Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33

[p. 300]

Rose Gronon (Marthe Bellefroid) (1901-1979)

Rose Gronon in een handspiegeltje

Uitgaande van haar hoofdwerk De Ramkoning (1962), zou ik in deze korte bijdrage het oeuvre van Rose Gronon even langs de psychologische kant willen bekijken (en mij tot die éne benadering beperken). Ik maak van de gelegenheid gebruik om ook een vergelijking te trekken met Xanthippe (1959), de meest gekende en geprezen tekst van Paul Lebeau, die eveneens in dit speciale nummer wordt herdacht. De confrontatie van De Ramkoning en Xanthippe levert een tweetal fraaie chiasmen op, die ons meteen naar een centraal punt in de psychologische thematiek van Rose Gronon leiden. De Ramkoning vermeldt in de titel de nevenfiguur van de roman, terwijl de hoofdfiguur wel degelijk de ikverteller, koningin Klytaimnestra, is. Bij Lebeau daarentegen staat de naam van een vrouw in de titel, maar de hoofdfiguur van haar ik-verhaal is niet zijzelf, maar haar man Socrates. De bestemmeling van de eerste ik-tekst bij Gronon is niet zo makkelijk te identificeren. Richt Klytaimnestra zich schamper-uitdagend tot het hof, tot de Grieken, of eventueel tot haar man die zij met Aigistos als handlanger gaat doden? Of roept zij wrokkig tot de goden? De onbestemdheid van de ‘destinataire’ maakt haar boodschap zoveel harder en hardvochtiger dan die van Xanthippe die haar levensverhaal opschreef ten gerieve van haar zonen Lamprokles, Sophroniskos en Menexenos, die over haar en hun vader zullen oordelen nadat zij gelezen hebben. De inbedding in de familiale context maakt haar ik-verhaal tot een apologie van Xanthippe. De toon is hier meteen zachter, vertrouwelijker en door sociale gedragscodes meer gedempt. De sociale structuur van het matriarchaat in de roman van Gronon gaat op een ruwer beschavingstype terug, dat rond de 12de eeuw vóór Christus gesitueerd kan worden, terwijl Lebeau vertelt over de culturele hoogconjunctuur in de ‘klassieke’ eeuw van Perikles. Inmiddels is het toch wel kenmerkend dat de institutie van het matriarchaat in een ik-verhaal van een vrouwelijke hoofdfiguur, geschreven door een vrouwelijk auteur, zoveel wrokkiger voorkomt en met zoveel meer onderdrukking van de man gepaard gaat dan de manvrouw-verhouding die Xanthippe schetst. Het levensrelaas van de vrouw die altijd als een ‘feeks’ voor haar filosoferende man werd afgeschilderd, verkrijgt bij Lebeau een innigheid, een humanistische gemoedsverfijning en een culturele gestileerdheid die niet zouden passen in het psychologisch klimaat van De Ramkoning. Bij Gronon leidt de crisis tot doodslag, bij Lebeau tot zelfmoord.

Er is nog een andere chiastische figuur in de twee boeken. De ik-verteller van De Ramkoning is een schrandere en koene, maar lelijke vrouw, die ook al wegens haar fysieke verschijning door haar vader Tyndareos gehaat werd. Haar gestalte - zo placht haar vader gemelijk te zeggen - leek wel uit de handen van een lompe pottenbakker te zijn gevallen. Haar lelijkheid, bron van verstoting en frustraties, wordt nog geaccentueerd door de confrontatie met de verblindende schoonheid van de vamp Helena, haar halfzuster, de lieveling van haar vader. Klytaimnestra zelf zal met des te meer verkrampte wrok (mooie) mannen gaan domineren. Xanthippe wordt als een mooie vrouw geprezen en is zich daarvan ten zeerste bewust. Zij is mooier dan de mooiste der hetaeren. Zij kan het zich permitteren niet in te gaan op de avances van zovele mannen. Socrates daarentegen is zo lelijk als de nacht. Daarom zoekt hij de schoonheid van de ziel, zegt hij, wat hem, verstrooide filosoof, dan toch maar in de armen dreef van de aantrekkelijkste der vrouwen. Intellectueel superieur, zal hij met zijn zacht humanisme op Xanthippes gemoed kunnen inwerken. Klytaimnestra daarentegen is één koele blok frustraties die van geen genezen willen weten, en alleen in wrok en wraak een uitlaat vinden. Dat gedragspatroon kan met de nodige nuances veralgemeend worden tot een constante. De wrokkige vrouw is bij Rose Gronon een even kenmerkende constante als de vaderhaat die er in vele gevallen aan ten grondslag ligt.

Klytaimnestra is een trotse, gefrustreerde vrouw, die de haat die haar vader haar toedroeg, overdraagt op de andere sexe als zodanig, die zij in elk geval met een blinde hartstocht misprijst. Het verhaal De ballade van Dona Maria de Alava werd geschreven ‘om boze geesten te bezweren’, zegt het

[p. 301]

voorwoord. En om welke boosheid gaat het? Om de wrok en de pijn van een vrouw die alleen en kinderloos oud moest worden, en die dat gemis compenseert met geraffineerd sadisme. Die agressieve trots, hoezeer ook met pijn gedragen, heeft tante Stefanie uit Iokasta, nog zo een in zelfzucht geblokkeerde rancuneuze vrouw, gemeen met Klytaimnestra en Dona Maria.

Een representatieve trek in de psychologie van de vrouwen die het oeuvre van Rose Gronon domineren, blijkt de behoefte aan wraakneming te zijn. De al genoemde Ballade is daarvan een aangrijpend voorbeeld: een vrouw met een vreesaanjagend ikgevoel en eigenliefde, neemt wraak op de koning, maar moet dat met pijnlijke wroeging bekopen, omdat de wraakneming tegen de verkeerde persoon gericht werd en dus absurd was. Haar psychische krachten verkoelen en verstarren, zij wordt een levende dode. Die negatieve dynamiek van een gemoedsleven dat zich op een verkeerd doel heeft gefixeerd, lijkt me ook kenmerkend te zijn voor de psychologie van veel vrouwelijke hoofdfiguren bij Gronon. Die worden hard, koud, eenzaam en verklaren zichzelf voortijdig dood en onnuttig. Ook de ik-verteller Hasso van Bodman lijdt aan diezelfde kwaal. Is zijn wraak op de koning, op aanstoken van zijn zuster Ute, niet de belangrijkste drijfveer in zijn verhaal? Bij hem zal die gecrispeerde taakspanning evenwel opgelost worden in loutering. Het neerschrijven van zijn levensverhaal fungeert, als zo vaak, als verlossing van zijn demonen.

Zeer kenschetsend wat de psychologische verhoudingen betreft, is het motief van het schaakspel in Ik, Hasso van Bodman, dat makkelijk vergeleken kan worden met andere patronen die zowel de thematiek als de structuur mede bepalen

Het echtpaar Bellefroid-Dandois, de ouders van Rose Gronon.

Omslag 1ste druk ‘Sarabande’ (1957).
Eerste druk van ‘De Ramkoning’ (1962).
Omslag Iste druk ‘Iokasta’ (1970).

[p. 302]

Rose Gronon in haar souterrain. Een van de laatste foto's... (nov. 1978)
(Foto: Guy Verwimp)

in andere boeken. Het schaakspel wordt in Ik, Hasso van Bodman een metafoor voor het hele boek. Op een bepaald moment wordt Italië ‘een schaakbord met duizend ruiten’ genoemd, maar dat geldt voor het hele (Europese) politieke schouwtoneel waarop de roman zich afspeelt. Heel Europa is een vlechtwerk van intriges, listen, kuiperijen. Kortom, een keiharde partij schaak waar mensen vaak buiten hun wil om als pionnen worden verschoven en waar altijd een verliezer bij is. Ook het leven als zodanig blijkt maar een partijtje schaak te zijn. Het leven is een kansspel dat fataal af moet lopen. Medemensen zijn op de eerste plaats tegenspelers die elkaar koel en berekend, arglistig en geniepig belagen, beloeren, in het nauw drijven en verslaan. Een obsederende metafoor bij Gronon blijkt dat gereglementeerde gevecht te zijn: een afrekening geënsceneerd en geregisseerd als een toernooi tot de finish.

Of als een dans. Hoe dikwijls zou dát patroon niet als structurele metafoor in haar oeuvre de dienst hebben uitgemaakt? Relatiepatronen ziet zij in termen van winst en verlies, van dominantie en beschadiging, van aantrekking en afstoting, van verovering en afwijzing (met hoofdaccenten op de tweede, de pijnlijkste pool). Naast de toneelwereld - een wereld van ‘dansende maskers’ - levert de dans de meeste metaforen op in de roman Sarabande, die het leven als een kortstondig flitsende danspartij uitbeeldt. De statige en stijlvolle sarabande is niet meer dan een bedrieglijk-voze schittering die uitloopt in de dood.

Dergelijke sociale en culturele codes met hun strikte reglementeringen (schaken, dansen, musiceren, zingen) beregelen het sociale rollenspel waarin zoveel onechtheid binnensluipen kan. Rose Gronon stelt dat sociale spel in de regel voor als rituelen van huichelarij en bedrog. De psychologische kluwens binnen haar personages worden daardoor nog wat complexer. Wij bewegen ons binnen sociale conditioneringen, zo lijkt zij te zeggen, en die determinismen verlossen ons niet, maar bezwaren en blokkeren ons. Verschijnt de dans als metafoor voor onwezenlijke codegedragingen, dan wordt hij toch ook zoals in Sarabande, opgeladen tot een expressie bij uitnemendheid van een feestelijke, genotvolle, hoofse manier van leven. Gronons figuren bewegen zich als gedrevenen tussen die polen van pijn en genot, die overigens in haar psychologisch klimaat dicht bij elkaar liggen. Dat geeft aan haar meest authentische teksten die eigen bijsmaak van een trots gedragen smart.

Op de autobiografische achtergrond van deze kenmerkende psychologische problematiek kan hier niet worden ingegaan. Dat schrijven voor Rose Gronon een belangrijke functie moet hebben vervuld, vooral op psychologisch vlak, staat voor mij buiten kijf. In de schaarse interviews die zij toestond, heeft zij toegegeven dat zij door de projectie uiteraard getransformeerd van een conflict in personages buiten zichzelf eigenlijk in eerste instantie met haar eigen problemen doende was en dat zij conflicten in zichzelf althans tijdelijk trachtte op te lossen via de omweg van de objectivering in fictionele gestalten. Alleen maar fictionele? Dat is een vraag die met de passende schroom behandeld moet worden. Maar - hoezeer het wezenlijke verschil tussen het fictionele en het biografische ik ons tot omzichtigheid moge aansporen - je gaat toch in het licht van Gronons andere boeken even nadenken als je bij het begin van het verhaal De Reis, dat overigens algemeen als een grotendeels autobiografische tekst aangezien wordt, leest: ‘Waarom ben ik met het verhaal begonnen? Ze laten me niet met rust, de schimmen die mijn kindsheid omringd, verdrongen, verstikt, verdord hebben.’ En door wie is die vrouw van kindsbeen af vooral verongelijkt geworden? Door de vader.

Het vader-imago, zoals onder meer De Reis het laat zien, zou de laatste verklaringsgrond kunnen bieden voor de beleving en uitbeelding van een man-vrouw-ralatie die door zoveel agressiviteit en rancune gekenmerkt wordt. De gehate vader in De Reis (over wie Rose Gronon gezegd heeft dat hij ‘haar vader’ is), weerspiegeld in de vaderfiguren Iokasta en De Ramkoning, inspireert mannenhaat zonder meer. Het kind Justine, hoofdfiguur in De Reis, wordt afgeschilderd als een deerlijke sukkel die veel te tam, te braaf en te gehoorzaam geweest is. Zij ware beter in opstand gekomen tegen

[p. 303]

Marnix Gijsen brengt een bezoek aan Rose Gronon. Ooit kinderen uit dezelfde buurt...

de familiedespoot, dan had zij, geterroriseerd door de vader, die tot een symbool van ‘het Boze’ uitgroeit, haar leven niet gemist. De schuld daarvoor kristalliseert zich, zoals bij Klytaimnestra, rond de verfoeide vader, die haar in haar jeugd zoveel ontzegde, haar brandmerkte en verminkte voor het leven.

Marcel Janssens