Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 26

[p. 224]

De lage landen: bakermat van de klokken- en beiaardgietkunst
Voor Vlaanderen wordt deze kunst nog in eer gehouden te Leuven.

Beiaarden bestaan uit een reeks klokken. Om de oorsprong van klokken te vinden, moet men reeds heel ver in de geschiedenis teruggaan.

Vanaf het verschijnen van metalen in de kultuur, heeft de mens o.m. klank-instrumenten gemaakt. Het brons werd ontdekt in de loop van het derde millenarium v.C. De Chinezen zouden de klok uitgevonden hebben. Ze zouden ook de ideale proporties van de kopertinlegering hebben ontdekt, nodig om een schone en verdragende klank te bekomen (± 4/5 koper, 1/5 tin). De Chinezen maakten gongs en instrumenten, analoog aan klokken.

Ook bij andere oude volkeren zoals de Egyptenaren, de Grieken, de Romeinen e.a. werd de klok, in welke vorm dan ook, gebruikt en dit vooral in de eredienst.

De verspreiding van het kristendom na het tolerantie-edict van Milaan in 313 uitgevaardigd na de overwinning van Constantijn de Grote, bracht mee dat van dan af het gebruik van klokken ingang vond in de ganse kristelijke wereld, hetgeen heel veel bijdroeg tot de ontwikkeling van de klokgietkunst.

Het waren eerst en vooral de kloostergemeenschappen die klokken nodig hadden om hun monniken bijeen te roepen voor de diensten. Het waren in 't bijzonder de Benediktijnen (S. Benedictus, stichter in 529 van de abdij van Monte Cassino) die zich in het Westen verspreidden en er het gebruik van klokken in hun kerken en kloosters invoerden. Ze waren zelf ambachtslui en kunstenaars en vervaardigden zelf de klokken die ze nodig hadden.

In 998 werd voor 't eerst in de geschiedenis een klok ‘gedoopt’ door Paus Johannes XIII, die alzo het schone gebruik van de wijding der klokken invoerde. De klok werd beschouwd als een persoon, met een ziel; ze kon de mensen roepen; ze kreeg dan ook een naam.

In het begin van de 11e eeuw kwam dit ambacht terecht in handen van leken. Daardoor werd de klok geseculariseerd; ze werd naast kerkelijk gebruik ook gevraagd om te luiden in belforten. De klokken werden groter en groter gemaakt om te klinken over een ganse stad i.p.v. over een kloostergemeenschap; ze werden opgehangen in torens (‘clochers’) of in campaniles (van het latijn ‘campana’ = klok).

De eerste leken-klokkegieters waren rondreizende gieters. Ze zijn oorspronkelijk afkomstig uit de streek van Lotharingen. Ze straalden uit naar het Westen. Ze gingen in het Noorden en het Oosten als het weer aldaar beter werd nl. in de zomer.

Om zware transporten te vermijden ging de meester-klokkengieter samen met medewerkers, dikwijls familieleden, naar de kerk waar een klok besteld werd en zocht daar ter plaatse al het nodige materiaal bijeen. Ze bouwden ovens vóór de kerk; zochten leem van de streek voor het vervaardigen der vormen; de profielen draaiden rond, getrokken door paarden. De kerkfabriek zocht het nodige metaal bijeen. De klokkengieter had enkel een meetlatje bij zich en ging dan verder, op basis van de kennis van bepaalde proporties en diameters nodig om een bepaalde klank en toon te bekomen en gekregen van zijn voorouders, empirisch te werk. De klokkengieter moest het beste maken van wat de omgeving hem bood. Hij moest zich telkens weer opnieuw aanpassen aan elke nieuwe bestelling. Misschien herinneren sommige lezers zich nog hoe de jonge klokkengieter in de Russische film ‘Andrey Roublev’ naar de nodige grondsoort zocht, die kon dienen om de klokvormen van de enorm grote klok, die moest gemaakt worden te vervaardigen.

Bij opgravingen heeft men nog heel wat overblijfsels gevonden van ovens en gietputten die de klokkengieters vroeger maakten om de klokspijs te smelten (b.v. vóór de geclasseerde Romaanse kerk te Bertem bij Leuven).

Daar er voortdurende oorlogen en revoluties plaatshadden in de loop van de geschiedenis en daar het vervaardigingsprocédé van kanonnen sterk geleek op dat van klokken, kregen mettertijd de klokkengieters een strategische betekenis. Het is zo dat de klokkengieters zich dan in steden begonnen te vestigen. Al vlug schonken steden en prinsen privilegiën aan de klokkengietersgilde en de klokkengieter werd in de stadsburgerij opgenomen.

Later, t.t.z. tijdens de XIX^o Eeuw werd het fabriceren van vuurwapens een zelfstandige industrie en werden de klokkengieters terug tenvolle opgeslorpt door het gieten van klokken en beiaarden.

Klokkengieters waren en zijn artiesten op hun manier. Ze kunnen hun klokken doen zingen; ze geven als het ware een ziel aan hun werkstuk en het bronzen instrument kan trillen bij alle menselijke vreugde en leed. Elke klok die in de wereld bestaat heeft haar eigen karakteristieken; ze geeft iets weer van de persoon die haar deed geboren worden. Aldus is elke klok uniek. De gieters gaven hun kennis door aan hun afstammelingen en elke gieter drukte er nog eens zijn eigen stempel op.

Noord-west Europa is de bakermat van de klokkengietkunst. In Frankrijk, Zwitserland, Duitsland, de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden zijn eeuwenlang vele gieters werkzaam geweest. Vele steden hadden een

[p. 225]

[p. 226]

klokkengieter. Zo waren er b.v. in onze streken te Mechelen, Sint Truiden, Leuven, Antwerpen, Gent, Hoei, Luik, Dinant, Bergen, Nijvel. Bekende klokkengieters waren Witlox, Waghevens, Van den Gheyn, Van Aerschodt, Joris Dumery, Melchior de Haze, Omer Michaux, Sergeys. Charles Causard is het laatste voorbeeld van rondreizende gieter van Franse afkomst en behorend tot een geslacht dat sinds de 14e eeuw klokken gegoten had. De familie Causard vestigde zich in de gemeente Tellin in de provincie Luxemburg.

In de Noordelijke Nederlanden waren de gebroeders Pieter en Frans Hemony (begin 17e eeuw) zeer gekend en zij leverden in ons land bijzonder mooie beiaarden waarvan spijtig genoeg verschillende verdwenen. Zijn van hen overgebleven de beiaard van de kathedraal te Antwerpen, een te Gent, te Diest, Mechelen en Hoei (deze laatste gedeeltelijk).

In ons land hadden de Van den Gheyn's prachtig werk geleverd gedurende twee eeuwen. Ze stamden af van Guillaume van den Ghein afkomstig uit Goorle, een Hollandse gemeente in de meierij van 's Hertogenbosch. Deze werd in 1506 als burger in de stadsregisters opgenomen te Mechelen. Reeds vroeger echter t.t.z. in 1386 komt Swane van den Gheyne in de registers voor als een som geld ontvangen hebbend van de stad. Waarschijnlijk kwamen reeds vóór 1506 Van den Gheins in contact met de stad Mechelen om bestellingen uit te voeren. (Nota: de naam van den Ghein wordt in verschillende bronnen op verschillende wijze geschreven; het gaat echter om dezelfde familietak).

De nakomelingen van Guillaume Van den Ghein zijn talrijk en ze komen voor tot in 1745.

De klokkengietkunst werd doorgegeven van vader op zoon. De laatste die te Mechelen dit ambacht uitoefende stierf in 1697.

Andreas van den Ghein, broer van de laatste vertegenwoordiger van de Mechelse tak, ging elders wonen en zijn nakomelingen vindt men terug te St.-Truiden, Tienen en Leuven. Andreas werd in 1724 ontboden naar Leuven, alwaar men hem een beiaard van 2 oktaven bestelde. Vanaf dat ogenblik werd Leuven de stad der Van den Gheins.

Matthias, een broer van voornoemde, op 7 april 1721 te Tienen geboren, ontving een degelijke muzikale opleiding; hij werd op twintigjarige leeftijd orgelist te Leuven. Matthias Van den Gheyn werd een zeer bekend toondichter. Men noemt hem de ‘Bach’ van de beiaardkunst. Hij componeerde muziekstukken voor clavecimbel, orgel en beiaard, die nog hedentendage bij vele concerten ten gehore worden gebracht.

Toen in 1792 een Anna-Maximiliana Van den Gheyn, dochter van Andreas Lodewijk en kleindochter van Andreas Jozef (^o1727) in het huwelijk trad met een Van Aerschodt, werd deze laatste aldus stamvader van een nieuw geslacht klokkengieters dat tot vóór de jongste wereldoorlog nog te Leuven werkzaam was.

Felix Van Aerschodt stierf in 1943. De lijn werd nu verder doorgetrokken door de familie Sergeys. Door het huwelijk van Reine-Barbe Van Aerschodt (1827-1912) met Pieter Sergeys, werd het tegenwoordige gietersgeslacht ingeluid.

Constant-Dominique (1855-1935) volgde zijn vader op in het bedrijf vanaf 1914 samen met zijn zoon François-Fernand, geboren op 11 februari 1896. In 1970 nam de zoon Jacques Sergeys de leiding van de werkzaamheden over. Vermits er meerdere takken van de 3 genoemde families in onderscheidene steden een gieterij bezaten, telt men thans het 23ste geslacht sedert 1506.

Het huidige aantal klokkengieters in West-Europa is enorm geslonken in vergelijking met vroegere jaren. De grote oorzaak ervan is de rationalisatie van het werk. Het productieproces geschiedt veel vlugger dan vroeger; machines nemen werk over van de handenarbeid. Er is minder toekomst voor de opvolgers. Verschillende bedrijven hebben moeten sluiten. Tegenwoordig lopen de territoria van de Europese klokkengieters door elkaar en vele gieters zijn genoodzaakt een nevenbedrijf te ontwikkelen. Zo hebben wij in januari een afdeling opgericht voor het gieten van beelden en monumenten.

De beiaarden echter kennen een nieuwe bloei sedert de jaren '50. Alle klokkengieters vechten voor hun werk, omdat ze van hun ambacht houden. Het zit hen in het bloed; zij dragen de kostbare voorvaderlijke kennis en ervaring in het gieten van klokken verder. Die traditie laat men zo maar niet vallen alleen reeds vanwege het respect en de eerbied voor het werk van de voorvaderen.

M. Sergeys