van het conflict dan wordt gesitueerd in de late zomer van datzelfde jaar nog. Binnen het bestek van twee lentes en net zoveel zomers krijgt de kern van de novelle dus volledig haar beslag; winters sterven hier een opvallend stille dood.

Het voltooiingsmoment van Pentheus (winter) blijkt meteen a.h.w. in tegenlicht verbonden met de fictie van de vertelling (lente en zomer). Dat niet enkel de balling mijmert over een essentiële jeugdervaring maar ook de auteur, wordt een aannemelijke veronderstelling.

[p. 308]

De eerste bladzijde van ‘Het huis aan de St.-Aldegondiskaai’, onder zijn oorspronkelijke titel ‘De Driemastbark Passat’.

Wanneer we aanvaarden dat de idee voor de novelle ontstond vanaf oktober 1966, dan was Gronon 65 toen ze met haar Pentheus begon. Ze kan het bereiken van die leeftijd gezien hebben als het definitief overschrijden van de drempel naar het laatste levensseizoen. Vanuit ‘haar’ winter kijkt de auteur terug op de voorbije lente en zomer, waarin aanloop en ontwikkeling van een fel doorleefde ervaring moeten weer te vinden zijn. Pentheus' zoon was twaalf toen de eerste tekenen zich aanmeldden van het conflict dat een jaar later zijn beslissende ontwikkeling zou kennen. Voor Rose Gronon (^o 16.4.1901) vinden we die leeftijdsperiode terug in de jaren 1913 en 1914. De doorbraak van kind-zijn naar volwassenheid verloopt bij haar parallel met het verstrijken van de eerste oorlogsmaanden. Zoals bij Pentheus' zoon wordt het openbreken van een interne spanning ondersteund door een vergelijkbaar extern gebeuren. De mythische afrekening net als de confrontatie tussen de strijdende legers uit 14-18, zijn reflecterende spiegels voor determinante elementen van een volwassenwordingsproces. Op zijn zachtst gesteld, vertonen de omstandigheden waarin het ikpersonage uit de novelle verkeert, een opmerkelijke overeenkomst met die van de auteur zelf tijdens haar adolescentie, juist voor de Eerste Wereldoorlog.

Marthe Bellefroid moet in die tijd een eenzaam kind geweest zijn. Geboren als niet meer verhoopte dochter van haast bejaarde mensen, verschilde ze feitelijk niet één maar bijna twee generaties met haar ouders. Hun conservatieve bourgeoismentaliteit dwong haar in een precieus door plichten en geboden omsloten tuin. Overbeschermd voor alle gevaren van buitenaf, versmachtte haar jonge-meisjesbestaan genadeloos. Heel wat trekjes van Gronons ouders werden opnieuw gewekt in de figuren van Kadmos en Agave. Het zijn te oude mensen - intens verschillend - slechts door een grillige worp van het lot samengebracht. Wanneer de late zomerdagen aanbreken, bevinden zij zich buiten de stad omdat die als eenheidsprincipe het diepste zieleleven symboliseert. Na de ‘lente-evening’ werd immers het dilemma tussen apollonische plichtsvervulling en dionysische drang naar intenser leven steeds verder aangescherpt. Een beklemmende mist isoleert dan Thebe: innerlijke onvrede dreigt als een blinde destructieve kracht. De poort van Gronons eigen ‘stad’ wordt hermetisch vergrendeld en voor hen die buiten staan, zijn de muren veel te hoog. Te hoog waren ze allicht voor Marthes ouders eens de rustgevende zekerheden bij hun dochter losgewoeld bleken, en aangevreten door de betovering van vrijheidsdrang. In de herinnering van Pentheus' zoon beschouwt de auteur zelf het fenomeen als: ‘Zoete kwelling van die tijd, - zoet omdat mijn vader nog naast mij stond - toen ik nog stukgereten werd door tegenstrijdige verlangens’ (blz 51). Evident dient vader hier verstaan als de symbolisch-geladen Pentheus. Evenwicht, orde en plicht dragen naast de primaire aanzet tot revolte toch ook geborgenheid in zich. Naarmate de ontvoogding verder schrijdt, neemt gaandeweg de charme van de roes weer af, maar de vanzelfsprekendheid van de oude waarden keert zo gauw niet weer. Wanneer de vloed is weggetrokken, blijven Pentheus' zoon en Marthe achter op het strand van haast onbetamelijke eenzaamheid. Pentheus vermoord en Dionysos weer verdwenen, vangt ook in de novelle de ballingschap aan. Agave vergezelt haar kleinzoon naar het ‘gehate land’, als een blijvend stigma van een nooit geheel uitgestreden strijd. Daarmee is de eigenlijke kern van het verhaal (de vertelde fabula) afgesloten. Het raam blijft echter open en bereidt zelfs nog een verrassing. Pentheus' zoon wordt aangenomen door in het ballingsoord aangemeerde kooplui. Agave opofferend, kan hij weerkeren naar zijn geboorteland. Door herbeleving in de vertelact zijn de schaduwen uit het verleden eindelijk geweken.

Op identieke wijze heeft Rose Gronon met het schrijven van de novelle een oud litteken trachten weg te strijken. Het werk sluit als dusdanig aan bij vrijwel het gehele oeuvre. Al schrijvend poogt de auteur de wonden uit haar jeugd te helen. Pentheus blijkt in die zin opnieuw ‘de genezende neutralisering van een dramatische ervaring’ (M.Janssens). Dat zoiets kan langs de literaire schepping om, is een heerlijke gedachte.

Lente-evening '84

Luc Daems