Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 26

[p. 140]

Beschuldigde, sta op!

Sinds de Vlaamse televisie bestaat is er geen enkel programma dat zoveel sukses heeft gekend als de rechtbankreeks van Jan Matterne. Deze serie loopt nu reeds ongeveer dertien jaar en - wat een zeldzaam verschijnsel is op het beeldscherm - vertoont nog geen tekenen van slijtage. Zelfs de Nederlandse televisie heeft de waarde van de programmareeks onderkend en reeds een drietal afleveringen op eigen scherm overgenomen. Vaak wordt de vraag gesteld hoe dit sukses kan worden verklaard. Ligt het aan de behandelde tematiek of aan de kwaliteit van het juristenteam of zijn de toevallige akteurs de ruggegraat van dit populaire programma.

We stelden de vraag aan Dr jur. Frans De Clerck, sinds verleden jaar lid van onze vereniging. Deze geboren West-Vlaming, oudleerling van Dr Albert Smeets, nam een jaar geleden de rol over van wijlen assisenhofvoorzitter M. Croonenberghs, nadat hij als de ongenadige procureur-generaal jarenlang het scherm in de Vlaamse huiskamer had onveilig gemaakt. De heer De Clerck is jurist, oud-advokaat, oud-magistraat in Zaïre en is thans direkteur in een groot Brussels bedrijf en docent aan de Ekonomische Hogeschool St.-Aloysius in de hoofdstad.

Vraag: Voor het scherm spelen stelt andere eisen aan de akteur dan op het toneel. Is het enkel een kwestie van minder mimiek en minder gebaren?

F.D.C.: Inderdaad, het optreden voor een camera vergt van de akteur een totaal andere manier van spelen dan in de schouwburg. De camera is het meest indiscrete oog dat men zich kan voorstellen. Het leest elke gelaatstrek af, het observeert elke zenuwtrek, het verraadt het trillen van de minste gezichtsspier. Een close-up is dan ook een geducht wapen in de hand van de televisierealisator. Deze kan zijn camera zo laten optreden dat de geringste emotie enorme proporties kan krijgen. Een dergelijk fenomeen kent het theater uiteraard niet. Daar geldt de wet van de afstand, van de expressieve mimiek, van het duidelijke gebarenspel. Op televisie is het net andersom. Een TV-akteur moet zich helemaal beheersen, tenzij hij op grote afstand van de camera akteert. Zijn mimiek moet beperkt blijven tot voorzichtig ogenspel. Het lichtjes met de ogen knipperen is vaak al voldoende om een emotionele reactie weer te geven. Het even ophalen van een rimpel kan verbazing manifesteren en het lichtjes ontspannen van de mondhoek is genoeg om een glimlach te verraden. Op een podium is dit veel moeilijker merkbaar en is een duidelijker mimiek derhalve onmisbaar.

Hetzelfde geldt voor het gebarenspel. Handen bv. zijn voor de camera een gegeerde prooi. De vingers moeten nauwelijks bewegen om precies te laten merken wat er in het betrapte individu omgaat. Denk maar even aan geïnterviewde politici die door een TV-journalist in het nauw worden gedreven.

Hoe vaak wordt de camera niet op handen gericht om de kijker te laten zien dat de ondervraagde helemaal niet gelukkig is met de gestelde vraag. Gesticuleren is op televisie uit den boze. Men kan er nooit voldoende voor op zijn hoede zijn. Zelfs doorgewinterde akteurs vergeten dat wel eens en dat ergert me wel, ook wanneer ik dit bij mezelf moet vaststellen. De beste uitzendingen die we in het verleden hebben gemaakt waren die waarbij de emoties het sterkst onder controle werden gehouden. Ik denk hierbij aan twee merkwaardige processen, dat van een jodin uit Antwerpen die op een ontzettend gereserveerde manier haar onnoemelijk leed voor de camera bracht en dat van de zaak Blondé waar een vrij apatische vrouw terecht stond voor kindermoord. In beide gevallen werd de kijker diep geroerd door het akteertalent van de verdachten die zonder enige zichtbare pathos hun moeilijke rol vertolkten. Het is mij overigens opgevallen dat niet-beroepsakteurs hierin vaak beter slagen dan rasechte artiesten die een ‘stukske’ willen spelen.

Vraag: Dit brengt ons tot een tweede vraag. Hoe verloopt de keuze van de akteurs en de aktrices die optreden in ‘Beschuldigde sta op’?

Is er een bepaalde voorkeur in funktie van het behandelde proces? Krijgen amateurs een speciale regiebegeleiding?

F.D.C.: Voor het juristenteam - dit zijn de leden van het Hof en de verdediging - wordt steeds een beroep gedaan op dezelfde mensen.

Zij komen allen uit gerechtelijke kringen waar ze indertijd hun sporen hebben verdiend als magistraat of als advokaat. Zelf ben ik mijn loopbaan begonnen als advokaat te Gent, waarna ik enkele jaren substituut van de Procureur des Konings en rechter ben geweest te Kinshasa (ex-Belgisch Congo). Procureur-Generaal Willems en Advokaat Jos Deman waren ook als advokaat werkzaam vooraleer ze in de TV-processen meespeelden. Uiteraard is geen enkele van de spelers-juristen nu nog aktief in zijn vroeger beroep. Om deontologische redenen zou dit door de gerechtelijke instanties niet worden toegestaan. Anderzijds is het toch wel wenselijk dat de vaste leden van het Hof een degelijk juridisch verleden zouden hebben omdat er bij het opbouwen van een TV-proces wel wat ervaring op dit vlak nodig is. Ook advokaten en rechters kijken naar ons programma en mocht er iets niet kloppen bij het behandelen van ons dossier of mocht de procedure met de voeten worden getreden, dan zou dit wel enige reactie doen losbarsten vanuit de hoek van het gerecht. De beschuldigden en de getuigen worden aangeduid in funktie van iedere afzonderlijke zaak. Dit is het uitsluitend werk van onze uitermate knappe realisator Jan Matterne. Hij is het die telkens weer als een soort talent-scout op zoek gaat naar de gepaste types die voor een rol in aanmerking komen. Het is opvallend hoe goed hij hierin telkens opnieuw slaagt. Slechts zelden doet hij hierbij een beroep op beroepsakteurs. Vlaanderen beschikt evenwel over een enorme reserve amateurs die het in bepaalde gevallen even goed doen als de mensen van het beroepstoneel. Doch Matterne houdt het zelfs niet uitsluitend bij amateurs. Heel dikwijls ontdekt hij bepaalde types die nooit eerder op het toneel hebben gestaan en waarmee hij dan resultaten bereikt die aan het ongelooflijke grenzen.

Ik ben vaak onder de indruk geweest van wat die mensen presteren. Deze gelegenheidsakteurs spelen geen toneel, ze vertolken een diep doorvoelde situatie die ze tijdens de voorbereidingsperiode tot de hunne hebben gemaakt. En ook dat is het werk van de realisator. Een paar maanden vóór de opnamen voert hij urenlange gesprekken met elk van deze lieden. Hij bereidt ze voor op hun rol, stelt honderden vragen over de door hen beleefde feiten in funktie van wat er in het dossier werd beschreven, wijst hun op de zwakke punten waarover hun verantwoording zal worden gevraagd ter zitting,

[p. 141]

Dr. jur. Frans De Clerck in ‘Beschuldigde, sta op’.

kortom leert hen hoe ze zich in hun rol moeten inleven; hoe ze hun rol zullen moeten waar maken, hoe ze hun ideeën en meningen naar voor zullen moeten brengen wordt hun niet gezegd. In die zin krijgen ze dus geen regievoorbereiding. Zij moeten hun tesis met eigen woorden zonder voorafgaande groepsrepetitie in de studio brengen.

Op die manier verkrijgt men een grote spontaneïteit en verdwijnt elke toneelmatigheid.

Vraag: Men heeft vaak de indruk dat het kijkerspubliek niet goed beseft hoe een televisieproces wordt opgebouwd.

F.D.C.: Dat is zo. Dikwijls wordt ons gevraagd wie de tekst voor de processen opstelt, hoe vaak wij repeteren, of wij alles uit het hoofd moeten leren, of wij bij het maken van vergissingen bij de opnamen soms opnieuw moeten beginnen en dies meer.

Onze processen zijn niet langer historische dokumenten zoals we die opvoerden bij de beginperiode van onze reeks. Toen vertrokken we van oude beruchte zaken die behoren tot de annalen van onze gerechtelijke geschiedenis. Het waren voorafgeschreven scenario's die we als een toneelstuk voorbereidden en waarbij de juristen-inbreng heel gering was. Toen de voorraad historische dossiers was uitgeput hebben wij gezocht naar een nieuwe formule. Hieruit is de nieuwe reeks gegroeid. We gaan als volgt te werk. De realisator, de leden van de verdediging en de rechters komen om de week bijeen. Op dergelijke vergaderingen wordt gezocht naar een origineel tema dat voor een TV-evokatie vatbaar is. Zodra we het allemaal eens zijn over de te behandelen tematiek, wordt een kort verhaal opgesteld dat de essentie weergeeft van het assisendrama. Aan deze eerste tekst wordt door de juristen geschaafd, waarna een echt dossier wordt samengesteld zoals rechters en advokaten deze in echte gerechtszaken hanteren. Dit dossier omvat de verklaringen van de verdachten en de getuigen zoals deze voor de onderzoeksrechter werden afgelegd en de diverse dokumenten waarover het Hof en de verdediging moeten beschikken (expertises, geneeskundige attesten, psychiatrische rapporten enz.). Ook dit dossier wordt grondig onder de loep genomen, afspraken worden gemaakt over het verloop van de procedure en dan is de zaak af voor de leden van het Hof tot op de dag van de opname.

Dan begint het voorbereidingswerk van de realisator met de beschuldigde en de getuigen, de kontakten tussen de verdediger en zijn klient en de bijkomende ondervraging van de getuigen door de onderzoeksrechter. De voorzitter van het Hof en de Procureur-Generaal komen tijdens deze voorbereidingsfase niet meer aan bod. Zij moeten nu rustig hun dossier bestuderen, argumenten afwegen, hun vragen formuleren die ze ter zitting zullen stellen, tegenstrijdigheden in verklaringen die in het dossier werden opgenomen, opsporen. De aanklager en de verdediger werken ook aan het eerste stramien waarop hun rekwistoor en pleidooi verder zal worden uitgebouwd.

Op de dag van de opname ziet het Hof de andere mede-akteurs voor het eerst. Er is tot op dat ogenblik dus nog geen enkel kontakt geweest met de beschuldigde of de opgeroepen getuigen.

Het verrassingselement is derhalve even groot voor de rechters als voor de spelers. De rechtbank kruipt in zijn toga en zodra het rode lichtje op de camera gaat branden begint het drama. Iedereen vertolkt zijn rol zoals hij dat wenst, met eigen woorden in een sfeer die totaal overeenstemt met de drukkende geladenheid die elk assisenhof kenmerkt. Hier wordt geen theater gespeeld, hier staat echt iemand terecht voor een echte jury die straks echt zal beraadslagen over de schuldvraag en bij veroordeling ook echt een straf zal uitspreken.

Het op band registreren van zo een proces neemt, inclusief de pleidooien, ongeveer vijf uur in beslag. Dit gebeurt meestal op twee dagen.

De eerste dag hebben we de debatten, de dag erop komen de aanklager en verdediger aan het woord. Er wordt nooit onderbroken tijdens de opnamen, er wordt verder gespeeld tot men klaar is. Vermits een programma evenwel slechts anderhalf uur mag duren wordt achteraf geknipt en gemonteerd. In ieder proces zijn er wel eens dode momenten die er als nutteloze ballast kunnen worden uitgegooid of verklaringen van getuigen die een tikje te lang uitlopen en dan in de vorm van geresumeerd kort verslag kunnen worden ingelast.

Op die wijze krijgen we een gebald stuk dramatiek.

Vraag: Hoe verklaart u de kijkdichtheid?

F.D.C.: Dank zij de authenticiteit van situaties en vertolking. De feiten die binnen het raam van de processen worden behandeld zijn zoveel mogelijk aktualiteitsgebonden. Het gaat om problemen die de kijker aanspreken: het drama van de verwaarloosde echtgenote, het probleem van het racisme, de stijgende jeugddelinkwentie, de ekonomische misdaad. Verder merkt de kijker dat hier geen toneel wordt opgevoerd. De getuige die liegt wordt aan de tand gevoeld, de beschuldigde die met de moeder van het slachtoffer wordt gekonfronteerd raakt helemaal in de war, de ruzies tussen aanklager en verdediger zijn niet geveinsd. Met een vooraf geschreven scenario zou dit niet mogelijk zijn. Het feit dat geen enkele interventie vooraf werd voorbereid of gerepeteerd geeft aan het spektakel een reële dimensie. De kijker herkent aldus de ‘dinghen des daghelijkschen levens’.

‘Beschuldigde sta op’ is ongetwijfeld het meest populaire eigen programma van de B.R.T.

Dat is ook de reden waarom we hopen er nog lang te kunnen mee doorgaan.