Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33

[p. 82]

Het thema

De trap, dat verstoffelijkt ritme, kan velerhande betekenissen hebben: noodzakelijkheid zowel als gratuïteit, nutsobject of symbool, geheim of parade, angstmiddel of vluchtoord, kunstmotief of sociale spiegel. In de middeleeuwen werd hij meestal verborgen gehouden, tijdens de Renaissance kreeg hijaandacht en open structuur, in de Barok werd er vooral mee geparadeerd.

Onuitputtelijk zijn de vormen en de geledingen die menaan de trap gegeven heeft en (nog) geeft.

Tot beter begrip van zijn rol is het veelal boeiend de ‘plattegrond’ ervan te bekijken. Dan ziet men hoe vaak - vooral vanaf de Barokperiode - de trap of het trappenhuis als een soort kernverdichting van het gebouw is, een middelpunt waarom en waartegen zich de structuren schikken en buigen. Soms is het plan van het hele gebouw van zijn hoofdtrap af te lezen en af te leiden.

Meestal is de trap slechts een voorspel maar, zoals een muzikaal voorspel dat kan zijn, iets vol gedachten, voorbereidend en verklarend voor wat komt. De rechte steektrap met hoge optreden (verticaal) en diepeaantreden (horizontaal) van vele Renaissance-paleizen, b.v. in Urbino, zegt al met symbolen, schilden en muurtekens wie en wat de woonheer is die in de belendende zaal de bezoeker zal ontvangen of tegemoet treden.

Zoals de muziek als essentiële componente, de stilte ontbeert die de tonen omgeeft, zo is de trap architectonisch niet definieerbaar zonder de hem omringende ruimte. Wat betekent b.v. in Caen, de trap van de voormalige Abbaye aux hommes (later lyceum Malherbe, thans toegang tot de kantoren van het stadhuis) zonder de ruimte waarin hij, hangend, als het ware vleugellicht zweeft?

Het blikpunt op een trap is meervoudig. Men bekijkt hem niet alleen vóór zich zoals een gevel maar ook, uiteraard bij vele cirkelvormige en ovale trappenhuizen, van onder uit of van boven op, met soms zeer suggestieve doorzichten zowel bij wenteltrappen als open muurtrappen.

Als nutsobject is de trap steeds in de twee richtingen, opwaarts en afwaarts, evenwaardig. In de kerkelijke architectuur zien we hem ook symbolisch-sacraal, als torentrap naar de hemelwaartse spits leiden en neerwaarts, in de crypte, naar de graftomben afdalen, teken van vergankelijkheid. Vooral in latere tijden zien we hem in de Renaissancekastelen in opwaartse richting naar de feestzalen brengen, in afwaartse naar de vaak onderaardse kerkers voeren, zoals in het Palazzo Ducale van Ferrara waar de vochtigheid en de eenzaamheid meer nog dan de foltertuigen het leven van de gevangene konden aantasten.

Met de trap is niet alleen de vorm maar ook de ‘idee’ gemoeid. Bij deze idee gaat het niet enkel om een abstract probleem. De visuele elementen opgeroepen door het beeldend decor, reeds in de Renaissance-gebouwen maar vooral in de 18de eeuw (fresco's, beeldhouwwerk, ornamenten, symbolen enz.), kunnen op verschillende manier de verbeelding bezighouden. Op een trap als die van de grootse villa Bettoni (Bogliaco,aan het Garda-meer), verdeeld in verschillende opgangen, heeft de gebruiker geen tijd om zich te vervelen want bij het bestijgen begroeten hem allerlei mythologische en andere beelden, van Venus tot Apollo, wand- en plafondversieringen, schilderwerk ‘en trompe l'oeil’: er is van alles om de inspanning te verlichten of te doen vergeten.

Er is ook het motorische, tactiele element dat het levensgevoel verhoogt. De trap onderstelt beweging. Een trap bestijgen of afdalen is een be-leving. Bij de trappen zijn er die de voet grijpen en begrijpen, anderen provoceren, houden tegen.

Eigenlijk zijn de toeschouwerszones van de Griekse theaters en hun - in de meeste gevallen - derivaten, de Romeinse amfitheaters, ofschoon niet zo bedoeld, een eerste vorm van trap waarvan ze ook de dienstbaarheid hebben op een manier trouwens die in de latere schouwburgen nooit overtroffen werd. De rationeel gestructureerde antieke theaters zijn niet anders dan trappen; trappen verschaffen de toegang tot de trapsgewijze geschikte zitplaatsen.

De antieke, de tempels afbakenende stylobaat, met zijn diepe treden, leek als voor de stap en de voet van reuzen of helden bedoeld.

Coutances. Vieringtoren van de Kathedraal. Achter de hoekbundels, torentrapjes.

[p. 83]

Wells, Kathedraal: de trappen naar de kapittelzaal.

De eis tot spierspanning werd gemilderd, om zo te zeggen ‘gehumaniseerd’ bij de meeste Renaissance-trappen, b.v. door Giuliano da Sangallo in het paleis Farnese (waar zich de zaal bevindt met de fresco's van de Carracci's, een ware heidense antipode tegenover de Sixtijnse kapel van Michelangelo.

De trap is bijna altijd een ‘manier’: zelden gaat hij recht op het doel af d.i. de kamer, de zaal e.z.m. waartoe hij leiden moet: hij verdeelt de gevergde inspanning, geeft bedenktijd, hij is een introïtus (soms ook veel meer) die meestal met een eigen decor verstrooit,aanspreekt, bezighoudt.

Zeer zelden is de trap een dode tijd, een lege pauze. In Hatfield House (Engeland) of in het kasteel van Brühl (Duitsland), om nog een paar voorbeelden op goed valle het uit te citeren, heeft men tijd te kort om de schilderijen, de beelden, het decor te beschouwen, laat staan te begrijpen.

In Coleshill, Berks (Engeland) b.v. omzwenkte de trap (ca. 1650) van R. Pratt (door brand vernield in 1952) vrijwel de hele vier wanden: de bezoeker zelf zag de trap als een spektakel, een scenografie en meteen ook merkte hij wie hem volgde of wie naar hem toetrad. De trappenhalle is, zo te zeggen, de long van een huis: langs de trap ademt het huis net zoals ook de opstijgende, wegens de inspanning, dieper moet ademen. Dat gevoel heeft men vooral als men tussen de treden over de leuning heen naar beneden schouwt.

Niet onmisbaar maar toch hoofdzakelijk deel van de trap is de leuning. Deze leuning of balustrade is meer dan een louter steun- of leunelement. Ze bepaalt mee de beweging en de ‘démarche’ van de gebruiker en deelt in de stijl van het decor, zoals in Schloss Mirabell, bij Salzburg, waar in Hildebrandts trappenhuis de op de reling stoeiende putti van Donner de opgang steeds vrolijker maken. Soms diversifieert de leuning het decor metaan de trap vreemde stilistische elementen toe te voegen. De trap zelf is een zaak van architectuur, de leuning (ook) een voorwendsel tot sculptuur zoals de trapmuur een gelegenheid wordt tot fresco- en ander schilderwerk. Bij de bouw van de trap komt allerlei materie van pas, steen (vooral in de middeleeuwen en bij wenteltrappen), bij de buitentrappen ook baksteen, later marmer, vooral voor praaltrappen, en allerlei houtsoorten, vanaf de 18de eeuw op de leuning ook mahoniehout en zelfs bamboe (vooral in Engeland) om een exotisch effect te bereiken, en smeedijzer. In Sicilië werd ook stuc gebruikt zelfs voor buitentrappen, in Spanje azulejosbedekkingen voor de binnentrappen behalve natuurlijk op de treden. Allerlei combinaties zijn mogelijk, b.v. wit marmer voor de treden en verguld smeedijzer voor de balustrade zoals in het huis dat nu Horta-museum is. Hier is ook vermeldenswaard dat Gropius in Keulen de eerste glazen trapkoker concipieerde (1914).

Parijs. Kerk S. Etienne du Mont. Rechts de koortrap (1600) van Biard.