Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33

[p. 262]

De dierenschilder

Door de paarden bezeten...

Onwillekeurig stel ik, als iemand mij zegt dat hij een tekening of schilderij van Alfred Ost bezit, de vraag: ‘Is het een afbeelding van een paard?’, want voor mij zijn paarden onvervreemdbaar met de naam Ost verbonden. Van kindsbeen af werd deze eerder frêle man geconfronteerd en aangetrokken door de talrijke paarden die toentertijd het dagelijks leven beheersten. Hij zag ze onder allerlei gedaanten en vormen: de sterke trekpaarden die de natiewagens over hobbelige kasseiwegen naar alle windstreken brachten om de te Antwerpen verhandelde waren weg te voeren of op te halen; vlugge dravers die de sjieke dames en heren in sierlijke koetsen vervoerden; bonkige ‘croisés’ voor de ploeg of de mestkar; stevige paarden voor de gezellige (naar het schijnt) paardetram; gelaten sukkels die op het smalle jaagpad langsheen de vochtige Scheldeoevers de platte schuiten stroomopwaarts trokken; versleten en op sterven na dode exemplaren die gesymboliseerd werden met de gruwelijke oorlogsomstandigheden; paarden op straat, in het veld, in stoeten en ommegangen of als feltoegejuichte vedetten in het circus; paarden overal waar hij keek en ging...

In tegenstelling met de realistische beeldende kunstenaars die vooral interesse hadden voor de uitwendigheden van dat ‘edelste dier der schepping’, besteedde Alfred Ost speciale aandacht aan het karakter en de eigenschappen die van het paard uitgingen. Voor hem was het een dier dat als het ware een eenheid vormde met de mens die het mende of bereed, gaande van de triomftocht van de overwinnaars op glorieuze volbloeden tot de vernederde krijger gezeten op wat men in die kringen ‘een doodsmijter’ noemt. Het karakter van de mens of de omstandigheden van de situatie weerspiegelen zich in de adel en kracht van een bonkig boerenpaard of in de sjofele en benarde toestand van een uitgemergelde knol,

Alfred Ost, De ruk

Alfred Ost, De zware vracht

voor wie de last van een tot op de draad versleten ‘kostuum’ nog te zwaar is.

Alfred Ost kon die paarden uit het papier doen springen van het ontembare geweld of doen wegdeemsteren van armoede en ellende in een desolate omgeving.

Het is geweten dat Alfred Ost het paard beschouwde als het hoogtepunt der schepping na de mens; in zijn vele tegenslagen en daarmee gepaard gaande ontgoochelingen had hij in het behandelen van zijn lievelingsthema een ontlading gevonden voor de opgekropte woede of bittere teleurstelling, in zenuwachtige trekken van de pen of rake borstelstreken. In matige kleur of gevoelige lavis, altijd exact van afmetingen en vormen, houdingen en bewegingen. Hij koesterde een warme vriendschap en eerbiedige bewondering voor het paard en dat zette er hem steeds opnieuw toe aan dit edele dier te vereeuwigen in grote taferelen of eenvoudige, losse krabbels vol zwier en trefzekerheid.

Alfred Osts immense oeuvre heeft het paard verheerlijkt en naar ons gebracht als een dier dat naast de mens leeft en werkt, want bijna altijd tekende hij ook de ruiter of de menner erbij omdat ze samen een eenheid vormden in zijn visie. Mensen en paarden... Alfred Ost en paarden... Als knap tekenaar wist hij immer de sfeer te ondervangen in een zeer persoonlijk en nerveus tekenschrift, dat gemakkelijk als typisch Ost te herkennen is. Als schilder en aquarellist beheerste hij de werking van de tegenstelling tussen donkere partijen en het heftige licht omdat contrasten een beetje zijn wereld waren. Alfred Ost blijft, ondanks een nog altijd durende hetze, onze grootste paardenschilder en verdient een veel hogere plaats in de waardeschaal van onze Vlaamse kunstwereld, mede daar hij door en door Vlaams en gelovig was en gebleven is tot het bittere einde.

Willy Otte

[p. 263]

De Antwerpse Zoo

Geboren te Zwijndrecht, op 14 februari 1884, in de buurt van een oud jachthuis van de beroemde Peter Pauwel Rubens, was Ost als het ware voorbestemd voor de schilderkunst. Spelend in weiden en velden langs de Scheldedijk en gefascineerd door een destijds nog onbezoedelde Scheldestroom, in een land ‘waar water, hemel en aarde tot één grootse oneindigheid worden’ zoals Filip de Pillecijn het heeft uitgedrukt, heeft Ost zijn jeugd doorgebracht en het ‘lied’ van de natuur in zich opgenomen.

Deze lyrische ervaringen zijn ongetwijfeld in het ontvankelijk gemoed van de kunstenaar blijven natrillen en hebben een onmiskenbare invloed uitgeoefend op zijn werk. Onder de vele genres die Ost heeft beoefend neemt de studie van de natuur en de uitbeelding van het dier dan ook een bijzondere plaats in.

Wanneer Ost zich in het Nationaal Hoger Instituut voor Schone Kunsten in Antwerpen, in de werkplaats voor dierenschildering van Frans van Leemputten, niet kan verzoenen

Alfred Ost als ontwerper van sierletters: de letter S, gevormd door pythons, varanen en neushoornleguaan, pentekening, Oostindische inkt, 35,5 × 28

met de makke en afgeleefde modellen van paarden, dan ging zijn aandacht niet enkel naar forse natiepaarden maar ook naar het dynamische van vele exotische diersoorten in de Antwerpse Zoo.

Reeds in zijn eerste tekeningen van ondermeer een aanstormende neushoorn is de typisch zwierige Ostiaanse stijl te bespeuren, terwijl in schetsen als deze van de ‘kraaiende haan’ of ‘zes kippepoten’, de zin voor het detail niet ontbreekt.

Toen Ost in 1919, na zijn vlucht uit Nederland in België weerkeerde, kwam hij opnieuw in voeling met de Antwerpse dierentuin. Hector Van den bergh bracht hem, omstreeks 1925, in contact met zijn broer Walter Van den bergh, die van 1946 tot 1978 directeur van de dierentuin was. Ost, wars van alles en iedereen die met overheid of directie had te maken - vooral na zijn mislukte kandidatuur voor de cursus dierenschildering aan de Academie te Antwerpen - had echter in de persoon van Walter Van den bergh een mens leren kennen, die dignitaris was geworden; geen blufferig figurant of aanstellerig pochhans maar een geniale ‘trekpaardekracht’, zoals hij zijn vriend, kunstschilder Frans Mertens toevertrouwde. Directeur Van den bergh, bezorgd om de verzamelingen en ‘pensionairs’ van de Zoo, ook door de kunst ontdekt en herontdekt te zien, bood Ost alle gastvrijheid, bij wie het detail geleidelijk minder belang kreeg zodat zijn tekeningen naar meer synthese evolueerden. Vaak werd in één pennetrek een hele beweging vastgelegd, waarbij de wezensaard van ieder dier op een verrassende wijze tot uiting kwam. Kracht, vitaliteit en trots liggen opgesloten in afbeeldingen van leeuwen, tijgers, gieren, luipaarden, neushoorns en tal van andere diersoorten. De dierenwereld bleek bij uitstek geschikt om gestalte te geven aan de beweging, het meest kenmerkende van Osts oeuvre. In de weergave van spankracht en dynamisme, vooral eigen aan roofdieren, wist hij pure meesterwerkjes tot stand te brengen.

De meeste dierentekeningen zijn uitgevoerd in zwart-wit techniek. Wanneer toch kleur wordt aangebracht is het doorgaans als ‘atmosferische begeleiding’ zoals Frans Mertens het uitdrukt. Enkel in zijn befaamde reeks Sarrasani, waarin hij de gloed van het hele gebeuren die de brand van het circus teweegbracht meer kracht wilde bijzetten, wordt de kleur als dominant ervaren.

Om de zeggingskracht intenser te laten aanvoelen werden tal van tekeningen van teksten voorzien, die steeds aanknopen bij de spirituele levensgerichtheid van de kunstenaar.

De bijzondere belangstelling van Ost ging ook uit naar de botanische verzamelingen van de maatschappij. Bloemen en planten wist hij in al hun weelde en verscheidenheid aan het papier toe te vertrouwen.

De Alfred Ost-verzameling in de Zoo

Wanneer tekenen voor het volk een levensdoel was voor Ost, dan was hij er steeds op bedacht zijn werk zo gaaf mogelijk te bewaren en via een museum aan de gemeenschap

[p. 264]

Na de brand in het circus ‘Sarrasani’: Alfred Ost en twee oppassers bij de door de ramp getroffen olifanten, aquarel, 27,5 × 36, getekend D.G. (= Deo Gratias).

over te laten. Als bewijs van zijn eerlijke bedoelingen en als orgelpunt bij het sluiten van zijn memorabele en laatste tentoonstelling in de Zoo, kort vóór zijn dood in 1945, schonk hij het volledig tentoongesteld werk aan de maatschappij. Met deze schenking had Ost niet enkel de bedoeling de belangstelling te wekken van een door het oorlogsgeweld zwaar geteisterde dierentuin, maar tegelijkertijd kregen de organisatoren van kunstzinnige activiteiten in de Zoo een hart onder de riem gestoken, zodat op vrij korte termijn andere kunstmanifestaties op touw werden gezet. In 1947 werd voor de eerste maal de Rembrandt Bugatti-prijs voor beeldhouwkunst toegekend, in 1948 gevolgd door uitloving van de tweejaarlijkse prijs voor dierenschilderkunst ‘Karel Verlat’

Geen gelegenheid werd onbenut gelaten om de gedachtenis aan Ost levendig te houden. In 1956 (28 juni-22 juli) werd in de Marmeren Zaal van de Antwerpse dierentuin de tentoonstelling ‘dierenthema's door Meester Alfred Ost’ georganiseerd, terwijl in 1966 (11 jan.-l febr.), in de Looszaal van de maatschappij, een tentoonstelling liep met als thema ‘Schelde, stad en haven in het oeuvre van Alfred Ost’, georganiseerd door het Alfred Ost-Genootschap. De 100ste verjaardag van Osts geboorte dit jaar werd tijdens de maanden juli en augustus herdacht door het openstellen van de verzameling Alfred Ost voor het publiek.

Na voltooiing van de verbouwingswerken, in 1960, werd de volledige verzameling ondergebracht in een ‘Alfred Ostzaal’, tevens bestemd voor pedagogische doeleinden. Niets beter dan de inrichting van deze permanente expositieruimte kon de binding van Ost met de Zoo bestendigen. Uit erkentelijkheid schonken de erfgenamen Ost, in 1961, de reeds hoger vermelde reeks Sarrasani, genaamd naar het circus dat in Berchem stond opgesteld en in de nacht van 12 op 13 januari 1932 in de vlammen opging. Alle dieren, waaronder niet minder dan tweeëntwintig olifanten, vonden hierbij een verschrikkelijke dood. Deze rampzalige gebeurtenis had de gevoelige Ost zodanig overweldigd dat hij hiervan vierentwintig tekeningen maakte, die hij met gloedvolle kleuren overgoot om de emotie die vuur en bloed hadden teweeggebracht tot een climax op te voeren.

Ost was erover bezorgd ook de kinderen op een prettige en creatieve wijze ontspanning te bieden. Hiervan getuigen zijn schooltekeningen, waarin hij zich ontpopt als een ‘verlicht’ pedagoog, die zich met klem verzet tegen wat hij ‘moorddadige’ schoolpedagogie noemde. Zijn onderricht was volgens onze huidige normen gebaseerd op wat als ‘creatieve spelmethode’ kan worden aangeduid.

Naast zijn tekeningen in zwart-wit, zijn er, in dezelfde verzameling, een reeks steendrukken, uitgevoerd tijdens de Eerste Wereldoorlog bij de kunstdrukkerij J. Kotting in Amsterdam, kleurenafbeeldingen en een aantal documenten in toonkasten.

Aan kunstschilder Frans Mertens komt de eer toe, met het verdienstelijke speurwerk dat hij verrichte bij het opstellen van de geïllustreerde inventaris van deze verzameling, de boodschap die de kunst van Ost inhoudt, onder een groot publiek te hebben verspreid.

Een levensgerichte boodschap

Ost voelde beter dan wie ook, het fascinerende dat uitging van die overrompelende confrontatie met de exotische fauna van de Zoo. Hij bleef echter niet stilstaan bij het toeristisch aspect ervan en heeft de dierentuin ook nooit als een showelement aangezien, wat helemaal niet met zijn diepzinnige en mystieke geaardheid zou hebben gestrookt.

Wanneer Rilke schreef dat het verschrikkelijke van de kunst erin bestaat dat ze, hoe verder men met haar te maken heeft, des te meer tot het uiterste verplicht, dan is dit ongetwijfeld voor Ost waar geweest. Zijn kunst beperkte zich niet tot het vertoon van aangrijpende taferelen, maar steeds zocht hij achter de uiterlijke verschijningsvorm, het inwendige en de geest ervan. In die zin is Ost er buitengewoon in geslaagd om het dier uit zijn begrenzing van louter dier-zijn te laten treden. De uitbeelding van het dier was, voor deze in aanleg mystieke kunstenaar, slechts een symbolische binding met hogere waarden. De olifanten in het brandende Sarrasanicircus, die het uitbrullen van de pijn en schreien naar de bevrijding toe, houden een belangrijk element in van Osts visie: het dier dat uitdrukking is geworden van een vergeestelijkte dimensie.

Via de uitbeelding van het dier, als springplank naar ruimere horizonten, heeft Ost tenslotte ook de mens gedwongen tot een niet steeds even behaaglijke confrontatie met zichzelf en houdt zijn kunst een boodschap in die wil bijdragen tot het bewustzijn dat ieders handelen slechts een opgang is naar een ongestoorde goddelijke orde.

Fernand Schrevens