Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 26

De beiaarden van Turnhout, Hoogstraten, Herentals, Postel, Mol

Turnhout

Het oostelijk deel van de provincie Antwerpen bezit heden vijf mooie beiaarden. De oudste is de beiaard in de Sint-Pieterstoren op de markt van Turnhout.

De toren is oorspronkelijk van de 13e eeuw, maar heeft door de eeuwen heen zoveel verbouwingen gekend, dat moeilijk een eenheid in stijl kan worden gevonden. In de kerk verdienen de kruisbeuk en de kapellekenskrans rondom het koor (van rond 1484) onze aandacht. Het torentje op de kruisbeuk dateert van de 17e eeuw, en de poort onder de toren van 1773. Het hoofdaltaar, de biechtstoelen, het koorgestoelte en de preekstoel getuigen van een uitzondelijke interieurkunst.

In de Sint-Pieterstoren hangen 38 historische beiaardklokken en 3 luidklokken. 36 beiaardklokken werden gegoten door Jozef Van den Gheyn in Leuven in 1775, zijnde het opus 17. De zwaarste dezer weegt ongeveer 500 kg en klinkt a-1. De tweede zwaarste werd gegoten door Joris Demury in 1752, weegt ongeveer 340 kg en klinkt B-1. Genaamd Sint-Lucas Evangelist draagt deze het opschrift: In donder en blixem voor ons bidt.

In 1924 werd de 9e klok, oorspronkelijk een Van den Gheyn, hergoten door Cyriel Jonhnston uit Engeland, daar deze gebarsten was. De nieuwe klok weegt 115 kg en klinkt fis-2. Als opschrift staat te lezen: Given to the town of Turnhout by Cyriel Jonhnston... to replace one that was not true. Jannuary 1924.

Het kleinste klokje weegt 11 kg, heeft een doormeter van 25 cm en klinkt b-4.

De drie luidklokken in deze toren zijn: ‘Sint-Pieter’ in 1700 gegoten door Jozef Plumere en Jan Morlet, weeg ongeveer 5.000 kg, met een doormeter van 180 cm klinkt deze A-o en draagt de tekst: a peste, fame en bello libera nos.

‘Onze-Lieve-Vrouw’, in 1730 door Jean Baptist Nicolas Gaulard gegoten, weegt ongeveer 2.000 kg met een doormeter van 140 cm en klinkt cis-1.

‘Sint-Jan’ in 1729 eveneens door Gaulard gegoten, weegt ongeveer 1.200 kg en meet 118 cm als doormeter.

De beiaard is in zijn huidige vorm bijna niet bespeelbaar, en zeker niet aangepast aan de vereisten der hedendaagse concerten. Er zijn echter plannen voor restauratie van zowel toren als beiaard, en het stadsbestuur spant zich in om beiden tot een monumentaal geheel te verbouwen.

De beiaard zou er dan als volgt uitzien: van de bestaande klokken blijven de 38 historische beiaardklokken behouden. Er worden 10 kleine klokjes bijgegoten, en de

[p. 211]

Stadsbeiaardier van Turnhout.

twee luidklokken Sint-Pieter en Onze-Lieve-Vrouw bij de beiaard gevoegd. De luidklok Sint-Jan kan wegens toonsafwijking niet bij de beiaard gevoegd worden, maar een gelijkaardige nieuwe klok wordt voorzien.

Daarbij komt nog een beiaardklok met toon g-1 zodat de beiaard in totaal uit 52 spelende klokken zal bestaan. Deze klokken worden dan als volgt aan het klavier gekoppeld: de basklok A-0 wordt op het klavier Do, de volgende klokken worden op het klavier Mi, Sol, Sib, Do, Re, Mib en zo chromatisch verder tot en met do-5.

Tot op heden speelt het automatisch spel bij middel van een trommel met versteekbare pinnen.

Uiteraard is het totaal gewicht van de voorspelde beiaard nog niet gekend. Hopelijk zal op deze manier de hoofdstad der Kempen weldra een volwaardig toreninstrument bezitten waarop onze bekwame beiaardiers regelmatig kunnen concerteren.

Enkele beiaardiers der laatste decennia: Emiel-Constant Verrees, Leopold Weygaerden, de blinde beiaardier Marcel Trimbos en de eveneens blinde beiaardier Jules de Waele welke heden het carillon bespeelt.

Hoogstraten

De toren der Sinte-Catherinakerk van Hoogstraten wordt ook wel eens ‘de kathedraal van de Kempen’ genoemd. Van 1525 tot 1550 was Rombout Keldermans de bouwmeester van deze laatgotische kerk met een 80 meter lang schip en 105 meter hoge toren. Ongetwijfeld een meesterwerk in de rij van Kempische monumenten. Bij de oorlogsgebeurtenissen in 1944 werd echter zowel kerk als toren volledig vernield. De architecten Stijns en Beyens bouwden van 1953 tot 1958 het geheel volwaardig werderop met 5 miljoen bakstenen. De prachtige toren beheerst het dorp en de hele omgeving.

De kerk bezit vele kunstschatten, zoals praalgraven en beeldhouwwerken, een koorbank uit de 15-16e eeuw, de barok altaren van het Heilig Bloed en Sinte-Catherina, de predikstoel van Th. Verhaegen uit 1735, enkele bronzen gegraveerde grafplaten.

Voornamelijk boeit ons de beiaard in de toren. Deze beiaard heeft een interessante geschiedenis. Dit klokkenspel telt 50 beiaardklokken en 1 luidklok. Van deze komen er 26 van de voormalige beiaard van de Onze-Lieve-Vrouwetoren in Antwerpen. Deze 26 klokken stonden op de binnenkoer van de dekenij aldaar. Deze bronzen stemmen stonden daar zonder bestemming en klankloos wachtten ze naar iemand die zich over hen zou ontfermen. Mensen uit Hoogstraten vonden dit het geschikte ogenblik om met Antwerpen te onderhandelen teneinde, deze door Hemony op basis van de Sint-Carolusklok der Onze-Lieve-Vrouwetoren gegoten klokken, in bruikleen aan Hoogstraten af te staan. Marcel Michiels uit Doornik zou in 1959 bij deze waardevolle klokken 25 nieuwe bijgieten. Bij het stemmen der 26 door Hemony gegoten klokken braken er 2 op de draaibank.

Dit klokkenspel werd geïnstalleerd en op 1 mei 1960 ingehuldigd.

De samenstelling van de beiaard bestaande uit 51 klokken, totaal gewicht 11.777 kg: Als basklok de door M. Michiels in 1954 gegoten klok met als doormeter 140 cm, een gewicht van 1.823 kg en klinkt re-1.

Als kleinste het eveneens door M. Michiels in 1959 gegoten klokje van 9 kg met een doormeter van 20 cm en een toon mib-5.

De kant van de Herentalsstraat in de beiaard van Turnhout.

Aldus zijn er verdeeld volgend de gieters: 24 gegoten door François en Pieter Hemony in 1654-1655, gaande van nr. 3 tot 6, van 8 tot 20, van 22 tot 25 en van 27 tot 29.

27 gegoten door Marcel Michiels uit Doornik in 1959, gaande van nr. 1, 2, 7, 21, 26 en van 30 tot 51.

Opmerking: nr. 7 is uitsluitend luidklok en heeft dezelfde toon als nr. 6.

Gekoppeld aan het klavier klinkt de basklok Re-1 en speelt op het klavier Si, en gaat zo verder chromatisch tot do-5.

Alles bij elkaar een zeer geslaagd samengaan van twee klokkengieters uit verschillende eeuwen, namelijk 17e en 20e eeuw.

Het automatisch spel gebeurt bij middel van een plastiekband welke geperforeerd is en magnetische hamers.

Huidige beiaardier is Staf Mertens. De uren van bespeling zijn op zon- en feestdagen van 10.45 u tot 11.30 u en op de marktdagen (elke derde dinsdag der maand) om 11 u.

Voor de eerste maal werden in 1975 5 geprogrammeerde zomeravondconcerten met gastbeiaardiers georganiseerd.

Herentals

Ook de beiaard van Herentals kan men historisch noemen want nog 7 der klokken van het oud carillon zijn gebleven.

Het monumentale gebouw op de Markt van Herentals wordt sinds 1430 reeds stadhuis genoemd alhoewel het oorspronkelijk gebouwd was als lakenhalle voor lakenmakers en wollewevers. Op de Noordergevel van dit gotische stadhuis rijst langs de kant van het Hofkwartier uit de trapgevel het achtkantig torentje. Dit ranke torentje is grotendeels in rode Oevelse baksteen gemetseld en afgewisseld met Balegemse zandsteen. Het is

[p. 212]

Twee klokken uit de beiaard van Turnhout.

met hangende bogen versierd en eindigt op een peervormige bollespil. De hoogte bedraagt 35 m. De bouwmeesters waren twee rasechte Herentalsenaars Peter Moens en Merten Casus. Verschillende keren werd de toren door brand vernield, maar telkens heropgebouwd. In het klokkenhuis, een open lantaarntoren en de verdieping eronder bevinden zich de beiaardklokken.

Oorspronkelijk bezat Herentals in de St.-Waldetrudiskerk een voorslag van 11 klokjes, waarschijnlijk gegoten door Medardus Waghevens en de klok ‘Maria’ van dezelfde gieter in 1533 die als uurklok dienst deed.

Deze klokjes hebben tot aan de geuzentijd in deze kerk gebeierd. Zoals vroeger gebruikelijk was waren de klokkengieters rondreizende ambachtslieden die hun klokken ter plaatse goten. Zo sloot de Lorreinse klokkengieter Antoon Regnauld met het stadsbestuur van Herentals in 1630 een akkoord tot het gieten van een aantal klokken, behalve de Mariaklok. Oude stadsrekeningen vertellen dat die werken in 1649 voltooid waren. Oorspronkelijk bezat Herentals dus een licht 3 oktaafs klokkenspel. Daarvan zijn er nog 6 oude over gebleven. 29 werden in 1843 gegoten te Leuven door A.L.J. Van Aarschodt. Ook dit instrument was in verval geraakt en moest dringend hersteld worden. Meester Staf Nees adviseerde deze vernieuwing in 1955. Het duurde 10 jaar vooraleer de uitwerking voltooid was.

Samenstelling:

50 klokken, totaal gewicht 2.878 kg.

Basklok: Sol/b-1, gieter: Waghevens, 1533, ø 1,118 m, gewicht: 800 kg.

Kleinste, si-5, gieter: Petit en Fritsen (Nederland), 1961, ø 0,144 m, gewicht: 5,6 kg.

Verdeling volgens gieters:

1 klok van Waghevens: ‘Maria’ nr. 1 op beiaard, uurslagklok.

2 klokken van Antoon Regnauld, 1649, nr. 3 en 4.

4 klokken van A.L.J. Van Aarschodt, 1843, nr. 10, 11, 12, 14.

43 klokken van Petit en Fritsen, 1961, nr. 2, 5 tot 9, 13, 15 tot 50.

Klavierkoppeling: slagtoon sol/b-1 is op het klavier aangekoppeld als Sol en verder si/B, do, re, mi/b en chromatisch tot do-5.

Er is een automatisch spel met plastiekband en magnetische hamers.

Huidige beiaardier: Henri Beenen.

Speeltijden: iedere zondag van 17 tot 18 uur. Tijdens de zomermaanden een paar gastbeiaardiers.

Opschrift van Mariaklok:

Maria is mijn name / myn gheluit si gode bequame / also verre al me mij horen sal / welt God beware overal.

Postel

In de uiterste noordelijke hoek van de gemeente Mol ligt Postel verscholen in de ongeschonden natuur. Te midden van de bossen staat de Abdij der Norbertijnen,

Klok uit de beiaard van Mol-St.-Pieter.

Witheren genaamd. De abdij werd gesticht in 1140. De Romaanse abdijkerk is opgetrokken met Rijnlandse turfsteen en is één groot en onschatbaar kunstpatrimonium. De oudste delen van de kerk, 1190, de sacristie 1631, abdijrefter 1743, de orgelkast 1762.

De Renaissance belforttoren werd gebouwd in 1610, is 35 m hoog en eindigt in een open lantaarntoren. Dit sierlijk torentje was in vroegere tijden een baken voor reizigers. Er is een zonnewijzer van 1840.

De geschiedenis van de beiaard gaat reeds terug tot in de 17e eeuw, er zou in 1630 een beiaard van 30 klokken geweest zijn waarvan de gieter onbekend is. In 1724 werd dit onvolmaakt klokkenspel vervangen door een spel van 24 klokken, gegoten door de Lierenaar Alexis Julien. In de toren vinden we nog het geschonden klavier. Tijdens de komst van de Franse troepen op het einde der 18e eeuw kregen de paters de kans de klokken te begraven te Weebosch, nabij Bergeykin, in Nederland. In 1836 werden deze klokken verkocht aan de stad Helmond waar ze tot voor een paar jaar geklonken hebben in de St.-Lambertuskerk, eertijds een parochie van de Norbertijnen van Postel. Meer dan een eeuw later nam pater Gregorius Waterschoot, sinds 1952 tot abt verheven, het initiatief tot heroprichting van een nieuwe beiaard, tellende 40 klokken. Ze werden gegoten door Marcel Michiels uit Doornik, en de beiaardinstallatie werd verzorgd door Somers uit Mechelen. In 1969 werd de beiaard uitgebreid

[p. 213]

met 7 klokjes. Het is een licht maar zeer helderklinkend carillon. Het wordt goed onderhouden en speelt aangenaam. Het is het allereerste nieuwe spel dat na de oorlog 1940-45 werd voltooid.

Samenstelling:

47 klokken, totaal gewicht: ± 1.898 kg.

Basklok: do-2, gieter M. Michiels, 1947, ø 0,78 m, gewicht 300 kg.

Kleinste: do-5, gieter M. Eysbouts, ø 0,175 m, gewicht 8,5 kg.

St.-Pieterskerk, Mol.

Verdeling volgens gieter:

40 kl. Marcel Michiels, Doornik, 1947. Van 1 tot en met 40.

7 kl. Max Eysbouts, Asten, 1969. Van 41 tot 47. Klavierkoppeling:

Slagtoon is ook klavieroon: do-2, re, mi, fa, fa-kruis, en chromatisch tot do-5.

De 12 zwaarste dragen een naam, ondermeer: Christus-Koning, Maagd Maria, Jozef, Godelieve, Norbertus, Augustinus, Leopold enz.

Beiaardiers:

Hoogeerwaarde Heer Prelaat Greg. Waterschoot en Frans Vos, Mol.

Het automatisch spel gebeurt met trommel en versteekbare pinnen, en speelt aria's uit de Beiaardcantate van Staf Nees.

Speeltijden: 6 zomerconcerten van juni tot einde augustus en op biezondere gelegenheden. De concerten staan samen geprogrammeerd met deze van Mol-centrum in een keurige brochure. Er is een L.P. met beiaardmuziek uitgevoerd door Piet Van den Broek en Frans Vos, en te verkrijgen in het Contactcentrum, Postel.

De binnentuin van de abdij is een zeer geschikte luisterplaats, maar ook in de omliggende bossen klinkt de beiaard wondermooi. Pater Van den Bergh schreef de tekst voor de Beiaardcantate, getoonzet door Staf Nees en uitgevoerd in 1947.

........

Acht honderd jaar geleden ontkiemde hier een zaad / Dat wondre vrucht zou dragen en nog te bloeien staat.

........

Waar de bossen eeuwig zingen / Waar de hei de hemel raakt / Waar je Neetjes stil ontspringen / Waar de beiaardtoren waakt.

Mol-St.-Pieter

Mol is een groen vakantieoord met pijnbomen vol zoete harsgeuren, zonnige zandheuvels,

Sinte-Catherinakerk, Hoogstraten.

vol paarse hei, vele fiets- en wandelpaden, stranden en natuurreservaten.

De St.-Pieterstoren is als zovele torens in de Kempen gebouwd in het begin der 16e eeuw. In 1596 stortte de oude toren in, maar aanstonds bouwden de burgers een hoog bouwwerk van 6 geledingen in rode baksteen, afgewisseld met bruine en witte zandsteen.

Iedere hoek wordt gesteund door twee zware schoorpijlers of steunberen die in verschillende geledingen vierkant of driehoekig zijn uitgewerkt. De totale hoogte bedroeg 85 m. De hoge spits van circa 40 m brandde af in 1765 en werd vervangen door een pyramidale tentdak. Ook dit dak ging in de vlammen op in 1856, maar werd in zijn oorspronkelijke vorm vervangen, zodat de toren thans 54 m hoog is. De nieuwe kerk dateert van 1852, is een grootse en stemmige neo-gotische ruimte. Sinds 1565 berust er een belangrijke relikwie van de ‘H. Doorn’, door de Abdij van Corbie geschonken, waarvan Mol in de 16e eeuw een voogdij was.

De beiaard van St.-Pieter is nog jong. In 1928 werd door het Gemeentebestuur een eerste poging gedaan door 10 klokjes als voorslag te laten hangen. Ze werden gegoten door M. Michiels en met een trommel verbonden door Jef Denijn. Deze klokjes en de 3 luidklokken verdwenen tijdens de oorlog.

In 1951 onder impuls van Staf Nees en een paar beiaardvrienden werd er door het Gemeentebestuur een beiaard besteld van 49 klokken en gegoten door M. Michiels uit Doornik. Totaal gewicht 12.679 kg, basklok: do-1 2.932 kg. Door de grote evolutie van de ophangtechniek was het noodzakelijk bedoelde beiaard aan de nieuwe normen aan te passen. In 1966 oordeelde het Gemeentebestuur van Mol de beiaard geheel te vernieuwen en uit te breiden. De heren J. Loffens, ir., en Frans Vos adviseerden en klokkengieter M. Eysbouts voerde de werken uit. Het bleef een beiaard met 49 klokken maar

Beiaardtoren van de abdij van Postel.

één toon lager dan de voorgaande met toevoeging van 2 zware klokken: Sib-0 en mib-1 en vervanging van de 12 kleinste, van do-kruis-4 tot do-5.

Samenstelling:

49 klokken, totaal gewicht: 16.504 kg.

Basklok: Sib-0, gieter M. Eysbouts, Asten, 1967, ø 1,76 m, gewicht: 3.240 kg.

Kleinste: do-5, gieter M. Eysbouts, Asten, 1967, ø 0,175 m, gewicht: 8,5 kg.

Verdeling volgens gieter:

35 van Marcel Michiels, Doornik, 1951, klokken nr. 2/3/5 en verder tot 37.

14 van Max Eysbouts, 1967, klokken nr. 1/4/ en vanaf 38 tot en met 49.

Koppeling aan klavier:

Slagtoon Sib-0 is ook klaviertoon en verder do, re, re-kruis, mi en chromatisch tot do-5. Klokken 2/3/4/5 zijn tevens luidklokken.

Enkele merkwaardige opschriften:

Sib-0, Sint Pieter...

Mocht ik St-Pieter voor altijd het uur slaan en vrede verkondigen over Mol.

Do-1, H. Drievuldigheid...

Ik ben de basisklok van deze beiaard...

Onder grote volkstoeloop werd ik met pracht en praal gedoopt op 8 juli 1951.

Re-1, Savator...

Deo vox mea praeclara / Fidebibusque sit cara.

Mi-1, Lieve Vrouweklok...

Protege prece pia / Quos convoce, Maria.

Mib-1, St-Paulus...

[p. 214]

Beiaardier Frans Vos aan het klavier van zijn mooie Molse beiaard.

In vreugde en smart / verheft mijn klank uw hart.

Fa-1, Carolus.

Automatisch spel met magnetische hamers en plastiekband op de 35 grootste klokken.

Huidige beiaardier: Frans Vos.

Speeltijden: elke dinsdag van 11 tot 12 uur - elke zaterdag van 17 tot 18 uur.

Zomeravondconcerten telkens op zaterdag te 20 uur van juli tot eerste zaterdag van september, met medewerking van verschillende gastbeiaardiers, koperensembles, fanfares. Ieder jaar verschijnt er een keurig programmaboekje. Het Gemeentebestuur heeft een mooie en vooral rustige luistertuin ter beschikking gesteld. Tijdens de maanden juli en augustus mogelijkheid tot torenbezoek met gids, informatie hierover: Info-bureel, Mol. Er is een lift in de toren die bezoekers en beiaardier tot bij de klokkenkamer brengt.

Er werd door het Contactcentrum van Postel een L.P. uitgegeven met langs de ene zijde beiaardmuziek gespeeld door Frans Vos, de keerzijde het orgel der abdij van Postel gespeeld door S. Deriemaker.

Deze zware beiaard is dank zij zijn sonoriteit, klankzuiverheid, speeltechniek een model. Jef Rottiers schreef in zijn boek: ‘Beiaarden in België’ ...Deze beiaard zal voor de toekomst getuigen hoe groots men wist te denken en te handelen in dit gedeelte van de Kempen.

Frans Vos