Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 25

De christelijke letterkunde nù

Laten wij met een korte historische terugblik beginnen. Niet omdat wij geloven dat bepaalde toestanden en verhoudingen in dezelfde vormen terugkeren. Wel omdat even achteruit kijken ons inzicht in de gebeurtenissen kan verhelderen, en meteen een objectiever kijk op de ontwikkeling van het menselijk denken en handelen leert. De ware, de grote literatuur is ongetwijfeld een schepping van de hele, onverdeelde mens, wat insluit dat zijn denken over leven en zijn, zingeving of zinloosheid, absurditeit van het bestaan daarbij betrokken wordt. De woordkunst kan niet buiten een zekere anekdotische inhoud en niet zonder taalbeheersing, maar beslissender voor haar artistieke, wat meteen betekent menselijke waarde, is haar existentiële waarachtigheid. De werkelijkheid die de auteur in zijn tekst een eigen leven schenkt, kan slechts door een bewuste keuze ontstaan. Dat hij daarbij door zijn wereldbeschouwing en levenshouding bepaald wordt valt moeilijk te loochenen.

De belangrijkste literatuur is geconcretiseerde wijsbegeerte. De literatuurgeschiedenis verloopt parallel met de ontwikkeling van de filosofie. Gewoonlijk gelijktijdig, soms even voor, vaker iets achter. De verrassende en overweldigende bloei die de christelijke letterkunde tussen 1900 en 1950 gekend heeft schijnt wel voorbij. Onbetwistbaar is er tijdens de hele negentiende eeuw een christelijke woordkunst geweest, waarvan wij de waarde niet onderschatten. Niettemin zijn de meeste grote figuren uit de romantiek, het realisme en naturalisme geen christenen geweest en was het literaire klimaat ook niet doorwegend christelijk. Middelmaat van de christelijke letteren was een overtrokken mens- en wereldbeeld, de schepping en verheerlijking van een geïdealiseerde werkelijkheid, die dikwijls een onechte werkelijkheid bleek. Althans voor degenen die door een gevormde smaak voorgeleid een verantwoord oordeel konden vellen. Een lichtdrager van de christelijke wereldbeschouwing in de vorige eeuw is kardinaal Désiré Mercier (1851-1926) geweest. Door de wedergeboorte van het thomisme, door hem bewerkstelligd, werd de intellectuele sfeer voorbereid, die een reactie tegen een oeverloos romantisme en doctrinair naturalisme mogelijk maakte. De mens was niet soeverein en toch uiteraard veel meer dan het produkt van materiële omstandigheden. Voor en na hem rijzen dan de kunstenaars op, die uit hun wezensgrond, uit de ervaring van hun innerlijkheid, wegwijzers en bezielers van een christelijke dichting, in de Duitse betekenis van het woord zijn geworden: Sören Kierkegaard (1813-1855), John Henry Newman (1807-1890), Fjedor Dostojefski (1821-1881) en Vladimir Soloviev (1853-1900). Zij hebben de moeilijkheden beseft die met een benaming van de geloofsopenbaring kunnen samen gaan. Zelfs eronder geleden en kwelvragen opgeworpen, die een ontzagwekkende verruiming in de houding van de christenen tegenover godsdienst en zedenleer, hun medemensen en zich zelf teweeg gebracht hebben.

Zij konden er wel, van zich zelf uit en voor zich zelf, een antwoord op geven, maar geen antwoord dat algemeen geldend was. Omdat zij bevroedden dat geloven een persoonlijke overgave is aan een mysterie en alle persoonlijkheden enig en verschillend zijn. Zoals Pascal hebben zij, hoewel ook denkend aan anderen, in de eerste plaats een uitweg gezocht uit de doolhof waarin de wijsbegeerte na Kant hen gelokt had. Feitelijk hebben zij het christendom in zijn ontelbare facetten gepersonifieerd, zoals dat in zijn literaire terugslag op het werk van een hele schaar kunstenaars waar te nemen is. Hoe verscheiden en toch in dezelfde geest verwant waren of zijn ze niet, Maritain en Guardini, Chesterton en

[p. 353]

Gertrud von Le Fort, Papini en Sigrid Undset, Mauriac en Greene, Gabriel Marcel en onze Streuvels of Timmermans. Die en andere meesters van het woord hebben talrijke op- en navolgers gekregen, maar feit is dat de kunst van die later gekomenen niet meer dezelfde weerklank oogstte en in het laatste kwarteeuw blijkbaar minder belangstelling wekte. Als wij de oorzaken van die achteruitgang kunnen achterhalen, maken wij de kans terzelfder tijd de weg terug uit de verwaarlozing te vinden.

Het is duidelijk voor wie de moed tot een nuchtere erkenning van de realiteit heeft, dat onze katholieke geloofsgemeenschap een diepe inzinking doormaakt. Beweren dat zij door het concilie veroorzaakt werd, spruit uit een vorm van kortzichtigheid voort. De oorzaken liggen veel verder. Ze zijn tweeërlei, ten dele aan de actualiteit en ten dele aan de menselijke natuur te wijten. Aanvoelend, vermoedend en eindelijk wetend wat er in geest en gemoed van veel gelovigen en tot het geloof geneigden werkzaam, vragend en aanklagend aanwezig was, heeft Johannes XXIII het concilie bijeen geroepen. Het moest een vlug toenemende ontreddering indijken, om verdere afvalligheid te voorkomen en de voorwaarden tot een kerkelijke wedergeboorte te scheppen. Onvermijdelijk zijn bij de uitwerking en toepassing van de conciliebesluiten moeilijkheden en tegenstanden ontstaan. Rekening houdend met de wereldwijde verscheidenheid van volkskarakters, opvattingen en uiteenlopende belangen en toestanden binnen in de randgebieden van de kerk konden die reacties voorspeld, maar daarom nog niet voorkomen worden. Zij werden bovendien verzwaard of toch in de hand gewerkt door opdringerige en onbezonnen, weleens onthutsende en misschien soms booswillige tegenstanders.

Door hun onvertogen optreden en geschriften hebben zij een sfeer geschapen, die de zwijgende meerderheid van de gelovigen aanvankelijk verrast, later bedroefd en geërgerd heeft. Binnen een tijdsbestek van enkele jaren is uiteindelijk bij die getrouwen van het eerste en laatste uur een wantrouwen gewekt, dat op een geruchtmakend verzet is uitgelopen. Waarschijnlijk zou die openlijke tegenstand er niet in zijn bedenkelijke vorm gekomen zijn, was de verstandhouding onder de gelovigen niet vergiftigd door uitdagingen, uitspraken en houdingen, die als beledigingen aangevoeld en in sommige omstandigheden ook als zodanig bedoeld werden. Die tweedracht is samen gegaan met een overal aanwezige anti-christelijke, zelfs atheïstische propaganda, die op alle terreinen van het openbaar leven gevoerd, tal van gelovigen onverschillig, moedeloos of bevreesd gemaakt

Robert D. De Man en André Demedts.

heeft. Veel gelovigen hebben de indruk gekregen dat zij hopeloos ouderwets, bekrompen en zelfs schuldig zijn aan de verdrukking en het onrecht waaronder door machtelozen en armen geleden wordt. Erger dan apathie, zijn de strijdende atheïsten en anti-kerkelijken er zelfs in geslaagd het christendom en de katholieke kerk in het bijzonder zo voor te stellen, dat het belachelijk en onnozel lijkt er nog anders dan spottender wijze enige aandacht aan te besteden, ver van er lid van te blijven. Begrijpelijk genoeg is het vooral de jeugd, bijzonder gevoelig voor zulke verwijten, die van die propaganda in het onderwijs, de jongerenorganisaties en de communicatiemedia het slachtoffer is geworden. Als de katholieke kerk, waarschijnlijk alsnog het stevigste bolwerk van een religieus bewustzijn, vernietigd kon worden door aanvallen van buitenuit en, nog meer verontrustend, door de ontbindende krachten die in haar werkzaam zijn, zal een afrekening met andere kerken en godsdiensten volgen.

Dat is vlug en onvolledig geschetst de werkelijkheid op religieus en geestelijk gebied, waar onze katholieke schrijvers tegenover staan. Een argument dat tegen hen in het bijzonder wordt uitgespeeld is dat zij door een orthodoxe godsdienstige overtuiging aan te kleven verhinderd worden waardevol werk voort te brengen. De eenzijdig belichte geschiedenis van onze literatuur uit de jongste honderdvijftig jaar moet hier in Vlaanderen die bewering kracht bijzetten. Als men nochtans objectief en met kennis van zaken die periode bekijkt, stelt men vast dat de verklaring niet opgaat, als men alleen de overledenen in aanmerking neemt. Gezelle en Streuvels zijn na 1830 onze voornaamste woordkunstenaars geweest. Over de levenden weigeren wij, uit eerbied voor hun gewetensvrijheid een mening uit te spreken. Gedoopten kunnen als ongelovigen sterven, maar ook ongelovigen kunnen als bekeerlingen van dit aardse bestaan afscheid nemen.

Waar het gaat om de waarde en betekenis van hun werk is het noch theoretisch noch praktisch te bewijzen, dat een katholiek auteur minder goed werk moet schrijven dan een collega die een andere wereldbeschouwing toegedaan is. Een onbevooroordeeld onderzoek van bijna twintig eeuwen literatuurgeschiedenis zal onze uitspraak niet ontkrachten. Mogelijk zal iemand denken dat onze beoordeling wel voor de middeleeuwen opgaat, maar door de hedendaagse feitelijkheid tegengesproken wordt. Hem raden wij aan een literatuuroverzicht van de taalgebieden die voor een vergelijking in aanmerking komen na te gaan.

Alle schrijvers beschouwen mens en maatschappij vanuit een bepaalde wereldbeschouwing, waaraan zij een waarheid en waarde toekennen, die voor de keus van hun onderwerp en zijn uitwerking beslissend blijft. Men kiest en dicht, verhaalt en beoogt zoals men is. Slechts in de bijzichtige ogen van degenen die in naam van de volstrekte

[p. 354]

Teresa Stankiewicz en Erich Widder.

individuele vrijheid nergens en bij niemand willen behoren, kan een overtuiging die met anderen gedeeld wordt een belemmering van hun creativiteit toeschijnen. Toeschijnen zonder grond. Want ook zij worden door hun opvatting gedetermineerd, zelfs waar zij het recht opeisen om alle overtuigingen af te breken, door een destructieve bezetenheid die een nog knellender dwingelandij oplegt, dan om het even welke wereldbeschouwing. Want voor hen mag er niets overeind blijven. Fout is om het even welke, en dus ook een christelijke schrijver, die niet vanuit zijn wezenswaarheid, zijn existentie spreekt, en daardoor de waardigheid en meteen de scheppende gaafheid van zijn kunstwerk verminkt.

Er bestaat ons inziens niettemin een gladde, technisch berekende letterkunde, waarin de veelzijdige betekenis en oproepingskracht van woorden en zinnen minder belang heeft dan sommige uit het geheel der taalwaarden afgezonderde eigenschappen als haar klankenspel, ritmische bewogenheid of beeldend vermogen. Zulk werk kan boeiend zijn en binnen bepaalde grenzen een geslaagde poging opleveren om de literaire, de poëtische schoonheid uit het taalerts te bevrijden.

Góngora, Rimbaud, Marinetti, bij ons Gezelle in enkele kleengedichtjes of Van Ostaijen uit de twintiger jaren, hebben daarmede enig succes behaald.

Maar een heel oeuvre, ver van een hele literatuur in die vorm, zou ongenietbaar worden. Toen hij te Roeselare leraar was, heeft Gezelle op de rugkant van de dichtoefening van een poësisleerling geschreven dat zo'n dichtkunst als een ideale literaire schepping denkbaar is, maar er onmiddellijk aan toegevoegd dat zij in de praktijk ondoelmatig blijkt. De lezer kan wel even door een meesterlijk bouwwerk van woorden om de woorden geboeid, maar niet een heel boek lang aan zo'n tekst gebonden worden. De literatuur is meer dan een louter individuele uitdrukking, ook een mededeling aan anderen. Zij bezit naast haar belijdeniskarakter een sociale bestemming, die niet mag of kan voorbij gezien worden.

Reeds een vluchtig overschouwen van het belangrijke literaire werk uit alle eeuwen en landen overtuigt ervan dat het woord om het woord, de klank om de welluidendheid, het ritme om zijn bewogenheid zonder meer en het beeld alleen om zijn plastische eigenaardigheid onbevredigd laten. De literatuur is onlosmakelijk van de bewuste mens in zijn algeheelheid van zijn, wat betekent van zijn ervaringen en waarnemingen, herinneringen en verbeeldingen, dromen en kennis, irrationele aandrangen en mysterieus aanvoelen van bovenzinnelijke werkelijkheid, de mens vrucht van een verleden en toekomstgericht, omringd door een omgeving, beïnvloed door zijn tijd, maar meer dan een som van dat alles. Want een enig en onvervangbaar persoonlijk wezen. Christelijke schrijvers zijn evengoed als dragers van andere wereldbeschouwingen voortdurend en noodgedwongen, daar het niet anders kan, in betrekking met alle werkelijkheden, alle verschijnsvormen van het zijnde om hen heen en in zich zelf. Alleen als zij zich daarvan afsluiten, zoals een schildpad die zich ingraaft om haar winterslaap door te maken, veroordelen zij zich zelf tot een beperking van hun talenten. Vandaar dat wij moeten opkomen voor een literatuur geschreven door een christen, die in en met de wereld, de actualiteit in haar vele uitzichten beleeft. Beleeft en beoordeelt, niet zo zeer door lofspraak of verbale verwerping, als wel door zijn kijk op de dingen. Zijn werk zou de neerslag kunnen en moeten zijn van wat mensen en stromingen in deze tijd vertegenwoordigen, wat verheugt of beangstigt, wat hij erbij denkt en voelt, hoe hij er tegenover staat, dat alles uitgedrukt in eigentijdse taal, bezield en gemeend, eerlijk tot op het bot. Daarbij zal zijn christelijke overtuiging niet remmend inwerken, als het hem gelukt er zijn hele wezen mee te doordesemen.

Waar wij voor pleiten is een veelzijdige menselijkheid, niet een voltooide; een literatuur die niet een ideaalbeeld van het leven, waarin niemand gelooft, te bewonderen biedt, maar een bestaan, een leven, dat zoals in de Bijbel beschreven, ondanks alle dwaalwegen waarop het rondzwerft, tot een voltooiing geroepen is. Er hoeft vooraf geen enkel gegeven uitgesloten te worden en geen uitkomst bij gefantaseerd, die niet met de innerlijke logika van het kunstwerk in eenspraak is. Het werk dat kwaliteit mist, bij gebrek aan eerlijkheid tegenover het eigen geweten, bij gebrek aan begaafdheid, taalbeheersing of zelfkritiek, mag om zijn goede bedoelingen niet boven zijn literaire waarde opgetild worden.

Ver van ons de spontane schepping van een natuurtalenten te willen wantrouwen! Niettemin achten wij het wenselijk dat christelijke auteurs een open belangstelling betonen voor waardevol werk dat hier of elders, uit deze tijd of vroegere eeuwen tot ons komt of bewaard bleef. Die voortbrengst is een concrete waardemeter die zelfoverschatting meer bescheidenheid kan leren. Sommigen kunnen hierbij opwerpen dat zo'n belangstelling tot een betreurenswaardige beïnvloeding kan leiden. Akkoord dat het gevaar niet helemaal denkbeeldig is, maar het verliest veel van zijn dreigend karakter, als de belangstelling niet tot één auteur of één bepaalde periode beperkt blijft.

Waarachtig bezielde literatuur kan in de letterlijke zin van het woord strekkingskunst, of om het nog scherper uit te drukken, propagandakunst zijn. Er bestaat zo'n katholieke letterkunde, van Dante tot Manzoni, van Bourget tot Marshall en Merton. Maar sinds de doorbraak van de romantiek is het normaler dat er geen didactische opzet achter een kunstwerk komt kijken en alleen het verlangen voorzit zich uit te spreken zoals men is. Het zal dikwijls aan ruimdenkendheid schorten of aan inzicht in het wezen der kunst, wanneer kunstenaars elkaar om een andere schakering in hun denken onheus bejegenen of verdacht willen maken. Die ketterjacht heeft ons dikwijls kwaad gedaan. Laat ieders geweten over zijn existentiële eerlijkheid beslissen. Hetzelfde geldt waar het, en die verschillen mochten geen belang opleveren, alleen om artistieke opvattingen of scholen gaat. Niet alleen de rozen hebben bloeiensrecht, maar alle bloemen in alle kleuren en geuren, soorten en vormen. Slechts dan zal in rijke veelzijdigheid de literatuur een beeld kunnen tonen van wat ons katholiek christendom in zijn essenties, als godsdienst en wereldbeschouwing betekent.

Op dit congres pleiten voor een goede verstandhouding onder de katholieke en christelijke auteurs in het algemeen, lijkt me overbodig, gezien de bedoeling achter de organisatie van deze ontmoetingsdagen. Niettemin mag ik misschien toch even de wenselijkheid van meer overleg tussen schrijvers en verenigingen over de grenzen heen beklemtonen? Ook op het concrete, praktische terrein van de uitgave, verspreiding en bekendmaking van hun werk. Een initiatief als dit hier, zou best ieder jaar, zo mogelijk telkens in een ander land of taalgebied hernomen worden.

Laten wij vooral overwegen of er geen blijvende samenwerking tussen de bestaande organisaties, uitgeverijen, tijdschriften, t.v. en radio-uitzendingen mogelijk is, waardoor meer internationale bekendheid en uitstraling zou ontstaan. Ik leg nadruk op bestàànde verenigingen en verspreidingsmogelijkheden, omdat het doorgaans niet wenselijk is nieuwe initiatieven, tot nadeel van reeds gevestigde te ontplooien, wat alleen maar tot misverstanden kan leiden en tweedracht zaaien. Een verstandige, ruim opgevatte en geduldig volgehouden activiteit vergt in de onderscheiden landen een vaste kern van enkele toegewijde overtuigden. Die zijn er wel, maar zij moeten elkander vinden. Moge dit congres daartoe leiden, in een vriendschap en vertrouwen, die binden en bemoedigen.

André Demedts.