Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33

[p. 190]

Muziek om Godelieve

Als Achtste Gave van de H. Geest heeft ook de muziek de Godelievecultus met een interessant en roerend repertorium begunstigd, waarbij de melodische neerslag van zowat vier eeuwen in een vijftigtal één- en meerstemmige volksdevote liederen bewaard bleef.

De Godelieve-verering in de kunstmuziek is niet eens een eeuw oud, doch leverde inmiddels toch een aantal boeiende opussen op; zo wijdden b.v. Flor Peeters, Edgar D'Hont, Edgar Tinel en Drs. Karel De Schrijver respectievelijk missen, een oratorium en een kunstlied aan de populaire Vlaamse heilige.

De Godelieve-liederen

De Godelieve-liederen zijn terug te vinden in diverse geestelijke en andere stichtelijke uitgaven ‘zeer dienstig ende bequaem voor de Jonckheyd’, vliegende bladen en soortgelijke losbladige en stenciluitgaven. De kwetsbaarheid van laatstgenoemd materiaal doet er ons aan twijfelen of er ooit een ‘volledig’ repertorium zal kunnen worden samengesteld. Gelukkig bleek de verzameling waarover wij voor het schrijven van dit eerder ‘situerend’ artikel konden beschikken voldoende ruim en illustratief om een aparte bijdrage te verantwoorden.

De inhoud van de - rijkelijk van ‘strofen en coupletten’ voorziene - volksdevote Godelieve-liederen (geestelijke liederen, marktliederen, processieliederen, bedevaartliederen...) is vrij eenzijdig. In feite zijn alle voorbeelden sterk bio-(hagio-)grafisch gericht waarbij wreedheid, duldzaamheid en heiligheid (uiteraard) de voornaamste themata vormen. De gewisse, we zouden willen zeggen ‘charmerende’ rijkdom van de Godelieve-liederen is dan ook beslist eerder te vinden in het, vaak roerend, volksdevoot engagement dan in de onderwerpsvariatie.

De ons bekende liederen kunnen tot vier categorieën worden teruggebracht. Het talrijkst zijn de gezangen op een bestaande - geestelijke of wereldse - melodie. In alle bekende gevallen ontbreekt bovendien de naam van de tekstdichter.

Bij de liederen op nieuwgecomponeerde melodieën kennen we én de tekstdichter én de componist of enkel de componist. In het - wetenschappelijk gezien slechtste - geval zijn componist en tekstdichter allebei onbekend.

Andere combinaties komen in het repertorium niet voor.

De waarde van de ons bekende verzameling wordt helaas verminderd door het ontbreken van diverse melodieën.

We citeren uiteraard graag enkele voorbeelden uit de verschillende categorieën:

1. Gezangen op een bestaande melodie:

-	Christene van alle Staeten (zgn. Vermaen-Lied) (ca. 1600?) publ. 1764 leenmelodie: Alsoo 't begint
-	Wy hemelsche geesten, zyn gesonden uyt (1722) leenmelodie: Op de wyse van S. Norbertus
-	Komt al wie de deugden beminnen (19de e.) leenmelodie: Den dragonder te peerd
-	O Godelieve, in 't midden onzer streken (ca. 1900) leenmelodie: O God de zee
-	Sainte Godeleine (ca. WO I) leenmelodie: Te Lourdes op de bergen
-	God'lieve, wonderblomme leenmelodie: Maria rein ontvangen
-	Martelares, zoo jong van jaren (ca. 1930) leenmelodie: Kent gij de streek

Ook de zeven ‘Geestelyke Liedekens’ (Brugge, Pieter de Sloovere, ca. 1700) en de zes door Drukker P. Flour (Diksmuide) in 1901 verspreide liederen werden over leenmelodieën gezongen.

S. Godelieve

Dit melodische niet onaantrekkelijke devotielied waarvan we hier de eerste strofe afdrukken werd zo oordeelkundig mogelijk aangepast. Zo werd o.m. de contrapuntische tweede stem door een minder riskante harmonische zetting vervangen.

Aan te stippen valt dat het lied van zeer nabij aanleunt bij een Marialied van Remi Ghesquière (Maria Mild en Machtig) terwijl de eerste zin ons anderzijds ook doet denken aan de ‘Needrig stille Timmerman’ van Lodewijk Devocht.

2. Gezangen op een nieuw-gecomponeerde melodie:

Tekstdichter en componist bekend:

-	God'lieve, Vlaamse Maagd (ca. 1900)

[p. 191]

	T. Pater Callewaert M. Mestdagh
-	Gode lief zijn is in 't leven (1922) T. Walgrave M. Ghesquière
-	Godelieve die haar bloed (tussen beide WO) T. en M.E.H. Vanderstraeten
-	Een naam, die doet de harten zind'ren (1934) T. en M. Pater Antonius-Maria
-	Als 't bloeien van de jaren vliedt (na WO I) T. Hardy M. Mestdagh
-	Welkom, Vrouwe die van 't Zuiden (ca. 1955) T.J. François M.R. François
-	Wie zou hier niet medelijden (ca. 1955) T.J. François M.R. François

Componist bekend:

-	Het aardse schijngeluk (ca. 1930) M. Wibaud

Tekstdichter en componist onbekend:

-	Hier is 't dat voor negen eeuwen (1870)
-	Gegroet zij 't heiligdom van Ghistel (ca. 1890)
-	Verschijn, o schrijn! (1907)
-	Chantons la Sainte Godeleine (ca. WO I)
-	Laat een lofzang 't hart ontspringen (?)
-	Adellijke vrouwe uit Boulognen (?)
-	O Godelieve van ons Vlaanderen (ca. 1930?)

Alle voormelde liederen behoren tot de liturgisch gebonden koorliteratuur.

De vormgeving is overwegend eenvoudig-strofisch. Het koraalachtige melodietype, met zijn periodisch-regelmatige factuur, overheerst. Modulaties zijn zeldzaam en elementair, de toonaardkeuze schuwt veel voortekening en de gebruikte maatsoorten zijn enkelvoudig. De meerstemmige nummers, moeilijker precies te dateren doch overwegend 19de- en 20ste-eeuws houden het bij een wel zeer ‘klassieke’ harmonie. Alleen de componist van het 2-stemmige ‘O Liefdebloem zo teeder’ waagde zich aan het contrapunt, jammer genoeg met weinig resultaat. Voormeld lied leunt overigens sterkt aan bij Ghesquières ‘Maria mild en machtig’ terwijl - vooral in de eerste zin - ook een en ander doorklinkt uit De Vochts ‘Needrig stille timmerman’...

Ghesquière zelf schreef o.m. het 2-stemmige lied ‘Ter Eere van de H. Godelieve’ en was tevens de auteur van een ‘Godelieve - groot drama voor meisjes’. Een ander tweestemmig voorbeeld ‘Het lied van de Dag des Heren’ (A/d H. Godelieve) is een replica van Bachs koraal ‘Lobe den Herrn’ (BWV 57.8).

Het enige - ons bekende - driestemmige Godelieve-lied ‘O Godelieve, vrome maagd’ is een traditioneel koraal dat in belang overstegen wordt door het vierstemmige ‘Godelieve, Godelieve heb erbarmen’. Dit voorbeeld is eerder cantate-achtig en bevat één- en tweestemmige geledingen. Diverse bewegingen en modulaties verraden een weloverwogen structuur. Enkele summiere aanduidingen wijzen in de richting van een voorziene colla parte-begeleiding met (koper-)blazers. Ook hier is het melodietype koraalachtig.

De kunstmuziek

Edgar Tinels muziekdrama ‘Godelieve’ (opus 43) is, door zijn brede opzet en de diepe artistieke geladenheid, beslist het kroonwerk van de kunstmuziek omtrent de H. Godelieve. De componist voltooide het in 1894. Drie jaar later werd het gecreëerd en door Breitkopf und Härtel (Leipzig) gepubliceerd. De oorspronkelijke tekst is van Hilda Ram; de partituuruitgave bevat bovendien een Duitse en een Franse vertaling. Een bespreking van dit breedvoerige opus valt uiteraard buiten het bestek van dit artikel. Bovendien werden er reeds enkele muziekwetenschappelijke beschouwingen aan dit belangrijke laat-romantische werk gewijd. De ontleding van de partituur stelt geen bijzondere problemen, ook al omdat het hele compositieproces vanaf de eerste - bewaard gebleven - potloodschetsen (ab 4 oktober 1892) kan worden nagetrokken; alle autografen zijn in het bezit van publieke verzamelingen (KB Brussel). Uitert betreurenswaardig is wel dat dit meesterwerk hoogst zelden wordt uitgevoerd, tenzij fragmentarisch en bovendien zonder orkestapparaat.

De ‘Missa Brevis in honorem Sanctae Godelievae’ (ad duas voces aequales comitante organo) van Flor Peeters (opus 49) werd in 1961 uitgegeven door W. Berghmans (Tilburg). In dit liturgische, sober-waardige opus overheersen, op het Credo in recitatiefstijl na, imitatoriek en wisselzang.

De gelijknamige mis van de Peeters-leerling Edgar D'Hondt († 1971) werd voor vier gemengde stemmen a capella gecomponeerd. Het is een traditioneel werk met een uitgepuurde harmonische zeggingskracht. Vooral het mineur-Gloria in organum-stijl is doordrongen van een welhaast middeleeuwse piëteit. Het te Ardooie berustende handschrift werd in de 60-er jaren geschreven.

Het lied ‘Sinte Godelieve’ (zang/klavier) van Drs. Karel De Schrijver (tekst: A. Demedts) werd in 1957 gecomponeerd. Het is een gevarieerd-strofisch kunstlied met een boeiende chromatische harmonisatie, op zichzelf beslist origineel, doch bovenal - net als alle vernoemde Godelievecomposities - een uiting van een religieus-creatief tasten naar het schone geheim van ‘Sinte Godelieve de Zoete’ (Tinel); een streven naar vervulling van de oude, vrome wens:

‘O kon ons smeekend zingen,
uw minnend hert doordringen’...

Christian-Adolphe Wauters

[p. 192]

Eerste bladzijde van de partituur van het muziekdrama ‘Godoleva’ van S. Tinel, op. 43. (Foto: Copyright Kon. Bibl. Albert 1, Brussel).