Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 26

[p. 70]

nederlandse poëzie na de tweede wereldoorlog

Omslag van Reflex nr. 2.

Jan Walravens.

Een eerste benadering gaat uit van de vaststelling dat de vernieuwing in onze poëzie teruggrijpt of een aanvang neemt na de eerste wereldoorlog. Voor de experimentele groep Holland, de Barbarbergroep en de visuele poëzie is dit concreet aantoonbaar. Voor de experimentele groep Holland in ‘Reflex’ (1948-1949) en de Cobrabeweging blijft het surrealisme belangrijk in zoverre de ontdekking van de pre-bewuste wereld waar de eerste beslissingen, de eerste agressies, l'amour fou, het project van de vrijheid groeien, centraal staat. Ze beklemtonen echter niet het automatische van deze associaties en beeldvormingen uit het prebewuste, maar de spontaneïteit en het experiment. De opvatting van de autonomie van het kunstwerk is ermee verbonden. Hiervoor kan men naar het tijdschrift ‘De Stijl’ (vooral in Manifest II, 1920) verwijzen en naar Paul Van Ostayen (1896-1928). In 1976 werd onder de titel ‘Woordverbeeldingen (kubistische en expressionistische verzen)’ het werk uitgegeven van Christian Emiel Marie Küpper (1883-1931). Feitelijk is hij bekend onder zijn auteursnamen: Theo Van Doesburg, I.K. Bonset en Aldo Camini. Exemplarisch is dat het nawoord werd geschreven door K. Schippers, redacteur van de Barbarbergroep (Amsterdam 1958). Hun teruggrijpen naar de opvattingen van deze redacteur van ‘De Stijl’ staat niet apart. Ook Kurt Schwitters met zijn Merz-Bilder 1920-1923, kollages en objets trouvés, en Marcel Duchamp met ‘een cheque voor de tandarts’ (1919) beïnvloeden hun werk, tot in de titels. De visuele poëzie van Paul de Vree (1909) en Frans Vanderlinde (1940) heeft eveneens te maken met Kurt Schwitters (het i-gedicht), Hugo Ball (klankgedichten) en Paul van Ostayen.

We kunnen zeggen dat de bestaanscrisis die losbreekt in de dubbele schokbeweging van de wereldoorlogen geleid heeft tot het steeds verder doordringen van de vernieuwingsbeweging. Huub Oosterhuis schrijft in 1965: ‘Het is alsof de generatie van nà de eerste wereldoorlog nog gelooft in de mogelijkheid tot verzoening der tegenstellingen. De dichters na 1945 geloven daar niets meer van’. Marcel Janssens keert even de richting van deze bewering om wanneer hij in 1971 schrijft over de studie van Paul Hadermann ‘De dichterlijke wereld van Paul van Ostayen’: ‘Maar hij kijkt m.i. toch te weinig “rond” de teksten. Daarom wellicht blikt hij ook zo zelden vooruit over 1928 heen (naar de Vijftigers bij voorbeeld)’.

Een tweede punt dat de beoordelaar van de vernieuwing van de Nederlandse poëzie kan onderzoeken is de vraag naar de reactie van dichters van het klassieke type. Ik denk hierbij aan dichters als Ida Gerhardt (1905), Bertus Aafjes (1914), Anton van Wilderode (1918), Jos de Haes (1920) en Christine D'Haen (1923).

Het succes van ‘Een voetreis naar Rome’ (1946) kwam nog net voor de vernieuwing doorbrak en aandacht kreeg. De kritiek was verdeeld over dichteressen als de twee die ik genoemd heb. Volgens de enen, vooral in Vlaanderen, werd subjectieve creativiteit en objectivering in een ruimere culturele vorm merkwaardig geïntegreerd. Volgens de anderen werd het historisch verwerkt materiaal te weinig ontmaskerd, te weinig gegrepen door de paradoxen en tegenstellingen van de naoorlogse existentie. De waardering voor de twee andere klassici, vooral voor Jos de Haes, had juist met deze onrust te maken. Ze bleek bij Anton Van Wilderode in een toenemende belangstelling voor het eigen tijdsgebeuren en het toegenomen belang van de beeldassociaties. ‘Azuren holte’ (1964), meer bepaald de afdeling ‘Delphi’ van Jos de Haes werd hoog gewaardeerd niet zozeer om haar reminiscenties aan een klassieke wereld als wel om haar bijdrage in het begonnen onderzoek naar het pre-bewuste en zelfs pre-menselijke, dierlijke moment van ons spreken.

De dichter moest aangeraakt zijn door de oorlog, door de dood in zijn spreken. Reeds sterk nawijsbaar bij Van Wilderode, kwam zijn lang gedicht ‘Het herdertje van Pest’ (1958) deze onrust opnieuw integreren in het tijdsgebeuren, de Hongaarse opstand tegen Rusland in 1956.

Waren sommige dichters gestart met deze achtergrond b.v. Remy C. Van de Kerckhove (1921) die met het 9e Amerikaanse leger de nazislachtoffers had helpen bevrijden, toch bleken ze later niet in staat te zijn hun taal scherp te bewaken. Hun betekenis was dan ook slechts van historisch belang (i.v.m. het Tijdschrift Tijd en Mens). Een slachtoffer van de Japanse terreur in Nederlands-Indië Leo Vroman (1915) wist daarentegen dit speuren naar de pre-menselijke taal als bioloog een eigen accent te geven.

Vergeten zijn bijna de pogingen van Marcel Pira (1956) met ‘Treurlied van Kayano’ om de tragedie van Nagasaki te verwoorden en het gruwelijk realisme van een door chirurgie in leven gehouden mens ‘Lazarus’ (1954) van Paul Van Campe.

[p. 71]

Nummer van het te Berlijn verschijnende tijdschrift ‘Der Dada’.

Het verdwijnen door de oorlogsgebeurtenissen van Kamiel Top, Kamiel Van Baelen en Victor J. Brunclair (concentratiekamp te Lagelund) hebben de verwerking van het oorlogsgebeuren dan ook eerder afhankelijk gemaakt van de jongere generatie. Helemaal juist is dat niet, want Jan Walravens (1920) zal na ‘Tijd en Mens’ (1949-1955) de jongeren introduceren met de bloemlezing ‘Waar is de eerste morgen?’ (1955). Het lijkt me ten derde van belang voor deze ontwikkeling van de Nederlandse gedichten niet alleen te wijzen op de reactie van de klassieke richting, maar ook eens het tijdsverschil tussen Vlaanderen en Nederland te bespreken. Walravens bloemlezing volgde op: Atonaal (1951) (Vinkenoog), Stroomgebied (1953) (Ad den Besten), Nieuwe griffels, schone Leien (1954) (Rodenko). In Vlaanderen was ze voorafgegaan door de zwakke poging van Paul de Rijck (1954): ‘Vlaamse Dichtkunst van deze Tijd’: I. Van Elsschot tot Peleman. II. Van Reninca tot Claus. Op een ogenblik dat de dualistische filosofie van Sartre (La Nausée, 1938, L'imaginaire 1940) begon door te dringen, Claus publiceert in 1948 ‘Registreren’, het jaar van de ontmoeting met en de dood van Artaud, is het merkwaardig vast te stellen dat de dichter Hensen bij Manteau zijn essay of poetica ‘Over de dichtkunst’ (1947) publiceert. Zijn humanistische bekommernis gaat nog uit naar het begrip poésie pure van abbé Brémond dat hij afwijst als opium en godsdienst: ‘Car l'objet de l'art est d'endormir les puissances actives ou plutôt resistantes de

Paul van Ostayen met het dochtertje van Oscar Jespers, juli 1923.

notre personalité’. Hij zoekt zijn citaten dan ook bij Nietzsche, hangt nog vast in de bewondering voor Rilke. De aansluiting bij het internationale leven na de oorlog was in de Cobrabeweging Franstalig en Deens. Vinkenoog werkte toen voor de Unesco te Parijs en Hugo Claus leerde er het filmmilieu kennen.

Een factor die in dit verband niet uit het oog mag worden verloren lijkt me de rol van de Nederlandse Televisie Stichting. Haar toneelvoorstellingen o.m. van Hugo Claus hadden veel invloed door hun hoge kwaliteit zoals de talrijke verfilmingen van Sartres werk.

Nadat we er reeds op gewezen hebben hoe de experimentele vernieuwing werd geboren uit de bestaanscrisis sinds de eerste wereldoorlog en op de invloed die daarvan uitging op de dichters, ook de klassiekgevormden, en hoe dat vooral na de tweede wereldoorlog samenhing met invloeden uit Frankrijk, zou ik als vierde beschouwing van dit artikel, dat uiteraard geen bloemlezing kan zijn en geen opeenstapeling van namen, willen wijzen op de invloed van deze vernieuwing op de literaire theorie zodat er zelfs van een zekere feedback kan gesproken worden, nl. dat deze theorie na beïnvloed geweest te zijn door de opvattingen omtrent de autonomie van het kunstwerk, zelf invloed ging uitoefenen op dichters. Het feit dat een recent onderzoek uitwees dat de meeste Vlaamse letterkundigen universitairen zijn, moge de invloed van het studentenmilieu onderstrepen.

Reeds vrij vlug ziet een criticus als Jos de Haes in dat de experimentelen een claim hebben op een zo ruim mogelijke ervaring, dat hun tegenstellingen en paradoxen in het beeldgebruik een poging zijn de diepste poëtische crisis in het gedicht af te lezen. Hij en vele anderen die de klassieke eis van samenhang en orde blijven hanteren, zien geleidelijk aan in dat hun aversie tegen het maniërisme (b.v. Albert Westerlinck tegen de staatsprijs voor Gaston Burssens) de acrobatie van het experiment moet onderscheiden van het authentieke dualisme dat de waarde kan hebben van een innerlijk, ‘organisch’ verschijnsel.

Het tijdschrift ‘Merlyn’ (1963-1966) gaat op een genuanceerde wijze uit van de autonomie van het gedicht dat in zich de meeste verklaringen bevat. De biografische en literair-historische methode komt nauwelijks aan bod. De concrete ontledingen van bepaalde gedichten hebben de mening versterkt van hen die het gedicht zagen als de sleutel waardoor de eigen ervaring en de ervaring van de dichter opengingen, gesuggereerd konden worden. De mode van vele dichters om het understatement, het minder zeggen dan wat men bedoelt, in het oog te houden, heeft in het neo-realisme vaak een soort nuleffect bereikt, een barbarbereffect.

Hoewel men moeilijk kan spreken van ‘lectuur-poëzie’, toch is de vraag naar de maatschappelijke functie van de poëzie aan de orde geweest. De verhoogde activiteit van de lezers wordt voortdurend onderstreept als een winstpunt en niet als een verwijt tegen hermetisme of duisterheid van de

[p. 72]

Paul de Vree: Revolutie 1968.

poëzie. De desacralisering van dichter en gedicht wordt begrepen als een winst in de breedte: de opname van nieuwe themata en het dichter aansluiten bij het dagelijks taalgebruik. De politieke beweging van 1968 waarin de verbeelding aan de macht wil komen, ervaart de bestaanscrisis niet alleen uit herinnering aan de wereldoorlog, maar uit de concrete beelden op de televisie over de Amerikaanse oorlogen in Azië en de Russische oppressie. Er is Cuba, er is Biafra.

Wie aan de ene kant de objectief-literairwetenschappelijke methode van Maatje en T.A. Van Dijk en aan de andere kant de contekstuele methode bij Knuvelder en Marcel Janssens in discussie ziet, beseft dat het dualisme dat enerzijds de vrijheid van de kunstenaar en de autonomie van zijn werk stelt en anderzijds de gewone taal, de sociale gevoeligheid, de revolutie aanprijst, ook op theoretisch vlak doorwerkt en niet tot een synthese kan komen. De dichter en de theoreticus die hem leest, zijn beiden bewoners van een verdeelde wereld.

Ongetwijfeld is de theorievorming meer uitgegaan van de roman dan van de poëzie, maar het is toch opmerkelijk hoe ook voor het gedicht het belang van de buitentekstgegevens opnieuw werd beklemtoond door Martien de Jong als een aanvulling van wat de methode van de close reading uit het gedicht reeds weet te halen.

Voor wie dan poëzie een zinvolle activiteit van de lezer is en blijft, een activiteit waarin vrijheid wordt geboren in een zo ruim mogelijke greep naar de contrasterende beelden en klanken van een existentiële ervaring die nog niet tot synthese komt, blijft het nuttig ook eens na te gaan of dit heen en weer tussen subjectieve klemtonen en realistische uitbreiding der themata, dit tweepolengebied van romantiek en realisme wordt geactiveerd door metafysische of antimetafysische opties, apriori's.

Anton Van Duinkerken schrijft in 1963: ‘Ik zie geen enkele reden, waarom religieuze poëzie niet experimenteel zou kunnen zijn. Ze is het geweest bij Gerard Manley Hopkins; ze zou het kunnen worden bij Jan Hanlo. Het denkbeeld dat stijlvernieuwingen slechts mogelijk zijn ten koste van de gevestigde godsdienst, lijkt mij arglistig ontworpen door mensen, die niet durven geloven, dat ieders geloof oorspronkelijk kan zijn. Religie heeft onder experimentalisme even weinig te lijden als erotiek of heimwee’. Persoonlijk zou ik hierbij willen aanstippen dat het inzicht over de mens als creatief subject, als dynamisch historisch wezen dat niet onderworpen hoeft te zijn aan de mimesis, de afbeelding van de kosmos, helder werd beklemtoond op het vlak van de evolutietheorie door Max Wildiers. Op het terrein van de poëzie blijven echter deze tegenstellingen doorwerken. Aan de ene kant vindt een staatsjury het verantwoord Gery Helderenberg te bekronen omdat hij subjectieve intensiteit weet te geven aan een woud van objectieve, kerkelijke symbolen en aan de andere kant wordt deze oude dichter tot in zijn fysieke verschijning gehoond door de auteur Geeraerts. Is het niet zo dat het verlies van het geloof in 1940 bij de belangrijke dichter Hugo Claus, nog duidelijk activeert in zijn bundel ‘Heer Everzwijn’. De gevolgen van een statisch wereldbeeld op het vlak van de wereldbeschouwing zijn nog altijd werkzaam omdat dit achterhaald wereldbeeld de absurditeit van ons bestaan mee schijnt te verklaren. De kunstenaar leeft in een veranderende wereld en in geen ander. Was het niet Simon Vestdijk die in zijn beruchte vierde kruislied de haat tussen Vader en mensgeworden Zoon aanduidde als de weerspiegeling van een zelfzeker calvinisme en een ontwikkeling van de religieuze poëzie enkel mogelijk achtte in mystische richting, d.w.z. daar waar de subjectieve inbreng het grootst is. Is het daarom dat in de begonnen verkenning van het pre-bewustzijn de mystiek van Eckhart opnieuw een dichter als Hamelink aantrekt? Is het niet daarom dat Guillaume van der Graft, Nijhoff en anderen het kerklied vernieuwden? In ‘Christen en Kunst’ van G. Puchinger (1971) zegt Ad den Besten p. 412: ‘zelfs een gemeentelied, en je weet dat ik me daarmee sterk heb beziggehouden, is iets anders dan het omzetten in maat en rijm van geloofsinhouden. Vandaar dan ook dat voor mijn besef ieder gedicht experimenteel is: je hebt, als je ermee begint, geen idee waar je terecht zult komen. Zo is dat met poëzie, en of je christen bent, dat zal je eigen poëzie wel aan je bewijzen’. Dat is dan ook de reden waarom ik begrijp dat Anton Van Wilderode in zijn voordracht over poëzie en gebed stelt dat dergelijke gebeden uit elke hoek kunnen komen en niet elk gedicht dat zich gebed noemt een gedicht is, en niet elk dergelijk vers een gebed is. Persoonlijk meen ik dat de ware dichter die op het bewuste vlak zich een gelovige waagt te noemen, in alle eerlijkheid vaststelt dat hij als creatief subject vanuit het voorbewuste daar vaak niet toekomt. Het opdringerige van het religieuze gedicht is voor mijn smaak een uiting van gebrek aan geloof in de vrijheid, gebrek aan deemoed, farizeïsme dat de kuil van demonisch kwaad in ons nodeloos witkalkt. De houding van de officiële kerk op het concilie ten aanzien van de uitbeelding van het kwaad lijkt me daarom te weinig bevrucht door de kern van wat christelijke auteurs als Bernanos, Greene e.a. reeds hadden ervaren en te veel ingegeven door het pedagogisch aspekt van geleidelijkheid. ‘Les fleurs du mal’, ‘Les Chants de Maldoror’ zijn het inferno van Dante. Wie een synthese zoekt, een paradiso, zal moeten aanvaarden en begrijpen waarom b.v. Hugo Claus een groot dichter is en de relikwieën van wat ons dierbaar was, vertrapt. Telkens weer horen we in christelijke milieus de vraag naar positieve geluiden in de letterkunde, naar minder zwartgalligheid; telkens weer wordt de tedere letterkunde, de neo-romantiek, met gunsten omringd, maar telkens blijkt toch weer dat onze bestaanservaring niet straffeloos kan gereduceerd worden. Daarom is poëzie van Maria de Groot voor mij echte religieuze poëzie van onze tijd. Het lijden van de wereld is er niet afwezig, zonder golgotha is er geen verrijzenis. In 1966 schreef William Carlos Williams: ‘a poem is a complete little universe. It exists separately. Any poem that has worth expresses the whole life of the poet’. Het was een citaat in het witte poëzieplan dat werd voorgesteld in ‘Kentering’ (1969, sept.-okt.), een poging tot synthese.

Als laatste benadering voor de Nederlandse poëzie zou ik een lijst van dichters willen aanleggen die in mijn ogen genoeg waardevolle dingen hebben geschreven om aan anderen aan te raden; wellicht zijn de lezers van dit essay ermee vertrouwd, des te beter. Pas dan kan het herlezen beginnen, de belangrijkste en wellicht enig juiste manier om met poëzie om te gaan.

Martinus Nijhoff, Gerrit Achterberg, J.C. Bloem, Maurice Gilliams, Paul Snoek, Hugo Claus, Hans Andreus, Hans Lodeizen, Hubert Van Herreweghen, Guillaume Van der Graft, Anton Van Wilderode, Jos de Haes, M. Vasalis, Maria De Groot, Jan Hanlo, Jan Arends, H.C. Ten Berge.

Het staat me klaar voor de geest dat ik met deze namen het leesgenot heb aangegeven en niet zozeer het historisch belang van dichters of hun algemene bekendheid.

José de Poortere