Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33

[p. 97]

Barokke trappenhuizen in Duitsland

De middeleeuwen zagen in de trap slechts zijn functionele kant, kenden hem over 't algemeen geen architectonische waarde toe en lieten hun slechts een ruimte die zo klein en zo verborgen mogelijk werd gehouden; nadat hij tijdens de Renaissance in het Strozzi-paleis te Firenze of in het paleis van Urbino en, later, in de Franse kastelen van Blois, Chambord en Oiron met zijn prachtige wenteltrap, een edeler en decoratiever functie begint te krijgen, wordt hij een van de meest exalterende motieven uit de Barokkunst: de trappenhalle wordt niet alleen een representatief deel van het kasteel maar niet zelden zelfs de ruimste plaats ervan.

Vooral in Duitsland werden in de Baroktijd grandioze trappenhuizen verwezenlijkt. Een van de eerste bevindt zich in het kasteel Weissenstein in Pommersfelden, niet ver van Bamberg. Het plan van de beroemde trappenhalle is van Lucas von Hildebrandt die uit Wenen werd geroepen.aan de uitvoering (1711) werkten twee andere, toen bekende bouwmeesters mee, Johann Dientzenhofer en Maximiliaan von Welsh. De bezoeker die op de erehof komt merkt onmiddellijk de uitstulping in het midden van het ‘corps de logis’ (Franse architectuurterm die toen ook in Duitsland gebruikelijk was). Daarachter bevindt zich een van de monumentaalste trappenhuizen die in Europa te zien zijn en die zelfs de bewondering van de Franse architect Germain Boffrand wekte, ofschoon de opvatting waarbij twee opgangen zich om een vrije ruimte boven op een podium vervoegen al tijdens de zeventiende eeuw in Frankrijk toegepast was. De hele ruimte is onmiddellijk vatbaar. Er is hier niet het verrassingselement dat in het ovale trappenhuis van Bruchsal meespeelt (zie verder).

De twee armen stijgen eerst uiteen, lopen dan parallel, rijzen ten slotte naar elkaar toe, zodat de dubbeleaanloop in voortdurend wisselende blikas door de grandioze ruimte voert. En de gastheer kon al naar gelang de eer die hij de genodigde wilde toewijzen, hem boven opwachten, hem op de treden tegemoet dalen of naar boven geleide doen. Het blijkt zelfs dat de keurvorst en prinsbisschop Lothar Franz von Schönborn, de bouwheer, die trouwens in de opvattingen van ‘zijn’ trappenhalle was tussengekomen, zijn gast al naar gelang van diens waardigheid langs de linkergang of de rechter naar boven begeleidde. Hoe dan ook, er is met het tijd en moeite vragende bestijgen van een dergelijke trap een menselijk aspect gemoeid. Niet alleen kan hij de intenties van de gastheer ietwat reeds laten vermoeden; ook de genodigde verraadt bij het bestijgen, door zijn tempo, zijn houding, zijn blik, iets van zijn karakter en van zijn gesteldheid. In hoeverre werd hij b.v. beïndrukt door het geweldige plafondfresco waarop de verschillende werelddelen door Apollo bestraald hulde brachtenaan de gastheer?

De bouwworm zat de Schönborns in het bloed zoals de jicht in dat van de Medici. Prinsbisschop Johann Philipp en zijn opvolgers lieten zich in Würzburg de indrukwekkendste barokresidentie van Duitsland zoniet van Europa bouwen. De grootste onder de namen die hier te vermelden vallen is Balthasar Neumann, architect o.m. van de monumentale trap (1737). De middenopgang splitst zich met een hoek van honderdtachtig graden in twee zijopgangen in tegenovergestelde richting. Deze trap met zijn niet hoge maar diepe treden noopt als van zelf tot een langzaam bestijgen die tijd laat om de fresco's van Tiepolo teaanschouwen, de grootste die men kent (1749-53).

Wanneer men deze duizelingwekkende ruimte met het stoutmoedig gewelf beschouwt, beseft men gemakkelijk welke geweldige technische problemen ze stelde en hoezeer de kunstenaar ook een uitzonderlijk ingenieur bleek te zijn. Toen de afgunstige rivaal Hildebrandt twijfels uitte omtrent de stevigheid van Neumanns machtig trappenhuis antwoordde de oud-artillerist, die in het leger tegen de Turken had gediend, dat hij er zonder vrees een kanonschot in zou laten afgaan. De laatste oorlog heeft Neumann op onverwachte wijze in het gelijk gesteld want de trappenhalle weerstondaan de brisant- en brandbommen die op 16 maart 1945 een groot deel van de residentie (en van de stad) hebben

Schloss Weissenstein (Pommersfelden): het trappenhuis.

[p. 98]

Würzburg, residentie. Het trappenhuis van B. Neumann met het plafondfresco van G.B. Tiepolo.

verwoest. Niemand heeft, als Neumann, zoveel prestige gegevenaan het trappenhuis, dit essentiële element uit de Barokkunst waarin meestal de talenten van architect, beeldhouwer en schilder hebben samengewerkt.

Het is alsof men niet alleen naar de ruimte maar ook naar het licht stijgt. Oorspronkelijk waren, in plaats van de huidige blinde arcaden, grote lichtvensters voorzien waartussen de beelden van de negen Muzen zouden opgesteld geweest zijn. En ookaan de overkant van de ingangshalle had Neumann een gelijkaardige trap gewenst. Maar ook nog zo is de indruk overweldigend. Men stijgt vanuit een concrete ruimte naar een geschilderde illusie: de ingebeelde, wereldomvattende roem van de heer des huizes wiens triomf over de vier, toen bekende werelddelen wordt verkondigd.

Hildebrandt, een van de voornaamste ontwerpers van het slot Weissenstein, heeft ook enkele der voornaamste trappenhuizen van Oostenrijk op zijn naam: in Wenen, dat van het Oberes Belvedere en het trappenhuis van het paleis Daun-Kinsky; in Salzburg de reeds vermelde charmante trap van het slot Mirabell waar, op de krullen en kronkels van de sierlijke leuning, Raphael Donner zijn speelse putti heeft gezet.

Het isaan de pralerige vorstbisschoppen van Speyer dat we het prachtige slot van Bruchsal danken, grotendeels verwoest door het bombardement van 1 maart 1945, thans op voorbeeldige wijze gestaureerd. Het is vooral - nog eens - een Schönborn, kardinaal Damian Hugo (reg. 1719-1743), die het slot liet ombouwen tot een van de markantste getuigenissen van de achttiende-eeuwse Duitse profane architectuur. Het wonder van het slot is - alweer eens - het trappenhuis dat o.m. de geestdrift van de Engelse kunsthistoricus Pevsner wekte in zijn An Outline of European Architecture. Ik vertaal: ‘Woorden zijn machteloos om het gevoel van verrukking op te roepen ervaren door alwie het geluk had een van de armen van de trap op te wandelen zoals hij was, ongeschonden door de oorlog’ (Uitg. 1954, p. 194).

We staan voor de beroemde trappenhalle met haar bewogen geschiedenis, een ander meesterwerk van Balthazar Neumann. Voor de ontreddering van zijn voorganger die, mede door de eisen van zijn broodheer - het toevoegen van een tussenverdieping voor de diensten - met een schacht bleef waarin de ontworpen trap niet meer paste en kwaad ging lopen, wist Neumann een geniale oplossing te vinden.

Salzburg. Slot Mirabell. Trappenhuis.

[p. 99]

En we begrijpen Pevsners geestdrift. Eerst komt men in een donkere, kille grottenhal. Men heeft geprobeerd de illusionistische fantasieën van de fresco-schilder Marchini te reconstrueren. Volgens de stadsarchivaris, H. Weindel, gaf dat slechts een halfslachtige oplossing. Het werk werd onderbroken en blijft nu nog onvoltooid.

Van uit die donkere halle bestijgt men een van de wenteltrappen terwijl het blikveld steeds anders wordt en het licht steeds heller. De trap schijnt mee te stijgen. Met de Barok wordt de trap helemaal beweging: dat gebeurt dolce of forte, hier is het vooral een crescendo. Door het wentelen van de onzichtbare trap blijft de verwachting gespannen, we weten niet wat er komt. De twee spiraalarmen zijn gevangen tussen de venstermuur en de arcaden van de middenkoker in een schacht die evenwel niet de minste beklemming wekt, juist door het crescendo-effekt. Tot we onverwacht op een ovaal terras uitmonden, een soort platform of eiland dat in de ruimte lijkt te zweven want we zien de trappen niet meer. Rondom is de cirkelvormige muur door kleurige pilasters geritmeerd, boven de charmante stucco's komt een koepelfresco. Uit de reële wereld van beneden zijn we als opgenomen in de ingebeelde ruimte van dit fresco waar, langs de fijnste gradueringen van kleuren en tinten - bespeeld door een onrechtstreeks licht dat uit onzichtbare of onrechtstreekse bronnen vloeit - vormen en figuren als opgezogen worden in de hemel. Een apotheose. Pevsner heeft gelijk. Wij kennen nog nauwelijks dat genoegen, wij die in het massagebouw de lift nemen waarin we vervoerd worden zonder nog in het minst actief deel te nemenaan het bestijgen. Het opgaan van zo'n trap was eenmaal, meer dan een noodzakelijk tijdverlies, een levenwekkend gevoel, een schoonheidservaring; en ook, toentertijd, een voorbereiding tot het feest, de plechtigheid, het gastmaal dat de genodigde of de bezoeker te wachten stond.

Het barokke trappenhuis houdt een ruimte in de hele hoogte van het gebouw open en vormt elders een bindteken tussen de verschillende delen van dat gebouw. Dat ziet men goed aan het laatste hoofdwerk van Balthasar Neumann op dat gebied, in het kasteel Augustusburg, in Brühl bij Keulen. Neumann verplaatste de door Schlaun ontworpen bouwas van zuid naar noord en verwezenlijkte een van de pronkerigste trappenhallen van de Barok waar een middentrap uitloopt op een bordes van waaruit twee armen in tegengestelde richting in een galerij uitmonden die rond de muren loopt. De roze en groene zuilen, het witte beeldwerk en de stucco's, het gouden smeedwerk, de veelkleurige fresco's en cartouches componeren een Gesamtkunstwerk dat nu tijdens de zomermaanden nogaangevuld wordt door de muziek die er klinkt. De koetsen konden onder het gewelf langs de trap doorrijden, de doorluchtige keurvorst voor de trap afzetten en dan langs de andere kant wegrijden. De trap is breed genoeg om hem stoetsgewijze te kunnen opwandelen. Het ceremonieel kon reeds in het trappenhuis beginnen nog vóór de genodigden de Audiëntiezalen hadden bereikt. De gastheer kon de genodigden, ook hier al naar gelang van hun waardigheid boven op de middentrap opwachten of naar beneden dalen om hen te begeleidenaan de linkerzijde of de rechter, steeds volgens hun rang. De slanke, allegorische kariatiden die de trap flankeren zijn in een zo ongedwongen houding opgesteld dat men zich afvraagt of ze de trapboom schragen dan wel strelen. Vlak rechtover de eerste opgang zag keurvorst Clemens-August tot zijn genoegen - en zagen de genodigden tot hun stichting - zijn vergulde buste tussen Modestia (?) en Nobilitas en de kunsten welke hij bevorderde. En zohaast de eerste treden bestegen waren zag men ook het fresco van Carlo Carlone waarop de deugden van de keurvorst werden geroemd, die zich tegelijk ‘clemens’ en ‘augustus’ gedroeg.

In het Zwabische stadje Bad Wurzach staat het voormalig slot van de Waldburgs. Thans dient het als onderwijsinrichting toevertrouwdaan de Salvatorianen. Men treedt binnen in een charmante trappenhalle waarvan de bouwmeester onbekend is gebleven (misschien Bagnato?), een late variante (na 1750) van het architectonisch thema waarbij de monumentale Barok het tegen een speels, afwisselingsrijke Rococo moet afleggen.

Na een halve cirkel op de (dubbele) wenteltrap te hebben uitgevoerd bereikt men het hogere deel langs een glazen deur. De harmonieuze compositie van bogen en hoeken, wanden en venstertjes waaruit fictieve personages toelonken, roze zuilen, lieflijke cartouches en wenkende putti, beeldwerk en fresco's maken het bestijgen van deze trap weer eens tot een boeiend avontuur. Op het gewelffresco is een godenfeest uitgebeeld waaraan de huidige breeddenkende of liever breedziende geestelijke bewoners van het kasteel geenaanstoot hebben genomen, integendeel, ze hebben het fresco laten opknappen. Het is wel zo dat men deze Apollo met Christus zou kunnen verwarren: zelden was de interpenetratie van antieke en christelijke wereld zo duidelijk op éénzelfde uitbeelding samengetrokken.

Bruchsal: het trappenhuis van B. Neumann, ingang en opgang.