Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 29

[p. 222]

Maskers uit zwart-Afrika en het zuidzeegebied van Amerika

In tegenstelling tot het maskerwezen in onze westerse cultuur mag men stellen dat bij de natuurvolken nog een nauwe binding is waar te nemen tussen haar bestaansreden en het optreden der verschillende maskers binnen de gemeenschap. Voor de primitieve mens kan een maskeroptreden verschillende rollen vertolken: eventueel stelt de gemaskerde een bovennatuurlijk wezen voor dat hij als een soort toneelspeler imiteert; nog echter wordt het wanneer de gelovige zich geconfronteerd voelt met het bovennatuurlijk wezen zelf. Beide vormen zijn mogelijk binnen een zelfde gemeenschap. Voor de geïnitieerde zal de gemaskerde zich voordoen als de acteur maar voor de oningewijde is hij de echte geest van het goed of het kwaad. Het zou voorbarig zijn te beweren dat voor de ingewijde het masker geen enkel effect meer zou hebben. Hij heeft tijdens zijn initiatieperiode geleerd dat het masker gedragen wordt door een van de genootschapsleden, doch bij beschouwt het masker zelf nog steeds als een sacraal object dat door het materiaal waaruit het gemaakt is, de vorm die het heeft gekregen, de rituele wijdingen die het onderging en de manier en plaats waarop het bewaard wordt, moet worden beschouwd als een der belangrijkste sacralia van zijn geloofswereld.

Het is opvallend dat het maskerwezen als instelling bijna steeds in handen is van mannengenootschappen. Daarbij wordt, alleszins in Afrika, het masker niet zelden gebruikt als een soort drukkingsmiddel jegens de vrouwen. Het moet hen er ondermeer voor behoeden te handelen op een wijze die indruist tegen de gangbare huwelijkscode. Als dit toch gebeurt, zal de gemaskerde zich, met kunstmatige stem, tot de strafbare vrouw richten. Deze stem wordt voortgebracht door een voorgeschreven instrument. Het is niet uitgesloten dat de vrouw het masker niet te zien krijgt, maar dat zij door het horen van de klanken reeds voldoende beangstigd wordt. Op die wijze is het masker te beschouwen als een machtig wapen in handen van de mannen der gemeenschap. Dezelfde mannengenootschappen vertolken dikwijls ook de rol van beschermers der economische belangen van de stam en zij laten het masker optreden als een soort agent die er voor dient te zorgen dat de velden op efficiënte wijze worden verzorgd en dat de rituele handelingen jegens de voorouders worden uitgevoerd om de vruchtbaarheid van de akkers te bevorderen. Tevens treedt de gemaskerde op in de periode dat de gewassen gerijpt zijn en bewaakt hij de velden tegen diefstal.

Het is praktisch onmogelijk om binnen dit kort bestek een beeld te geven van het uitgebreide

Antilopefiguur Tjiwara der Bambara, Mali. L. 66 cm. Verz. L. en M. Van de Velde, Antwerpen.

gamma van functies die het masker bij de natuurvolken dient te vertolken. Enige andere voorbeelden zullen nog toegelicht worden bij het bespreken van de uitgekozen maskers.

Maskers treft men voornamelijk aan bij natuurvolken die grotendeels afhankelijk zijn van een landbouweconomie en bijgevolg een sedentair leven leiden. Bij de schaarse uitzonderingen dienen de Indianenstammen van de Amerikaanse Noordwestkust en de Eskimo's gerekend te worden.

Geografisch gezien worden de meeste maskers in Afrika gemaakt binnen de boog die loopt van het zuidelijk gedeelte van Senegal over de zuidelijke Sahellanden, het Tsjaadmeer, de grote meren van Centraal-Afrika en die tenslotte over het noordelijk gedeelte van Angola terug aan de Atlantische kust komt. Buiten deze boog vindt men opvallend minder plastiek hetgeen te wijten is aan een cultuurpatroon dat zich veel meer richt op veeteelt waardoor deze etnische groepen eerder als nomaden leven.

Van het Zuidzeegebied kan men zeggen dat er zowat overal maskers te vinden zijn. De belangrijkste kern ligt in Melanesië, op het eiland Nieuw-Guinea en de Bismarck-Arohipel. Het voornaamste gebied voor Amerika is te situeren aan de Noordwestkust op Canadees grondgebied en een klein deel van de Verenigde staten. Meer zuidelijk in de Verenigde staten leven de Pueblo-stammen en oostelijk, in de staat New York, zijn er ook nog de Iroquois met een uitgebreide maskercultuur.

De Zuidamerikaanse maskers worden tenslotte voornamelijk gevonden in het Braziliaanse Amazone-gebied.

Het eerste masker dat wij van naderbij bekijken is afkomstig van de Bambara. Zij leven in Mali in een gebied dat zich uitstrekt rond de stad Bamako, tevens de hoofdstad van dit land. Onder de meest gekende voorwerpen van Zwart-Afrika kan men ongetwijfeld hun in hout gesculpteerde antilopefiguren van het Tjiwara-genootschap rekenen. Op het eerste gezicht lijken zij vrijstaande figuren te zijn, doch in functie worden zij als opzetmasker op het hoofd gedragen. Daardoor treft men ze dikwijls gemonteerd op een gevlochten mandje aan. De gemaskerde is daarbij nog helemaal verhuld onder een lang vezelkleed en hij houdt in elke hand nog een wandelstok. De danspassen die hij uitvoert zijn geïnspireerd op de manier van bewegen van de antilopen. De leden van het Tjiwara-genootschap bevinden zich juist in het overgangsstadium van kind naar volwassene. Zij worden voorgelicht en gehard in de fysische en morele kwaliteiten die een goed echtgenoot dient te bezitten. Tevens leren zij de verschillende landbouwtechnieken aan en vernemen hierbij de diepere zin der cosmische realiteiten, zon en aarde, kennen. Voor de Bambara evoceren deze maskers de vruchtbaarheid, de rijkdom en de overvloed die de aarde bezit en die zij van de zon in ontvangst neemt tijdens hun arbeid op de akkers.

Het maskeroptreden geschiedt juist bij de aanvang van het regenseizoen of bij het wieden der akkers. Het functioneert als een agent die toezicht uitoefent op het goede verloop der werkzaamheden. Bij de terugkeer van de velden treedt men op voor de gehele gemeenschap. Bij soortgelijke gelegenheden hebben er tevens hakwedstrijden plaats tussen twee

[p. 223]

naburige dorpsgroepen. De winnaars van zo een gebeuren krijgen dan de eer om het masker te dragen en het ritueel te leiden.

De mythologische oorsprong van Tjiwara is terug te vinden in de gelijknamige legendarische figuur, half mens en half dier, die de Bambara leerde het land te bebouwen. Op een bepaald moment merkte hij echter op dat de weelderig groeiende gewassen door de mensen verwaarloosd werden en hij besloot hierdoor zichzelf te begraven opdat de mensen zich verplicht zouden zien om een masker ter zijner herinnering te sculpteren. De drager van het masker, tegelijkertijd de beste landbouwer, incarneert tijdens zijn optreden dan ook de legendarische Tjiwara.

Typologisch kan men die maskers in drie varianten indelen. De verticale exemplaren bezitten een uitvoerig gesculpteerde nek met weelderige manen en verticale horens. Zeer dikwijls dragen de exemplaren die een wijfje voorstellen nog een jong op de rug. Het tweede type, ogenschijnlijk het meest abstracte, is opgebouwd uit een reeks holle en bolle vormen. Hierbij worden niet zelden meerdere dieren op elkander gezet.

Het afgebeelde exemplaar hoort bij het derde type dat onder de horizontale Tjiwara's wordt gerekend. Die figuren zijn zeer gestileerd. De sierlijkheid der dieren wordt daarbij nog geaccentueerd door overdreven lange horens en de langer gemaakte snuit. Soortgelijk type van maskers is nooit uit één stuk gesneden, doch kop en lichaam zijn door middel van metalen pinnen met elkander verbonden. Hun prachtige zwartglanzende patina wordt verkregen door modderbaden.

Een ander beroemd soort masker is afkomstig van de Dan die op het grensgebied van de Ivoorkust en Liberia wonen. Het type dat hier meestal gedragen wordt bedekt het aangezicht. In de meeste gevallen bevinden er zich echter nog doorboringen op de rand opdat er nog een doek zou kunnen aan bevestigd worden zodat ook de rest van het hoofd Kan worden weggestoken. Daarbij gaat de danser schuil onder meerdere andere doeken en draagt hij ook een strorok. Sommige maskeroptredens kunnen uiterst spectaculair zijn, wanneer bv. de gemaskerde als steltloper verschijnt en acrobatische bewegingen uitvoert. Maskerdragers worden in de meeste gevallen begeleid door een gids en een muzikant, meestal trommelaar. De reden waarom ze optreden kan sterk variëren en gaat van een soort politionele taak tot een zuiver ontspannende functie.

De vormentaal der maskers balanceert tussen twee uitersten. Enerzijds kan men een geïdealiseerd naturalistische inslag onderscheiden en anderzijds die maskers die getuigen van een sterk expressionistische vormentaal. Aan de basis van dit laatste liggen vorminvloeden van de maskers der naburige Gere-bevolking, die de Dan-sculpteur bewust gaat overnemen en herinterpreteren. Hiervan getuigt het afgebeelde masker met zijn cylindrische ogen, vooruitstekende wangen en mond.

Net als de mensen, heeft het masker bij de Dan een naam. Die draagt bij tot zijn vervollediging. De Dan beschouwen het masker als een geest die door het opperwezen werd geschapen als verbindingsproject tussen de levenden en hun overleden voorouders. Een nieuw masker dat zich aanmeldt dient een naam te krijgen waardoor zijn individu-zijn kan worden bepaald. Deze daad geschiedt

Aangezichtsmasker van de Dan, grensgebied Liberia-lvoorkust. L. 24,5 cm, B. 16 cm. Etnografisch Museum, Antwerpen (AE. 55.30.18).

bij het eerste publieke optreden en zal het resultaat zijn van de reacties die het masker bij de toeschouwers oproept. Het gereproduceerde masker draagt de naam G/e, hetgeen gewoon ‘masker’ betekent. Het is afkomstig uit het dorpje Gmanyué en treedt op ‘wanneer de maan hoog staat’, bij het begin of het einde van de oogst. Hierbij komt het vanuit het bos het dorp binnen en het kan tijdens zijn optreden de zangers en trommelaars berispen en ze zelfs slaan indien zij zich schuldig maken aan slecht musiceren. Dit masker zorgt in de eerste plaats voor het bevorderen van de gemeenschapszin tussen de bewoners van het dorp waar het optreedt en die van de omliggende woonplaatsen. Zijn aanwezigheid zal twisten, palabers en toverdaden vermijden. Als dit toch gebeurt, zullen de maskerstraffen niet uitblijven. Net als de antilopefiguren der Bambara zou men de uit één houten blok gesneden hoofden, of de zeldzame menselijke figuren van de Kuyu uit de Democratische Republiek Kongo niet onmiddellijk als maskers beschouwen. Het tegendeel wordt echter bewezen door de wijze waarop soortgelijke beelden worden aangewend. Zij treden op tijdens de initiatieritus, Kebe-kebe genaamd, en worden boven het hoofd gehouden door de drager. Die verhult zich daarbij ook nog onder een lang gewaad. Hierdoor moet de nieuweling meer dan waarschijnlijk de indruk krijgen dat hij geconfronteerd wordt met meerdere bovennatuurlijke wezens die als reuzen overkomen. Het afgebeelde moeder-en-kind-beeld mag, gezien het onderwerp, als vrij zeldzaam binnen dit soort Kuyu-maskers beschouwd worden. Het is in een lichte houtsoort gemaakt en vertoont restanten van rode en witte beschildering. Vooral de moeder is overvloedig versierd met geometrische inkervingen die verwijzen

Moeder-en-kind-figuur der Kuyu, Democratische Republiek. Kongo. H. 51,5 cm. Etnografisch Museum, Antwerpen (AE. 56.14.3).

naar de reliëftatoeages die zowel in West- als in Centraal-Afrika vrij veelvuldig voorkomen.

De Lega leven in het noordoostelijk gedeelte van Zaïre, in de vallei van de Elila- en aan de bovenloop van de Ulindi-rivier. Hun artistieke produktie illustreert op treffende wijze een uiterste zin voor vormsynthese die gepaard gaat met een uitzonderlijk gevoel voor verfijning die de maskers ondermeer een sterk gespiritualiseerd karakter geeft. Een van hun belangrijkste vormkenmerken bestaat uit het gebruiken van holle en bolle partijen bij het snijden van hun maskers. Hierdoor ontstaat een contrast tussen het voorhoofd en de rest van het gelaat dat overlangs in twee helften wordt gedeeld door een lange fijne neus. Oorspronkelijk heeft of had een groot deel der maskers een baard uit plantaardige vezels die doorheen de gaten werd bevestigd. De natuurlijke houtskleur is in de meeste gevallen met een kaolienlaag bedekt. Het overgrote deel van de artistieke produktie van de Lega heeft tot uiteindelijk doel een rol te vertolken binnen het Bwami-genootschap. Dit genootschap bezit een complexe hiëarchische structuur van graden en sub-divisies. Een belangrijk onderdeel van de geestelijke cultuur bij de Lega vormen de spreekwoorden die geciteerd worden en waardoor de nieuwgekomene ondermeer de basiselementen van hun gewoonterecht aanleert.

Maskers dienen hier niet absoluut op het gelaat te worden gedragen, doch kunnen even-

[p. 224]

eens op het achterhoofd of aan andere lichaamsdelen worden bevestigd. Ten slotte gebeurt het tevens dat men ze bij de baard vastneemt en ze zo in het rond zwiert of dat ze gewoon in groep aan een hek bevestigd worden.

Zij krijgen eveneens een tamelijk complexe functie. In de eerste plaats vormen zij een herkenningsteken van de graad die die eigenaar

Antropomorf masker der Lega, Oost-Zaïre. H. 18,4 cm. Priv. verz.

bezit. Doordat de maskers worden doorgegeven aan de nieuwelingen vertolken zij tevens een symbolische rol in verhouding tot de continuïteit van het genootschap dat op zijn beurt als een der belangrijkste sociaalreligieuze instellingen van de Lega-gemeenschap dient te worden beschouwd.

Op de eilanden in de Zuidzee vindt men een grote diversiteit van culturen terug. Dit gebied wordt traditioneel verdeeld in Melanesië, Polynesië en Micronesië. Het grootste eiland van Melanesië is Nieuw-Guinea dat na Groenland tevens het grootste eiland ter wereld is. Op de zuidkust hiervan leven de Asmatpapoea's in het gebied dat de naam Irian-Jaya heeft en dat thans deel uitmaakt van de Indonesische Republiek. Hun leefmilieu wordt bepaald door drie elementen: water, modder en een tropisch regenwoud met voornamelijk sagopalmen. Gezien de lage economische perspectieven genoot dit gebied nooit veel aandacht en het is slechts na de Tweede Wereldoorlog dat enige missionarissen overgingen tot een meer intensief bezoek aan het binnenland. De bewoners waren fervente koppensnellers. Dit feit is echter eveneens een der belangrijkste redenen die de Asmat-mens heeft aangezet tot het maken van een zeer grote kwantiteit houtsnijwerk dat aangewend wordt voor allerlei religieuze handelingen, al dan niet in rechtstreeks verband met deze praktijk.

De afgebeelde onderwerpen bestaan meestal uit voorouder-voorstellingen of dieren die een belangrijke rol spelen in de mythologie. Hierbij bekleden de kruipdieren en hagedisachtigen, zoals schildpadden en krokodillen, een primordiale rol.

Het afgebeeld masker stelt een schildpad voor en werd gemonteerd op een gevlochten

Schildpad-masker van de Asmat-Papoea, lokaliteit Sauwa-Erma, Nieuw-Guinea. L. 81,8 cm, B. 40,1 cm.

stulp de het gehele hoofd omvatte. Het optreden geschiedde tijdens de initiatieplechtigheid en de gemaskerde vertolkte hierbij de rol van een komische figuur die met een initiandi speelde maar tevens hun geslachtsorganen aanraakte opdat zij vruchtbaar zouden worden. De oorzaak van dit laatste gebruik is een typisch voorbeeld van hetgeen de primitieve mens door observatie uit zijn omgeving leert. Aangezien het voortzetten van zijn soort tot een der meest essentiële opdrachten hoort die hij dient te vervullen, gaat hij zoeken naar inspirerende voorbeelden uit zijn leefwereld. Het zal in dit geval de Asmatters wel getroffen hebben dat schildpadden juist een zeer groot aantal eieren leggen binnen een beperkte tijdspanne.

De naam plankmasker suggereert duidelijk dat de vormgeving in de eerste plaats plat is. Het hoofd en de uiteinden der vinnen werden op rudimentaire wijze voorgesteld en op het lichaam, eigenlijk de schaal, treft men ingekerfde motieven aan die geabstraheerde voorstellingen van voorouders of dieren zijn.

De vormentaal der Asmatters combineert twee belangrijke voorstellingstechnieken die, zoals in dit masker, dikwijls samengaan in een en hetzelfde werk. Enerzijds is er een tamelijk agressieve en expressionistische utibeelding van mens en dier en anderzijds vindt men niet zelden voorstellingen van dieren zoals sprinkhanen, hagedissen of vogels terug die sterk vereenvoudigd werden of waarvan enkel een lichaamsdeel, tot een soort ornament herleid, werd ingekerfd. Ten slotte wordt de textuur van het houtsnijwerk praktisch steeds ietwat eenvoudig gehouden en zijn er slechts enkele gedeelten rood gemaakt met aarde of gewit met behulp van kaolien.

Nieuw-Ierland, dat ten noorden van Nieuw-Guinea ligt, maakt deel uit van de Bismarckarchipel. Het is voornamelijk in het noordelijke en het centrale gedeelte dat er zich belangrijke sculptuurcentra bevonden. Meestal maakten al deze kunstwerken deel uit van een malanggan. Voornoemde term werd aan een ceremonie gegeven die tot doel had: het ononderbroken doorgaande leven te symboliseren en dit tevens te verzekeren. In het Nederlands betekent dit woord eigenlijk: ‘dans ter ere van de doden’. Soortgelijke plechtigheid wordt tevens gecombineerd met inwijdingsrituelen voor de jongeren. Ten slotte gaven die festiviteiten tevens, gezien het groot belang dat eraan gehecht werd, aanleiding tot het bezoek van naburige gemeenschappen waardoor ze uitgroeiden tot een soort huwelijksmarkt.

Ter ere van de malanggan maakten reizende sculpteurs een reeks beeldhouwwerken: menselijke figuren, overvloedig gedecoreerde panelen, dierplastieken en maskers. Hiervoor gebruikten zij diverse materialen die dan uiteindelijk nog gepolychromeerd werden. Op de sculpturen treft men allerlei kleine geometrische motieven aan die eigen zijn aan de opdrachtgevende clan en die ter gelegenheid van het feest aan de sculpteurs voorgelegd worden.

Het maken van de kunstwerken geschiedde gedurende meerdere maanden tot een jaar lang binnen een daarvoor opgericht huis dat tevens omheind was. Bij het begin van de festiviteiten kon het publiek de artistieke produkten bekijken net zoals op een tentoonstelling bij ons.

Het uitgekozen Malanggan-masker bestaat uit een grote diversiteit van materialen. Op een rotan-geraamte werd een stuk boombast gemonteerd. Het kapsel is voorgesteld door een overlangse kam uit banaanvezel die geflankeerd wordt door twee partijen uit biezenmerg. De opengewerkte ogen, neus en vleugelachtige oren zijn van hout en werden met vezels aan de boombast bevestigd. Daarbij is de neus, bij nadere beschouwing, in de vorm van een vogel met een grote kam gesneden. De pupillen der ogen zijn vervaardigd uit een kleurig fragment van een schelp. Het veelvuldig gebruik van dit soort materiaal geeft de maskers en beelden van Nieuw-Ierland hun karakteristieke doordringende blik. Welke het juiste gebruik en de rol van dit masker moeten geweest zijn valt moeilijk op te maken. Naar alle waarschijnlijkheid gaat het hier om een exemplaar van het Kepong-type. Die werden aangewend door de nazaten der afgestorvenen die er mee doorheen het dorp liepen om aan de financiële middelen te geraken die noodzakelijk waren voor het organiseren van het dodenfeest of malanggan.

[p. 225]

Aan de Amerikaanse noordwestkust zijn er een reeks etnische groepen gevestigd zoals de Bella Coola, Tsimshin, Tlingit, Haida, Nootka en Kwakiutl.

In de negentiende eeuw voltrok er zich in dit gebied een ware explosie van creativiteit waarvan wij nu nog getuigenissen kunnen terugvinden in een groot aantal veelkleurige sculpturen van allerlei afmetingen. De diepere

Malanggan-masker van het Kepong-type, Nieuw-Ierland. H. 36 cm. Etnografisch Museum, Antwerpen (AE. 86).

oorzaak van dit feit is terug te vinden in twee redenen. In de eerste plaats dient hier rekening te worden gehouden met een gebruik dat de naam potlach of potlatch draagt. Hierbij gaven de hoofden of leden van de aristocratische klasse elkander een deel van hun bezittingen tijdens de plechtigheid die voornoemde naam droeg. Hij die de schenking in ontvangst nam, kon slechts op twee wijzen reageren: ofwel deed hij een nog grotere schenking terug, ofwel moest hij zijn materiële inferioriteit bekennen waardoor hij tevens zijn prestige en rang voor altijd verloor. Het is evident dat dit gebruik, dat tot ware excessen leidde, sterk in de hand werd gewerkt door een maatschappij met een leidende aristocratie die heerste over de vis- en jachtgebieden en die optrad als werkgever voor de lagere sociale rangen.

Ten tweede kwam in het begin van de negentiende eeuw het gebruik van metalen hak- en snijtuigen in voege doordat de oorspronkelijke bevolking in contact kwam met de blanke kolonisatoren.

Het is niet te verwonderen dat de adellijke families zichzelf verplichtten om vanuit prestige-oogpunt opdrachten te geven aan houtsnijders en schilders om voor hen totempalen, maskers, gebruiksvoorwerpen en allerhande huisdecoraties te maken. Een der belangrijkste onderwerpen vormen hierbij de diervoorstellingen. Te snel wordt hier echter steeds gegrepen naar de term totem hetgeen zou inhouden dat de uitgebeelde dieren moeten worden beschouwd als een getuigenis van de afstammingsrelatie die de opdrachtgever of gebruiker van het kunstwerk zou hebben met de gesculpteerde wezens. Bepaalde dieren kunnen immers een gegeerde buit zijn om als voedsel te dienen of voor hun pels of andere grondstofbronnen. Het

Hoofdtooi der Kwakiutl, Canada. L. 37,5 cm. Etnografisch Museum, Antwerpen (AE. 63.14.11).

is dan ook niet uitgesloten dat op bepaalde tijdstippen van het jaar festivals plaatshebben waarbij maskers optreden die soortgelijke dieren voorstellen.

Het door mij uitgekozen masker is afkomstig van de Kwakiutl, een ethnische groep die verdeeld was in meerdere substammen en die meer bepaald op het eiland Vancouver en de kust van het nabije vasteland van de provincie Brits Colombië, deel uitmakend van Canada, leven. Zij waren oorspronkelijk jagers van zeezoogdieren en vissers doch momenteel zijn ze grotendeels verdwenen. In de negentiende eeuw werd hun aantal op ongeveer twintigduizend geschat waarvan er in 1904 nog slechts een tweeduizendtal overbleven. De oorzaak van deze massale sterfte was te wijten aan het contact met de blanken die ondermeer de pokken meebrachten waartegen zij niet bestand waren.

Het masker stelt een zalm voor en is waarschijnlijk van eerder late makelj. De auteur ervan zou Willie Seaweed, Hé'Xamas, zijn die in Blunden Harbour woonde er er mag worden verondersteld dat dit exemplaar in de jaren twintig van onze eeuw gesneden werd. Het heeft een afgerond modelé en is gemaakt in een lichtkleurige middelmatig-harde houtsoort. Oorspronkelijk was het helemaal bedekt met een witte verf afkomstig van de blanken. Dit geldt tevens voor de rode lippen, neus en kieuwen, de zwartgeschilderde ogen en enkele restanten groen. Mogelijk werd dit masker gedragen tijdens de zalmdans die deel uitmaakt van het winterceremonieel van de Kwakiutl.

In het zuidwestelijk gedeelte van de Verenigde Staten van Amerika, meer bepaald in Arizona en New-Mexico, wonen de Hopi. Zij maken deel uit van een uitgebreid complex van stammen die onder de gezamelijke naam Pueblo bekend staat. Dit volk stamt rechtstreeks af van de prehistorische cultuurvolkeren van Noord-Amerika; van bepaalde Hopilocaliteiten neemt men aan dat zij reeds achthonderd jaar lang bewoond worden.

Een der belangrijkste redenen waarom de Hopi overgaan tot een uitgebreide gamma van rituele handelingen is terug te vinden in het bijna constante gebrek aan regenwater. Hierdoor wordt bijna de helft van de Hopi-jaarcyclus in beslag genomen door het complexe kachina-ceremonieel dat uit een vijfhonderdtal verschillende rituelen is samengesteld. Deze worden geleid door de mannengenootschappen. De Hopi menen dat de Kachina de oorspronkelijke bewoners van hun dorpen waren en dat zij er voor zorgen dat er steeds voldoende water aanwezig is. Bij de diverse plechtigheden treden de kachina's op onder de gedaante van gemaskerde leden van het genootschap. Het openingsritueel bestaat er dan ook voornamelijk in dat de jaarlijkse terugkomst van de kachina's wordt gevierd tijdens de winterzonnewende. Op het einde van het ceremonieel, in juni of juli, nadat de rituelen zijn volbracht, wordt het afscheid der kachina's gevierd die tot de volgende winterzonnewende terugkeren naar hun verblijfplaats in de San Francisco Peaks.

Het optreden der maskers gebeurt meestal in

[p. 226]

Kachina-stulpmasker der Hopi. Arizona-New Mexico, Verenigde Staten van Amerika. H. ± 44 cm. Etnografisch Museum, Antwerpen (AE. 62.51.2).

paar of met een hele groep tijdens een juist bepaald tijdstip en een eveneens vooraf bepaalde tijdsduur.

De dansgroepen hebben meestal een voordanser die tevens zingt en het ritme aangeeft met behulp van een ratel. De choreografie bestaat voornamelijk uit het ritmisch stampen met de rechtervoet.

Het uitgebeelde masker stelt een Hilili-kachina voor, een geest mogelijk van Zuñi of Laguna oorsprong. De drager van een soortgelijk masker treedt op in gezelschap van komische figuren die zingen terwijl hij echter stilzwijgend blijft. Verder zou hij ook een rol spelen bij het bestrijden van hekserij. Qua vormgeving is het een stulpmasker uit dierenhuid vervaardigd en beschilderd in blauwgroen en geel over een schuin gedeeld vlak. Twee kijkspleten laten de drager toe om te zien, een stuk leder met uitgesneden ruitjes en twee rode banen stelt de mond voor. De baard en het hoofdhaar zijn van dierlijke oorsprong en verder zijn er nog enkele vogelveren aan het haar bevestigd.

Buiten dit masker draagt de danser nog een kraag uit boskat met klauwen, een rokje, een sjerp, een vossehuid en rode mocassins. Daarbij is zijn lichaam rood en wit beschilderd en houdt hij een yuccablad en een zweep met bellen vast.

Het laatste masker dat werd uitgekozen is afkomstig van de Tapirapé-Indianen uit Brazilië. Van deze mensen bleven er in het begin

Masker der Tapirapé. Brazilië. H. ± 120 cm. Etnografisch Museum, Antwerpen (AE. 67.17).

der jaren zeventig nog slechts een tachtigtal over. Zij wonen op de plaats waar de Tapirapé-rivier uitmondt in de Araguaia-rivier in het zuiden van de Mato Grosso. Gedurende het regenseizoen leven deze Indianen van hakbouw in een savanne-achtig landschap en gedurende het droge seizoen doen zij voornamelijk aan visvangst. Een derde voedselbron ten slotte is afkomstig van de pluk.

Grossomodo is dit houten masker iets meer dan half-schijfvormig met daarin enkele inboringen voor de mond en de ogen. De tanden werden uit been vervaardigd en onderaan elk oog werd nog een schelpfragment bevestigd. Slechts de platte neus springt iets vooruit. De hele voorzijde van het masker is versierd met een kruisvormig motief van blauwe en rode veren en twee vooruitstekende staafjes die eveneens met pluimen zijn getooid en waarbij nog katoenen hangers werden aangebracht. Langsheen de hele cirkelfragmentvormige rand werden twee naast elkander gelegen bundels uit samengebonden biezen bevestigd waartussen een snoer met blauwe veren werd gestoken. Soortgelijke maskers dragen de naam Cara Grande en werden tijdens het bananenfeest gedragen. De dansers, in paren optredend, zouden de zielen der vijanden voorstellen die in de strijd geveld werden.

Frank Herreman

Lic. Kunstgeschiedenis verbonden aan het Etnografisch museum - Antwerpen.

Bibliografie

The Asmat of New-Guinea; The Journal of Michael Clark Rockefeller. New York, Museum of Primitive Art, 1967. - Bambara Sculpture from Western Sudan. New York, Museum of Primitive Art, 1960. - Biebuyck, Daniel: Lega Culture; Art, Initiation and Moral Philosophy among Central African People. Berkeley, University of California Press, 1973. - Claerhout, Adriaan: Dierensymboliek bij de Asmat-Papoea's, Nieuw-Guinea. Tijdschrift: Zoo, Antwerpen, 41-1975-1. - Guidoni, Enrico: Primitive Architecture. New York, Abrams, 1978. - Hartmann, Günther: Masken südamerikanischer Naturvölker. Berlin, Museum für Völkerkunde, 1967. - Helfrich, Klaus: Malanggan 1; Bildwerke von Neu-Irland. Berlin, Museum für Völkerkunde, 1973 - Houlihan, Patrick T.: Die Hopi-Kachinas. In: Image Roche, 63, 1973. - Leiris, Michel en Jacqueline Delange: Afrique noire; la création plastique. Paris, Gallimard, 1967. - Leuzinger, Elsy: Die Kunst von Schwarz-Afrika. Zürich, Kunsthaus 1970. - Lévi-Strauss, Claude: La voie des masques. Genève, Skira 1975. - Het masker, alle volken, alle tijden. Antwerpen, Ontwikkeling, 1956. - Poupon, A.: Etude ethnographique de la tribu Koyo. In: L'Anthropologie, XXIX, 1918-1919; pp. 53-88 en. 297-335. - Vandenhoute, P.L.L.: Classification stylistique du masque Dan et Guéré de la Côte d'lvoire occidentale (A.O.F.) Leiden, Brill, 1948. - Vandenhoute, P.J.: Het ontstaan en de betekenis van maskernamen in het Boven-Cavally-gebied (Ivoorkust). In: Handelingen van het 19e Vlaamse Filologencongres, Brussel, 1951. - Vroklage, B.A.G.: Algemene inleiding en de godsdienst der primitieven. Roermond, J.J. Romen & Zonen, 1949. - Zahan, Dominique: The Bambara. Leiden, Brill, 1974.