Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33

[p. 88]

Venetiaanse trappen

Venetië is rijk en leerrijk wat betreft het trapmotief en zijn zeer uiteenlopende varianten.

De trappen in het Palazzo Ducale, het paleis van de Dogen, volstaan om een idee te geven van de uitersten, in de verering en in de verknechting, waartussen de geschiedenis van de Venetiaanse republiek zich spant. Het weelderige paleis is a.h.w. gevat tussen de dakgevangenissen, I Piombi, genaamd naar de loden dakplaten, en de keldergevangenissen I Pozzi, d.i. de putten³. Op halve hoogte van het paleis is er een soort dienstplaats, het ‘parlatorio’: de trap links leidt naar boven, naar de Piombi, de trap rechts voert naar beneden, naar de Pozzi. In deze zone komen de andere kleine trappen samen die het vertikale dienstverloop uitmaken. Eensdeels zijn er de toegangen tot de twee onderscheiden gevangenissen: de wormstekige trappen die leiden naar de tijdens de zomerhitte blakerende cellen onder de Piombi en de aangevreten trappen die de (on-)schuldige brengen naar de dodelijk vochtige putten, de cellen door het water van de laguna bespoeld⁴. Anderdeels bezit het Palazzo twee onder de praalrijkste trappen die men kanaanwijzen, de Scala dei Giganti en de Scala d'Oro, trappen die totaal gericht zijn op hun publieke betekenis waarbij het individueel nuttig gebruik ervan volkomen overstegen wordt door het gezochte parade-effekt.

Venetië. Palazzo Ducale: de Trap der Reuzen.
Venetië. Palazzo Ducale. Scala d'Oro.

Aan de marmeren ‘Trap der Reuzen’ (1484-1501) aldus genaamd wegens de machtige, ietwat storende en niet zeer smaakvolle beelden van Neptunus en Mars die de opstijgende boven afwachten, hebben Jacopo Sansovino en Antonio Rizzo elk hun deel. Deaanzet van de trap, die uitgeeft op de binnenhof, is door prachtige fijngehouwen kandelaars geflankeerd. Men besteeg de trap tussen balusters die met kostbare incrustaties belegd zijn. De eenmaal glimmende, nu getaande marmeren treden zijn met plantaardige, als op damast uitgevoerde tekeningen versierd. Halverwege de trap was er een pauze; dan bereikte men, onder de leeuw van San Marco, de gaanderij die naar de verschillende zalen leidde. Vóór de eigenlijke loggia was er een soort vlakke ‘introïtus’. Hier had de kroningsplechtigheid plaats waarbij de doge, omringd door vorsten en voogden, kapiteins te land en te zee, de symbolische hoorn in ontvangst nam. Daarna kon hij, verder, zijn appartementen gaan betrekken. Men kan zich dank zij een schilderij van G. Bella (in de Galleria Querini-Stampalia, Venetië) een idee vormen van deze plechtige trapceremonie.

De Scala d'Oro, de gulden trap, (1559) onder de leiding van Sansovino verwezenlijkt, is als het waarmerk van Venetië's praalzucht. Van uit de gaanderij rond het binnenplein leidt hij via de Sala delle 4 porte naar de voornaamste lokalen, de

3 Zie Umberto Franzoni: Le prigioni della repubblica di Venezia, 1966.

4 Casanova werd van de ene gevangenis naar de andere overgebracht en wist ten slotte uit de Piombi over de daken van het Palazzo Ducale te ontsnappen. Hij heeft zijn wedervaren op boeiende wijze verteld in zijn ‘Histoire de ma fuite des prisons de la république de Venise’, een verhaal dat hij achteraf in zijn memoires heeft ingelast.

[p. 89]

Venetië. Ca'd'Oro. Buitentrap in de binnenhof.

Sala dell'Anticollegio, de Sala del Collegio en de Senaat. Die trap was voorbehoudenaan ambassadeurs, doorluchte bezoekers, eregenodigden, die door een scenografisch effekt voorbereid werden op het prestige van Venetië waarvan zij de indruk moesten ondergaan. Onder het gewelf heeft Alessandro Vittoria met stucco versierde cassoniaangebracht waarvan ieder een figuur of een symbool bevat die een bedekte huldiging van Venetië is. De fresco's zijn van Battista Franco. Bij het opstijgen werd de beweging a.h.w. vermenigvuldigd'door de glinstering en spiegeling in het decor van goud en marmer. Van deze overweldigende fantasie hoefde men de details niet te kennen, de totaalindruk volstond. Zoals Luigi Serra zei: ‘un firmamento portentoso sul capo di colui che ascendeva al sacrario della sua potenza’: een drukkend firmament boven het hoofd van alwie naar het heiligdom van haar (Venetië's) macht opsteeg.

Ook in vele privé-paleizen van het eens zo rijke Venetië is de trap tot een waar kunstobject uitgebouwd. Hij is vaak in open lucht opgesteld en maakt deel, net als de ‘pozzo’, de put die water moet leveren, van het nuttig decor van de binnenhof.

De trap in het binnenplein van het Palazzo Bernardo, een van Venetië's mooiste gotische gebouwen, is over elegante, steeds hogere spitsbogen-arcaden geplaatst. Bij het bestijgen ervan ziet men de bakstenen muren die de suggestieve binnenhof omgeven met, in het midden, een van die typisch Venetiaanse waterputten, een ‘vera da pozzo’, d.i. het decoratieve bovendeel ervan. Ook de Ca(sa) d'oro, heeft een prachtige buitentrap, het is evenwel een negentiende-eeuwse reconstructie verwezenlijkt met de brokstukken van de oude. Ze is te dankenaan baron Franchetti die het huis in 1894 opkocht⁵.

Aan de antipode van de retorische trappen van het Palazzo Ducale, afgelegen en door de dicht bebouwde omgeving verborgen, vindt men een juweel, de Scala del Bovolo (Venetiaans dialectwoord voor chiocciola, slak). Het is een werk (± 1500) van G. Candi, een leerling van Coducci, een der voornaamste architecten van de Renaissance. Een helicoïdaal trappenhuis in baksteen met rijzige zuiltjes in steen van Istrië - ook gebruikt voor sommige delen van het Palazzo Ducale. De arcaden vallen telkens lager uit dan de ingangsdorpels maar de handige architect wist te zorgen dat de trap

Venetië. Palazzo Contarini (1499). Traptoren in de binnenhof.

5 Vgl. P. Lauritzen and A. Zielcke: Palaces of Venice, 1978

[p. 90]

telkens toegang gaf tot de loggia's van hetaanpalende paleis, een van de vele die op de naam Contarini staan. Misschien heeft hij gedachtaan de niet zo ver af staande campaniles van de laguna of, verder langs de kust de torens van Ravenna bekeken, inzonderheid Sant' Apollinare in classe. Eenmaal boven gekomen, wat een beloning voor de moeite: het lichtvolle uitzicht op de daken, de klokketoren en de eigenaardige ‘comignoli’, de schoorstenen van Venetië⁶!

Tot de interessantste voorbeelden van het trapthema in Venetië's sacrale gebouwen behoort de renaissancetrap (1498) van Coducci in de Scuola S. Jan de Evangelist, twee zich toespitsende opgangen onder een rijk versierd tongewelf. De nogal enge ruimte wordt op vernuftige wijze uitgebuit.

De trap van Baldassare Longhena (1644) die in het benedictijnenklooster op het eiland San Giorgio Maggiore naar de kapittelzaal voert gold volgens J. Summerson als voorbeeld voor de vernielde trap van Carrington House (White Hall) Londen.

Een prachtig type van spiraaltrap is de Scala ovata in het Convento della Carità, toegeschrevenaan Andrea Palladio die een zo geweldige invloed in Engeland zal uitoefenen.

Vele onder de villa's van Venetiaanse vermogenden op de terra ferma hebben of hadden merkwaardige trapspecimena,

Venetië. Klooster La Carità. Ovale trap (Palladio).

Vicenza. Villa Rotonda door A. Palladio.

vooral buitentrappen, o.m. ook de beroemdste, de Villa Rotonda bij Vicenza (1550) door Goethe in zijn Italienische Reise geroemd, een meesterwerk van de pas vermelde Palladio dat vooral in Engeland veel navolging vond⁷. De vier trappenaan elke zijde van het vierkante gebouw⁸, dat zo weinig zijn naam verdient, zijn tot een zeer sobere vorm zonder versiering gereduceerd maar benemen met de zeszuilige pronaosaan elke kant bijna even veel oppervlakte als het gebouw zelf. Dienaars van de aula waartoe zij leiden, zij geven ookaan elke kant een verschillend uitzicht op het landschap en de schilderachtige vallei van de Bacchiglione⁹.

6 Gabriele d'Annunzio die in zijn roman Il fuoco heel wat Venetiaanse motieven heeft bespeeld, de klokken, de geuren, het glas enz.; had ook over de trappen enkele suggestieve bladzijden kunnen schrijven.

7 Zie bv. het neo-palladiaanse Chiswick House (1725-35), door R. Burlington gebouwd na zijn reis in Italië.

8 Op een dezer trappen sleepte Leporello de meterlange papieren catalogus van de avonturen van Don Giovanni, tijdens de opnamen van Joseph Losey's betwiste film naar Mozarts opera.

9 Venetiaanse schilders hebben vermoedelijk hun medewerking verleendaan een der pittigste trappen uit de Renaissance-tijd. In de burcht Trausnitz in Landshut (Duitsland) is de Narrentreppe te zien, een humoristische variante van het thema. De trap is geklemd tussen muren waarop extravagante fresco's zijnaangebracht. Een geschilderde ezel stijgt met u mee de trap op, een man brengt een serenade voor een fictief venster waar enkel een kat is te zien. Naast tonelen uit het dagelijks leven zijn ook de gestalten uitgebeeld uit de Commedia dell'arte die toen al, ook buiten Italië, begon furore te maken.