Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33

[p. 205]

In en om de kunst

Het vrijetijdstheater... cultuurdrager of folklore?

Een weinig historiek

Alvorens op deze vraag verder in te gaan lijkt het mij zinvol even terug te blikken tot het eind van vorige eeuw, waar zowel het expressionisme als het Vlaams katholicisme hun invloeden uitoefenden op alles wat met theater te maken had.

De oprichting van de ‘Tweede Internationale’ (1889) en ietwat later (1891) ‘Rerum Novarum’ waren kenschetsend voor deze tijd.

Het was de periode waarin voornamelijk het vrijetijdstheater wegens zijn geografische spreiding in ieder dorp een grote bereikbaarheid had en als dusdanig samen met het boek en het lied behoorde tot de grootste cultuurbezorgers.

Voordien hadden de rederijkers en de jezuïeten hiertoe hun steentje bijgedragen. In de eerste volledige Ratio atque Institutio Studiorum werd de opvoering van tragedies en comedies in de colleges aanbevolen, maar geen vrouwspersoon zou in de rolverdeling binnensluipen ‘nec persona ulla muliebris vel habitus introducatur’. Deze houding zou nog gedurende vele jaren in alle patronagezalen een afremmende invloed uitoefenen op de normale ontplooiing van deze kunst, en ons een achterstand bezorgen die we slechts traag zouden inlopen. Maar voor een volk dat niets had, vulden deze pioniers toch een leegte in, het werd de aanzet tot een zekere ontvoogding en taalbewustwording. Het publiek van de kleinere centra had geen enkele vergelijkingsmogelijkheid, niet met het beroepstheater uit de grote stad en zeker niet met wat in het buitenland vertoond werd. Na Wereldoorlog II kwam de technologische revolutie waarbij de economische welvaart het mogelijk maakte meer professionele toneelgezelschappen te subsidiëren. De televisie bracht binnen- en buitenlandse creaties in de huiskamer.

De plaatselijke toneelverenigingen ervoeren na een aantal jaren dat hun publiek toch vergelijkingen ging maken en voelden voor het eerst een zekere concurrentie. Enkelen moesten afhaken en gingen de vergeethoek in of verhuisden naar de afdeling folklore. Een aantal koplopers uit het beroepsmilieu

Tennessee Williams: De Kat op een heet zinkendak (1954) Foto: Liselotte Strehlow

hadden het echter gauw begrepen dat geen bloeiende professionele toneelcultuur mogelijk is zonder een dynamisch vrijetijdstheater. Men ging zowel provinciaal als nationaal het amateurtoneel structureren. Het A.W.T. voor West-Vlaanderen en het nationale N.V.K.T zijn enkele voorbeelden van katholieke strekking, alleen maar om te zeggen dat er ook organismen met andere politieke kleur bestaan. Goedmenende acteurs en actrices gingen zich ten individuele titel bijscholen via de academie, of volgden cursussen door deze reeds genoemde overkoepelende organen georganiseerd.

Via wedstrijden en tornooien toetsten zij zich aan elkander wat een verbetering van de kwaliteit met zich meebracht. Dit is zowat de toestand waar wij ons momenteel in bevinden. Om de culturele waarde van het theater te beseffen lijkt het mij aangewezen om even in het kort deze kunstvorm in zijn diverse gelederen te ontrafelen.

De toneelspeelkunst

Waar gaat het om in het theater? Een schrijver put zijn gegevens uit zijn omgeving, zijn ervaringen en waarnemingen uit het verleden of de toekomst, waarbij godsdienstige en/of politieke invloeden mede bepalend zijn. Ook de gangbare tendensen zullen zijn werk bepalen, zo kenden we het marxisme, het vitalisme, existentialisme en spiritualisme.

Deze gevoelens geconcretiseerd in een verhaal vormen de script: een dode zwarte letter op een wit blad van een boek. De schrijver droomt een stuk, de regisseur maakt het. Het is de opdracht van de theatermensen om deze materie om te zetten naar levend toneel en zo de brug te slaan naar het publiek. Pas als het publiek mee nadenkt, geëmotioneerd wordt, kortom een inspanning doet om te participeren, kan men spreken dat het proces van overdracht beëindigd is. Of zoals Peter Brooks zegde: ‘Als goed toneel afhankelijk is van goed publiek, dan heeft ieder publiek het toneel dat het verdient’. Essentieel voor het theater is de onmiddellijke levende relatie tussen acteurs en toeschouwers.

Deze relatie begint al bij de regie. Met de tekst als basis speurt de regisseur naar de bijgedachten van de schrijver en tracht de constructie van het verhaal te ontdekken. Hierop volgt een kritische tekstontleding samen met de vertolkers, waarbij alle belang gaat naar het woord, de zegging, intonatie, volume, snelheid kortom de waarde van de tekst; waarbij we ons realiseren dat een gesproken woord een eindprodukt is, dat begonnen is als impuls en gestimuleerd wordt door een zienswijze en een gedrag die de noodzaak van de expressie voorschrijven.

Een tweede pijl op de boog van de acteur of actrice is de beweging. De regie voorziet in een gecoördineerde visualisering die ondersteunend moet werken en mede instaat voor de emotionele overdracht naar de zaal. Het decor moet deze beweeglijkheid mogelijk maken en zin geven.

Als derde expressief element beschikt de vertolker over zijn mimiek. Het gelaat is de spiegel van de ziel. De beheersing en de oneindige nuanceringen van de gelaatsuitdrukkingen zijn bepalend voor het niveau van de speler en zullen een resultante zijn van zijn persoonlijke bagage. Voeg bij dit alles de huidige mogelijkheden van klank en licht en we hebben zowt alle ingrediënten van het modern theater. Wil men al deze pijlers, waar het toneel op stoelt ten volle onder de knie krijgen dan is dit zonder opleiding praktisch niet denkbaar.

De opleiding

Er is een tijd geweest dat men zich deze materies eigen maakte door de praktijkervaring, met vallen en opstaan, dat was toen mogelijk vanwege de tolerante houding van het publiek ten aanzien van deze experimenten met beginnelingen. Hierin is nu verandering gekomen en laten de meer kwalitatieve groeperingen minder en minder ruimte voor deze wijze van debuut.

De toneelschool is het voor de hand liggend alternatief. Als alles goed zit wordt daar op de mogelijkheden van de debutant gewezen en wordt het talent van de gegadigde verder ontwikkeld tot op een toonbaar niveau, waarna ze voldoende geschoold de planken op kunnen. Het is hartverwarmend om vast te stellen dat de jeugd deze weg gevonden heeft. Voor het individu liggen dus de kansen open, maar wat met de toneelvereniging als sociaal-cultureel fenomeen?

[p. 206]

De toneelvereniging

We hebben het fout wanneer we denken dat een individuele scholing als fundament voldoende is om de steeds stijgende kwaliteitseisen van het publiek te blijven bijbenen. Wij moeten vaststellen dat momenteel gemiddeld gesproken, veel groeperingen er alleen niet meer in slagen permanent goede produkties te brengen. Vaak komen zij tot de vaststelling dat het met de eigen kring niet kan, waardoor een bepaald moeilijker repertoire nooit op de affiche komt.

Deze limieten, beperkingen en compromissen zijn een rechtstreeks gevolg van de structuur van de groepering zelf. Het brengen van toneelcultuur anno 1983 en later, is iets anders dan het in stand houden van een folkloristisch gebruik met de familie en vrienden als verplichte toeschouwers. De vele afsplitsingen die in het verleden plaatsvonden en de kleine groepjes her en der verspreid kenmerken zich vaak door hun technische onmacht, hun artistieke beperkingen, hun financiële nood en een kunstmatige belangstelling. Dat dit alles zijn weerslag heeft op de stukkenkeuze is een automatisch gevolg, waardoor men in een soort spiraal terecht komt met helaas neerwaartse gang.

Om hier serieus wat aan te doen staan vaak historische banden en conservatisme in de weg want de enige oplossing om hieruit te geraken is samenbundelen van krachten, fusioneren van groeperingen, kortom de organisatorische voedingsbodem een breder draagplateau geven. Velen gaan echter liever autonoom ten onder dan samen te overleven.

De overkoepelende organisaties zoals het A.W.T. in West-Vlaanderen of het N.V.K.T. op nationaal vlak zijn er zelden in geslaagd groeperingen echt te laten samenwerken of te fusioneren, gewoon omdat men er de noodzaak niet van inzag maar ook omdat iedere nieuwe vereniging als lid welgekomen was. De groeperingen zelf ondernamen ook niets op dit gebied en dit vanwege het reeds eerder geciteerde conservatisme, alsook door de schrik dat in een dergelijke structuur van gefusioneerde groepen de ‘mindere goden’ niet aan bod zouden komen. Wil men het vrijetijdstheater nieuwe levenskansen geven, dan zullen naar mijn innige overtuiging de sociale argumenten gedeeltelijk moeten wijken voor de kwalitatieve eisen van de bezoekende klant: ‘Het Publiek’.

In deze optiek vermeld ik dan ook graag als voorbeeld het inspirerend werk van het Gudrun-comité te Roeselare, waarbij gepoogd wordt theatercultuur te brengen op een hoogstaand niveau, niet door het stichten van een zoveelste vereniging die het op haar beurt eens beter zal doen, maar wel door het samenbundelen van spelers en technici uit de bestaande groeperingen. Mensen met inzet, talent en kennis. Al is het dan maar voor de tijdsduur van één produktie, en dus geen fusie, dergelijke experimenten hebben bewezen positieve resultaten af te werpen zowel bij de betrokkenen als bij het publiek.

De toekomst

Alleen in de exacte wetenschappen blijven de wetten overeind, in de kunst wordt morgen verworpen wat vandaag evangelie is, alleen wat ‘klassiek’ genoemd wordt blijft bestaan en trotseert de tijd. De reden waarom deze werken onvergankelijk zijn, kunnen zoals bij Shakespeare gezocht worden in hun literaire waarde, of zoals bij de antieken in hun inhoudelijke structuur van deze stukken. Hieruit volgt dat van de toneelbeoefenaar in de toekomst zal gevraagd worden ofwel het nodige dynamisme en aanpassingsvermogen te hebben om steeds de nieuwe strekkingen en voortschrijdende normen bij te blijven, ofwel de bekwaamheid en technische mogelijkheden te bezitten om het meer klassieke repertoire ten tonele te voeren.

Met de huidige structuur van de vele kleine verenigingen is nog het ene nog het ander mogelijk, er wordt gegrepen naar wat er tussen ligt, met alle gevolgen van dien. Aan het einde van de opvoering blijft men dan zitten met de prangende vraag, waarom zoveel inspanning voor zo weinig...?

Conclusie

Wat er moet gebeuren is het inenten van talentvolle spelers en vakbekwame technici op een soliede basis die technisch, organisatorisch en financieel de problemen aankan, en weerklank vindt bij de besturende instanties van stad, provincie en land. Een samenbundeling van krachten waar men móet naar luisteren, een soort plaatselijke concentratie van toneelcultuur waar men niet naastkijken kàn.

Pas vanuit een dergelijk organisatiepatroon kan aan de weg getimmerd worden, en zal het vrijetijdstheater zijn rol van cultuurdrager opnieuw kunnen vervullen, zoals destijds de rederijkers en jezuïeten het deden.

Langs de zijde van de vertolkers heerst nog steeds de drang om het te presteren, de toneelmicrobe bestaat nog steeds, en ze zal ook niet uitgeroeid worden, maar we moeten ze cultiveren op een geschikte voedingsbodem aangepast aan de moderne tijd, en met de nodige dynamiek naar de toekomst gericht.

Mogen zij die het goed menen zich niet laten afschrikken: De kracht van succes krijgt men door worsteling met moeilijkheden.

A. Van Vlemmeren,

(Met vriendelijke toestemming van de auteur overgenomen uit ‘Eertijds’, tweejaarlijkse uitgave van de Oudleerlingenbond van het Klein Seminarie-Roeselare, 15e jrg. nr. 2, dec. 1983).

Paul Claudel: De schoen van zijde (1924) Foto: Kurt Julius