Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 25

[p. 218]

De Bollaertskamer

Tekening naar een opmeting van de gevel der Bollaertskamer (Stadsarchief). (44)

Het belangrijkste gebouw dat tijdens het calvinistisch bewind tot stand kwam te Gent, is ongetwijfeld de zgn. Bollaertskamer. Dit renaissancegebouw is gelegen aan een van de oudste Gentse straten, de Hoogpoort, en maakt deel uit van het stadhuis. De gevel vormt een ongemeen sterk contrast met de laat-gotische vleugel, waarnaast hij opgetrokken werd.

In de drie volgende kapittels wordt achtereenvolgens aandacht besteed aan de Bollaertskamer, gesitueerd in het Gentse stadhuiscomplex, het verloop van de bouwgeschiedenis en tenslotte de beschrijving en de betekenis van dit gebouw, gezien in het geheel van de architectuurgeschiedenis.

1. Het Gentse stadhuis en de situatie van de Bollaertskamer.

Het stadhuis van Gent is een ingewikkeld gebouwencomplex waarvan de bouwgeschiedenis over een vijftal eeuwen gespreid ligt. Vóór de oprichting van het nu bestaande rechthoekige complex, begrensd door de Botermarkt, Hoogpoort, Stadhuissteeg en Poeljemarkt, beschikte de Gentse stadsmagistraat over verschillende schepenhuizen, die in het centrale deel van het oude portus gelegen waren. Uit archivalische gegevens blijkt dat er tussen de 12de en de 16de minstens vier oude schepenhuizen bestaan hebben, waarvan evenwel geen enkel bewaard bleef.

Dit betrekkelijk grote aantal schepenhuizen is o.m te verklaren door het feit dat er te Gent sinds het begin van de 14de eeuw twee soorten schepenbanken bestonden. Door de zgn. ordonnantie van Senlis werd door Filips de Schone in 1301 deze tweeledige stadsmagistraat opgericht. De belangrijkste schepenbank bestond uit de 13 schepenen van de keure, die belast waren met het beheer, het financieel beleid en de strafrechterlijke zaken van de stad. Van de tweede schepenbank maakten 13 schepenen van gedele (de zgn. paisierders) deel uit, die bevoegd waren voor het regelen van voogdijen en erfenissen en het verzoenen van twistende partijen. Deze twee soorten schepenen die tot het einde van het oude regime in voege bleven, beschikten over afzonderlijke schepenhuizen en diensten. De tweeledige structuur van de stadsmagistraat is ook stilistisch duidelijk merkbaar in de gevelarchitectuur van de bestaande gebouwen.

Om de Bollaertskamer te kunnen situeren in de context van het ingewikkelde gebouwencomplex, is het nodig even een kort overzicht te geven van de voorafgaande bouwgeschiedenis.

Het oudste bovengrondse gedeelte is een vleugel die middenin het complex ligt, bestaande uit een rechthoekig gebouw dat twee grote zalen bevat: de huidige Gemeenteraadszaal en de Arsenaalzaal. Het werd tussen 1482 en 1484 opgericht en wordt gekenmerkt door zijn typisch Vlaams-gotische stijl. Aan dit gebouw paalt een kleine tussenbouw uit 1500-1502, die de verbinding vormt met de laat-gotische schepenhuisvleugel van de keure, die tussen 1518 en 1539 tot stand . kwam. Deze rijk-uitgewerkte vleugel, waarvan de hoofdgevel langs de Hoogpoort ligt, is een deel van een monumentaal project, dat ontworpen werd door Dominicus de Waghemakere en Rombout Keldermans, twee beroemde bouwmeesters uit de Brabantse school. Van het oorspronkelijk project kwam echter door allerlei omstandigheden nauwelijks een vierde tot stand. Als fragment van een onvoltooid gebleven meesterwerk uit de laatste fase van de Brabantse gotiek, bekleedt dit stadhuisonderdeel een unieke plaats in het Gentse stadsbeeld.

In 1563-64 werd het schepenhuis van de keure nog uitgebreid met een ruime kamer, die binnen het complex gelegen was. Dit gebouw deed oorspronkelijk dienst als eetkamer voor de schepenen van de keure. Later werd ze door de Staten van Vlaanderen, die in de 17de eeuw hun intrek namen in het Gentse stadhuis, als ledenkamer in gebruik genomen. Belangrijk is het feit dat deze achterin gelegen kamer een onderdeel vormde van een uitgebreider bouwproject dat voorzien werd om uitgevoerd te worden op de gronden van een huis en erf, genoemd de Langhe Hegghe, door de stad aangekocht in 1523. De voorgevel van dit huis lag aan de Hoogpoort, vlak naast het laat-gotische schepenhuis van de keure. Tussen de bouw van de vroegere eetkamer en de voorzetting van het project naar de straatkant toe, verliepen echter 16 jaren. De nieuwe bouwcampagne greep plaats onder het calvinistisch bewind in 1580-82. Toen kwam de Bollaertskamer tot stand.

2. De bouw van de Bollaertskamer.

Reeds in 1572 waren de schepenen duidelijk van plan het voorgenomen werk verder te laten uitvoeren. In een resolutie van de schepenen van de keure uit gemeld jaar, werd klaar en duidelijk geschreven dat de voorziene vertreckcamere zou gemaakt worden volgens een concept in ghescrifte ende patroon

[p. 219]

Gevels van de laat-gotische hoekvleugel en van de Bollaertskamer langs de Hoogpoort in hun oorspronkelijke toestand (aquarel door Lieven van der Schelden, 1585). (45)

ghestelt by meester Joos Rooman.

Joos Rooman was toen metselaar-erfscheider van de stad, een betrekking die ongeveer gelijk stond met die van stadsarchitect. Jammer genoeg bleven noch het vermelde bestek, noch het patroon bewaard, zodat bepaalde problemen i.v.m. deze bouw moeilijk opgelost kunnen worden. De voorziene bouw werd echter uitgesteld tot het jaar 1580, toen Gent onder het betrekkelijk rustige beleid stond van Frans van de Kethulle, heer van Ryhove.

Het memorieboek van de stad Gent vermeldt ten jare 1580: Den 2^en Martij was naer de noene, ontrent den een ende twee uren, den eersten steen van het fundament van het nyeuwe weerck van het Schepenhuys, neffens den Casteleyn ende aude Zwane, gheleyt by Jan Bollaert, ontfanghere van den weercke van deser stede. De stadsontvanger Jan Bollaert, een van de meest begoede Gentenaars uit die tijd, werd bijgevolg de eer van de eerstesteenlegging gegund. Zijn naam bleef ook aan dit gedeelte van het stadhuis verbonden.

Volgens de stadsrekeningen werd de uitvoering van de ruwbouw in drie onderdelen aanbesteed: het timmerwerk werd toegezegd aan Niclaeys vander Burcht voor ca. 110 Ib. gr.; het metselwerk werd toegewezen aan Pieter de Scheppere voor ca. 165 Ib. gr. en tenslotte het steenhouwerswerk aan Franchois vande Walle, die zijn werk conforme den patroon danof ghedresseert zou vervaardigen voor 158 Ib. gr. Samen met F. vande Walle werkte ook de steenhouwer Sebastiaen vander Linden, die o.m. de twee monumentale schoorstenen voor zijn rekening nam. Twee andere steenhouwers, Bonnifaes Pollet en Joos Coen, zorgden voor een modernesche daklijst en voor versierende elementen op het dak, zoals de hardstenen dakvorsten op de nok. Het schaliedak werd door loodgieter Philips de Vos geleverd. Het verloop van de bouw werd van nabij gecontroleerd door enkele meesters, meer bepaald de ontwerper Joos Rooman, Lieven de Key, Christoffels Goethals en Arnoult de Landtheere. Voor de verdere afwerking deed men o.m. een beroep op enkele smeden, nl. Stevin Louff die al het ijzerwerk aan ramen en deuren leverde en Laureyns Rooman, de broer van Joos, die de ijzeren leuning voor de buitentrap bezorgde.

Ook aan de afwerking en de versiering van het interieur werd toen aandacht besteed. De bekende beeldhouwer Jan Schoorman werd belast met het leveren van een beeld van de godin Ceres, die op de loden goot geplaatst werd. Terzelfdertijd herstelde hij het beeld van de god Neptunus, dat in 1559-60 vervaardigd was door zijn schoonvader Jan de Heere. Jan Schoorman werkte ook aan het interieur van de camere vanden nieuwen stadthuuse waar hij samen met zijn medewerkers Lucas Breydel en Pieter van Hansselaere de wapenen van zyn almachtighen met de lelyen ende ander cieraet (van François van Valois en Alençon) aanbracht.

Tenslotte werd ook nog schilderwerk uitgevoerd door Lievin vander Schelden, zowel in het interieur als op het dak, waar hij o.m. de decoratieve priemen en dakvorsten verguldde.

[p. 220]

Detail van de onafgewerkte muurgedeelten tussen de Bollaertskamer en de laat-gotische vleugel. (46)

Detail van de gekoppelde zuilen van de Bollaertskamer. (47)

[p. 221]

3. Beschrijving en betekenis van de Bollaertskamer.

De Bollaertskamer bekleedt een vrij unieke plaats, niet alleen in de locale Gentse bouwkunst maar ook in het geheel van de Nederlandse architectuurgeschiedenis.

Slechts veertig jaar na de beëindiging van de onvoltooid gebleven laat-gotische vleugel langs de Hoogpoort, werd vlak ernaast deze vrij contrastrijke gevel opgericht, die een totaal andere stijlrichting en structuur vertegenwoordigt. De gevel die tijdens het calvinistisch bewind tot stand kwam, bestaat in feite slechts uit vier traveeën en drie verdiepingen. Hij kan algemeen gekarakteriseerd worden als een zuilenordegevel. De vier venstertraveeën worden gescheiden door muurdammen, die met gekoppelde driekwartzuilen versierd zijn.

Deze zuilen zijn in verschillende orden uitgevoerd. De onderste orde die hier toegepast werd, is niet de Dorische of Toscaanse, zoals men in een dergelijke superpositie zou verwachten, maar een typische renaissanceorde die in de 16de eeuw vrij goed bekend was. Door de Fransman Philibert de l'Orme in zijn eerste boek over de architectuur werd ze als de zesde orde voorgesteld. De vlakke schacht van de zuilen, die rusten op brede sokkels, werd hier op regelmatige afstand voorzien van vijf brede, met de puntbeitel bewerkte bossagetrommels. Deze dubbele zuilen dragen een hoofdgestel, geïnspireerd op de Dorische orde met een vlakke architraaf, fries met trigliefen en metopen en daarboven een rijk geprofileerde, nu sterk verweerde kroonlijst. De tweede geleding vertegenwoordigt de Ionische orde, duidelijk herkenbaar aan de kapitelen met de karakteristieke, rolvormige voluten. In de derde geleding tenslotte treft men de Corintische orde aan, met kapitelen bestaande uit de typische korf met acanthusbladeren, waarop de helix met kleine gekrulde voluten rust. De ramen tussen de muurdammen zijn uitgewerkt in de traditionele vorm van hoge kruisramen die typisch zijn voor onze noordelijke gewesten. Belangrijk zijn ook de schoorsteenpartijen, die evenwel volledig gerestaureerd werden in de tweede helft van de 19e eeuw.

Oorspronkelijk had dit gebouw een rijker uitzicht dan de wat eentonig lijkende gevel die tot heden bewaard bleef. Dit wordt vooral duidelijk wanneer men de aquarel van Lieven vander Schelden vergelijkt met het huidige uitzicht (afb. 44 en 45). Men bemerkt dat een aantal verlevendigende accenten in de loop der tijden verwijderd werden; enerzijds de ingangstrap met de sierlijke smeedijzeren leuning, anderzijds elementen van de rijke dakpartij: de twee renaissancistische dakvensters, de dakkapellen en de met goud beschilderde vorstkam die alle eveneens verdwenen zijn. Ook van het vroegere interieur is weinig of niets bewaard gebleven.

Uit verschillende gegevens blijkt tevens dat het oorspronkelijk voorziene ontwerp van de Bollaertskamer waarschijnlijk uitgebreider was dan het gedeelte dat tot stand gekomen is. Als eerste argument kan de duidelijk waarneembare onafgewerkte muurpartij tussen de Bollaertskamer en de laat-gotische gevel gelden (afb. 46). Men merkt inderdaad dat het muurgedeelte tegen het laat-gotische gebouw slechts uit de opeenvolging van één enkele wandzuil bestaat met daartussen een strook van baksteen. Dit materiële gegeven wordt gestaafd door een tweede, archivalisch argument, nl. een resolutie van 1581, waarbij gezinspeeld wordt op het beëindigen van het noodzakelijkste werk aan dit gebouw, opdat men hier naermaels een schonen ghevel volghende den modernesschen weercke vanden scepenenhuyse naer den heesch vanden wercke op rechten mach. Deze zinsnede laat toe een derde argument naar voor te brengen, nl. de principes van orde en symmetrie die de renaissancebouwkunst beheersten. Indien men deze regel voor ogen houdt, lijkt het vrij waarschijnlijk dat de oorspronkelijke ingangspartij centraal gepland was en dat de Bollaertskamer in feite als een gebouw van zeven (of meer) traveeën ontworpen was. In dit geval had men drie traveeën van de laatgotische gevel moeten afbreken, wat gezien de boven-vermelde onafgewerkte muurdelen ongetwijfeld tot de mogelijkheden behoort. Wanneer men een dergelijk, hypotetisch ontwerp uitgevoerd had, dan zou inderdaad een brede statige renaissancegevel tot stand gekomen zijn, waarvan de vormgeving duidelijk op Italiaanse en Franse voorbeelden terugging. De toepassing van de gekoppelde zuilen als penantbekleding is één van de karakteristieken van de Italiaanse renaissance-palazzi. Dit zeer typerende gevelelement werd voor het eerst in de burgerlijke architectuur toegepast aan het zgn. huis van Rafaël te Rome, dat door Bramante ca. 1512 opgetrokken werd. Het huis, dat reeds in de 17de eeuw afgebroken werd, kende niettemin een enorme invloed. Een aantal palazzi zijn duidelijk geïnspireerd op dit belangrijke prototype: we citeren enkel het Palazzo Vidoni-Caffarelli te Rome waarvan het ontwerp door Rafaël getekend werd, het beroemde Venetiaanse Palazzo Corner della Cà Grande door Jacopo Sansovino in 1537 begonnen en tenslotte het minder bekende Palazzo Uguccioni te Firenze van de bouwmeester Mariotto di Zanobi Folfi. Gepaarde zuilen werden ook aan Franse renaissancegebouwen toegepast, zoals bv. het hôtel d'Assézat te Toulouse en het stadhuis van Atrecht. Dit structurele motief genoot tevens een ruime bekendheid langs de gedrukte werken over architectuur om. Ook het Antwerpse stadhuis (1561-65) vertoont dubbele zuilen in de middenpartij, zij het dat hier tussen de zuilen een nis met cirkelmotief toegepast wordt. In de 17de-eeuwse barokke bouwkunst zal dit element zeer dikwijls toegepast worden.

De eigenaardige zuilen met bossagetrommels zijn weerom het vroegst terug te vinden aan 16de-eeuwse Italiaanse gebouwen die tot de maniëristische strekking behoren. Het Palazzo del Tè te Mantua van Giulio Romano, de achtervleugels van het Palazzo Pitti te Firenze door Ammanati, het Muntgebouw te Venetië door Sansovino vertonen dergelijke rustica-zuilen, die nog meer bekendheid verwierven door de gravures in Sebastiano Serlio's werk over de architectuur.

Rooman was ongetwijfeld op de hoogte van deze nieuwe vormgeving, mogelijk langs de ordeboeken om, die in zijn tijd een ruime verspreiding kenden. De Bollaertskamer kan in onze streken als een vrij progressief gebouw inzake gevelarchitectuur beschouwd worden. Sommigen menen in dit gebouw een vorm van protest te zien tegen de volkomen verschillende stijl van het laat-gotische schepenhuis van de keure waartegen het aanleunt. Men mag echter niet uit het oog verliezen dat de nieuwe stijl toch dermate ingeburgerd was, dat van een voltooiing van het laat-gotische schepenhuis volgens de bewaarde plannen in die tijd nauwelijks sprake meer kon zijn. Men opteerde resoluut voor de toemalige ‘moderne’ vormgeving.

Frieda Van Tyghem