Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 25

[p. 200]

Aanleg van een nieuwe verdedigingsgordel

Panoramisch gezicht op Gent in 1576, vóór de aanvang der versterkingswerken (kopergravure door Philips Galle, verschenen in het ‘Theatrum urbium et civitatum orbis terrarum’ van Georg Braun en Frans Hogenberg).

Panoramisch gezicht op Gent in 1581 met de nieuwe verdedigingsgordel (kopergravure uit de 2de uitgave van de ‘Descrizione di tutti paesi bassi’ van Ludovico Guicciardini).

Zoals de meeste steden tussen Loire en Rijn heeft Gent in de middeleeuwen achtereenvolgens twee omheiningen gehad. De eerste werd aangelegd omstreeks 1100 en vervolledigd op het einde van de 12de en begin 13de eeuw. Van het midden van de 13de eeuw af hebben grote gebiedsuitbreidingen aanleiding gegeven tot het bouwen van een tweede gordel die in zijn hoofdlijnen was afgewerkt toen Jacob van Artevelde leider werd van de gemeente. Oorlogsgebeurtenissen op het einde van de 14de en in de 15de eeuw toonden de zwakke plekken in de verdediging, die dan ook verholpen werden. Na het oproer van 1539-40 werd door de Concessie Caroline bepaald dat op de plaats van de Sint-Baafsabdij een dwangburcht zou opgericht worden. Daarvoor moesten de versterkingen van het Sint-Baafsdorp verdwijnen, alsook de Gentse stadsversterkingen die tegenover Sint-Baafs gelegen waren en van waaruit de nieuwe citadel zou kunnen bestookt worden. Bovendien moesten alle Gentse binnenpoorten, gelegen op de hoofdstraten van de stad en gebruikt als barricades bij relletjes en straatgevechten, gesloopt worden. Bij de aanvang van de beroerten in de tweede helft der 16de eeuw waren de middeleeuwse stadsversterkingen van Gent dan ook ten dele verdwenen en voor de rest verwaarloosd, onbewapend en verouderd. Bij dreigend gevaar zou daar zeker iets moeten aan gedaan worden.

De noodzaak om Gent te versterken bleek reeds in 1572 en volgende jaren toen de geuzen, zelf ongenaakbaar achter de waterbarrière in Zeeland en Holland, als een gesel Gods het Vlaamse land afliepen om alles op hun weg te plunderen en te verbranden. Teneinde Gent voor overvallen te behoeden werd dag en nacht door de burgers op de poorten en vesten de wacht gehouden. Er moest grof geschut aangekocht worden, want keizer Karel had in 1540 alle wapens opgeëist. Aan alle stadspoorten heeft men nieuwe ophaalbruggen gemaakt; de vestinggrachten werden gezuiverd en de wallen verstevigd. Zelfs werden plannen ontworpen om het hele verdedigingssysteem van Gent te herzien volgens de voorschriften van de moderne krijgsbouwkunde, doch de pestepidemie van 1574-76 heeft de werken doen stilvallen.

De toestand werd nog gevaarlijker toen in de zomer van 1576 de muiterij van de vreemde soldaten uitbrak. Als men Gent van de Furie wilde vrijwaren, moest het Spaans garnizoen uit het kasteel verjaagd worden. Met de hulp van Oranje's geschut en troepen is dit inderdaad

[p. 201]

De nieuwe stadsversterkingen in de Heirnis, tussen het kasteel en de Keizerpoort (gekleurde tekening door Jan de Buck, 1590).

gelukt, maar nog was Gent niet veilig want enkele maanden later koos Don Juan voor de oorlog. Terecht vreesde men dat de landvoogd in de citadel sedem belli zou willen vestigen om van daaruit het hele land af te lopen. Voorkomen is beter dan genezen en op 26 augustus 1577 begon men met de goedkeuring van de Staten-Generaal de burcht te slopen. Men brak alleen de muren en bastions af die in de richting van de stad waren gekeerd; de veldzijde bleef behouden. Het werd nu hoog tijd dat men iets deed aan de stadsversterkingen: Gent lag aan vele zijden open en was door de ontmanteling van het kasteel nog meer verzwakt, toevallig langs de slechte kant, richting Wallonië waar Don Juan zich ophield. Op 26 september 1577 gingen de schepenen ter plaatse kijken, tussen de Muide en de Keizerpoort, vergezeld van hun technische raadgevers. Landmeter Pieter de Buck vond dat men de versterkingen moest heroprichten waar ze vóór 1540 gelegen hadden, om de inwoners van Sint-Baafs te bevrijden ende conserveren metten anderen poorters ende habitanten zoals in vroeger tijden. Doch vijf of zes ingenieurs waren van mening dat men de vesten dichter bij het stadscentrum moest aanleggen, omdat een kleine linie gemakkelijker te verdedigen zou zijn dan de oude, zeer lange omheining. De derde oktober opteerden de leden van de Collatie voor het projekt van ingenieur Jeannin du Bois, die voorstelde de niet ontmantelde buitenzijde van het kasteel in te schakelen in een nieuwe stadsversterking door de gracht van de citadel aan beide zijden te verlengen: ten noorden dwars door de Ham

De nieuwe stadsversterkingen tussen de Keizerpoort en de Sint-Lievenspoort (gekleurde tekening door Jan de Buck, 1590). (14)

tot aan het uiteinde van de Papenstraat, ten zuiden doorheen de Heirnis tot aan de Schelde bij de Keizerpoort. Wegens het naderen van de winter en het gebrek aan geld beperkte men zich voorlopig tot het ten uitvoer leggen van het stuk tussen het kasteel en de Schelde, dus de zuidoostflank van de stad. Men mocht ervan overtuigd zijn dat een eventuele invasiepoging van Don Juan, wiens hoofdkwartier te Namen gevestigd was, langs die kant zou geschieden. Op 15 oktober werden de delfwerken in de Heirnis in partijen van één roede aanbesteed; de gracht zou vijf voet diep en drie roeden breed worden. Met de daaruit gewonnen aarde vormde men stevige wallen, die geflankeerd werden door twee vijfhoekige bastions van het Italiaanse type met stompe saillantpunten, lange facen, teruggetrokken flanken en een wijde keel. Het water van de vestinggracht was een staand water, opgesloten tussen twee ‘beren’ of waterhouders: één aan het noordelijk uiteinde bij het kasteel en één aan het zuidelijk eindpunt bij de Schelde. Het was de bedoeling de vestinggracht gescheiden te houden van het stromende en aan getijwerking onderhevige water van de Nederschelde, dat door zijn beweging de aarden wallen zou kunnen ondermijnd of weggeslagen hebben. Vóór de Keizerpoort werd een driehoekig bolwerk met afgeronde basishoeken gevormd, opdat de vijandelijke artillerie de poort niet zou kunnen beschadigen. Al deze werken zijn pas in de zomer van 1579 voltooid geworden. Dan heeft men de wallen met rechthoekige graszoden bezet, die door gespecialiseerde zodenstekers werden geleverd en in verband werden gelegd om aldus het aarden werk te verankeren. Alle huizen van de Sint-Baafsheerlijkheid, alsook de herbergen buiten de Keizerpoort, de molens en molenbergen, de bomen, hagen en struiken werden verwijderd opdat men vanop de wallen een vrij uitzicht zou hebben en de vijand zich niet in de nabijheid van de stad zou kunnen verstoppen. In nog geen veertig jaren tijd zijn dus uit militaire overwegingen zowel de aloude abdij van Sint-Baafs (in 1540) als het dorp daarnaast (in 1577-79) volledig van de kaart geveegd!

Na de machtsgreep van 28 oktober 1577 en de vorming van een revolutionaire raad van 18 notabelen werden de verdedigingswerken van Gent veel aktiever aangepakt. Op 16 november werd een beperkt comité opgericht, dat zich uitsluitend met militaire aangelegenheden zou inlaten. Midden januari 1578 werd Jeannin du Bois als opzichter van de werken vervangen door de uit het noorden afkomstige vestingingenieur Maarten van Thol. Du Bois was evenmin een Gentenaar; pas in 1579 zou men kunnen beschikken over een ingenieur uit de eigen stad. Nu werd ook het werkterrein uitgebreid. Op 23 januari 1578 begon men een groot bolwerk, omgeven door een gracht, vóór de Sint-Lievenspoort op te richten. De vierde februari begon men een gracht te delven van Einde Were tot aan de Bijloke, waar voorheen nooit een kunstmatige vestinglinie geweest was, daar men zich in de middeleeuwen voor de beveiliging van deze sector uitsluitend op de Leie, de natte meersen en de mogelijkheid tot inundatie betrouwde. Dezelfde dag werd in voorgebod afgekondigd

[p. 202]

Het Sint-Jorishof te Gent, waar de commissie voor stadsversterking haar vergaderingen hield (aquarel door Lieven van der Schelden, 1585).

dat uit elk huisgezin van meer dan vier personen er twee moesten gaan werken in de stadsfortificaties; uit kleinere gezinnen, één persoon; de mannenkloosters moesten één op de drie, de vrouwenkloosters één op de vier leden der gemeenschap naar het werk zenden. Laatstgenoemde konden echter ontslagen worden mits acht stuivers per persoon en per dag te betalen. Allen moesten voorzien zijn van behoorlijke werktuigen en per rij van delvers moest men over twee kruiwagens beschikken. Men heeft de burgers zelf laten werken aan de vesten die hun leven en hun goederen moesten beschermen, daar er te weinig geld was om betaalde werkkrachten aan te werven en dergelijk kruierswerk door niet gespecialiseerde mensen kon uitgevoerd worden. Het spreekt vanzelf dat de timmer-, metsel- en ijzerwerken door vaklui zouden moeten gedaan worden, maar die werden toch ook met het geld der gemeenschap betaald, zodat de nieuwe verdedigingsgordel van Gent werkelijk de vrucht was van de inspanningen van alle inwoners.

In het begin van februari vatte men ook de bouw aan van een bastion in het midden van de Hoge Vest te Sint-Pieters. In Gent heerste paniek sedert de nederlaag der Staatsen te Gembloers en de inname van Leuven door Don Juan, zodat zelfs de zondag er verder gewerkt werd. De vest van Sint-Pieters. gelegen op de helling van de Blandinusberg, vormde sinds de verbetering van de artillerie de zwakste plek in de Gentse omheining, omdat ze door haar verheven ligging een zeer gemakkelijk doelwit was: haar open batterijen konden vlug vernietigd worden. Men kon er geen natte grachten hebben en evenmin was er inundatie mogelijk, zodat de vijand zonder moeilijkheden mijnschachten kon graven en zeer dichtbij komen. Aan de kant van de verdedigers was er praktisch geen verweer van nabij mogelijk, omdat er geen zijdelingse flankering voorzien was en de kanonnen onder maximale domphoek moesten schieten, terwijl in feite een laag vuur de beste bestrijking vormde. De enige oplossing was de verdedigingswerken zo ver mogelijk naar veldzijde uit te breiden, ze zo massief mogelijk uit te bouwen om hun weerstandsvermogen te vergroten, de flankerende elementen te vermenigvuldigen en de droge grachten te verdiepen om meer reliëf te bekomen. Ter vervanging van een waterbarrière moest een doorlopende palissade achter de linie elke toegang tot de stad afsluiten. Naast het bastion dat aanbesteed werd in februari 1578 en dat men het ‘Oranjebolwerk’ noemde, heeft men in 1579 nog het ‘Gravenbolwerk’ of ‘Nassaubolwerk’ opgericht, alsook een bolwerk vóór de Overpoort. Men had nog niet alle hoop opgegeven om zelfs op de Hoge Vest natte grachten te hebben. In 1579 werd een zekere ‘doctor’ Lodovicus de Buck betaald voor het maken van modellen van een toestel dat zou toelaten het water van de Leie naar omhoog te voeren in de gracht van de Hoge Vest. Ging het hier om een soort ‘schroef van Archimedes’, zoals Leonardo da Vinci er een ontworpen had? Het is algemeen bekend dat de inventores van de renaissance verzot waren op het ontwerpen van allerlei ingewikkelde machines, dikwijls met betrekking tot de krijgsbouwkunde: denken we maar aan de fameuze Scheldebrug van Farnese, gebouwd door Propercio Barozzio en Gian Battista Plato, en de tuigen die men maakte om ze te vernietigen, zoals het ‘ijzervarken’ van de Keermaeker en de ‘helse machines’ van Gianibelli en Pieter Timmerman. De ontwerpen van Lodovicus de Buck

[p. 203]

zijn echter nooit uitgevoerd geworden en de grachten bleven even droog als ze steeds geweest waren.

Nog in februari 1578 werd geboden dat alle natuurlijke of kunstmatige hindernissen, die zich langs de gehele omtrek van de stad binnen het schietbereik van een musket (150 roeden) bevonden, in de eerstvolgende acht dagen moesten vernietigd worden. Honderden huizen, kloosters, kerken, molens, verhevenheden en grachten, aanplantingen, boomgaarden en kriekerijen zijn toen verwijderd geworden, onder andere de parochiekerk van Sint-Amands (het vroegere hospitaal), het klooster van de H. Clara te Gentbrugge en het Kartuizerklooster te Rooigem. Eens de ganse omgeving van de stad van alle hindernissen gezuiverd was, heeft men het werkterrein uitgebreid tot de hele stadsomtrek.

Op 7 april 1578 werd een speciale commissie voor stadsversterking opgericht onder de benaming: college vander fortificatie. Sinds Pasen immers (30 maart 1578) waren de burgers gedeeltelijk vervangen geworden door betaalde delvers en werden de werken in aanbesteding gegeven. Het was nu de taak van de commissie de contracten op te stellen, toezicht te houden op de werken, op het vervoer van het materiaal en de bevoorrading der bouwwerven, en van dit alles de boekhouding te verzorgen. Zij beschikte hiervoor over: 1) ingenieur Maarten van Thol, die de plannen ontwierp en ze op het terrein uitzette en met het algemeen toezicht op de werken was belast; 2) landmeter Pieter de Buck, die moest meten hoe groot de door de ingenieur

De nieuwe stadsversterkingen tussen Einde Were en de Brugse poort, met van links naar rechts de bolwerken ‘Thender Weere’, ‘Thenden Mueren’ en ‘Himbiesen’ (gekleurde tekening door Jan de Buck, 1590).

afgebakende werkterreinen waren en deze laatste verdelen in verschillende aanbestedingen. Vervolgens moest hij, rekening houdend met de diepte en de breedte van het delfwerk en de hoogte van het bestaande maaiveld, schatten hoeveel aarde in elke aanbesteding afzonderlijk zou moeten uitgegraven worden. Op basis van die gegevens kon hij het aantal werkkrachten en -uren bepalen en het contract opstellen. Vervolgens controleerde hij voortdurend of de contracten werden nageleefd; 3) de stadsbouwmeester-erfscheider Joos Rooman, die de leiding had over een zeker aantal metsers en knapen die men beschikbaar hield voor alle onvoorziene metselwerken die niet in de contracten konden opgenomen worden. Hij leverde ook de gehouwen stenen voor de contractueel vastgelegde bouwwerken, opdat hun aannemers geen schadevergoeding zouden kunnen eisen bij gebrek aan bouwmaterialen; 4) de stadstimmerman-erfscheider Pieter van der Burcht, die de contracten voor alle timmerwerken opstelde en conducteur was van de handgezellen die in daguren de timmerwerken deden, welke niet in aanbesteding konden gebracht worden; 5) de klerk of secretaris Jacques Scheldewaert, die de betalingsbevelen uitschreef en ondertekende, om ze daarna in de kohieren te registreren, samen met alle contracten en de ontvangsten waaruit kon geput worden. Hij hield ook een agenda bij waarin dagelijks de door de commissieleden of werkopzichters noodzakelijk bevonden maatregelen werden genoteerd, opdat zo vlug mogelijk en zonder vergeten alles op de werven zou bezorgd worden.

De nieuwe stadsversterkingen bij de Sassevaart. Rechts de nieuwe sluis en het tolhuis (gekleurde tekening door Jan de Buck, 1590).

Ziedaar de versterkingswerken goed georganiseerd, na de eerder geïmproviseerde aanpak in de voorafgaande maanden. Intussen hadden de schepenen grotere bronnen van inkomsten gevonden in een aantal nieuwe octrooien voor het heffen van accijnzen, in wekelijkse geldinzamelingen en vooral in de verkoop van de kerkelijke sieraden en de confiscatie der geestelijke goederen. Het was dan ook niet langer nodig dat de burgers zelf schop, houweel en kruiwagen hanteerden. In december 1578 overleed de militaire ingenieur Maarten van Thol en werd vervangen door meester Simon Claus, die niet alleen goed onderlegd was in het ontwerpen en uitzetten van grondplannen voor aarden werken, maar ook zeer ervaren in alle metsel-, ijzer- en timmerwerken en bovendien inboorne deser stede, overzulcx kennende de natuere van alle de stroomen ende rijvieren der zelver stede.

Hoe ging men nu te werk om de volledige stadsomtrek van Gent te versterken? Laten we een rondgang maken van de vesten en beginnen bij de Dampoort. In 1578 heeft men het niet ontmantelde oostgordijn van het kasteel naar het noorden verlengd in de richting van de Muide, dwars door de meersen van de Ham. Dit vestingsfront werd geflankeerd door twee bastions, op schootsafstand van elkaar gelegen. Het meest noordelijke noemde men het ‘Papenbolwerk’, omdat het zich aan het uiteinde van de Papenstraat bevond. Het andere heette ‘Geuzenbolwerk’, een naam die het ontleende aan de nabijgelegen Dampoort, die in het Wonderjaar 1566 was gebouwd en daarom

[p. 204]

ook wel ‘Geuzenpoort’ werd genoemd. Beide bastions waren ontworpen door Maarten van Thol en - in tegenstelling tot de bolwerken van du Bois in de Heirnis- behoorden ze tot het Oud-Nederlandse type met rechte flanken en scherpe saillanthoek, wat wel het nadeel opleverde dat op de punten niet veel geschut kon geconcentreerd worden. Daarentegen hadden zij het voordeel van een grotere binnenruimte. Deze soort van bastions is te Gent het meest toegepast geworden, daar men over de hele stadsomtrek is beginnen werken in 1578, toen van Thol de algemene leiding had. Om een doorlopende gracht te hebben in de Ham moest de hoge dam, waarover de weg naar Antwerpen liep, doorgestoken worden. Men heeft daar toen een sluis gemaakt. De Dampoort zelf stond veel te hoog; ze werd in 1580 afgebroken en het jaar nadien herbouwd op lager niveau, veilig weggedoken achter de contrescarptalud.

Het kasteel werd in 1578 en 1579 verder ontmanteld; het slopingsmateriaal werd elders opnieuw gebruikt. Na het effenen van het grondniveau werd het gewonnen terrein in 1581 volledig in de agglomeratie opgenomen door het trekken van straten en bouwen van huizen. Reeds in 1584 zou deze stadsuitbreiding te niet gedaan worden, toen op bevel van Parma de Spaanse dwangburcht herbouwd werd. Over de vesten tussen het vroegere kasteel en de Keizerpoort hebben wij het reeds gehad. In 1579 werd de keel of open stadszijde van het bolwerk vóór de poort van een stenen grachtboord voorzien, gelet op de grote stuwing van het water bij de sluis en de watermolen in de ‘Kleine Schelde’ tussen de Neder- en de Opperschelde (afb. 14). Dit verbindingskanaal was erg belangrijk voor de scheepvaart en kon niet voor militaire doeleinden aangewend worden; daarom heeft men aan veldzijde een nieuwe, brede buitengracht met staand water aangelegd. Meteen was die kant van de stad door een dubbele watergordel beveiligd. Het bolwerk vóór de Sint-Lievenspoort was vrijwel gelijk aan dat vóór de Keizerpoort. Beide waren door Jeannin du Bois ontworpon in de vorm van demi-lunes met grote binnenruimte die kon gebruikt worden als bedekte verzamelplaats voor de troepen die een uitval wilden doen. Ten westen van de Sint-Lievenspoort bouwde men het indrukwekkende Leysen-bastion op de plaats waar in de late middeleeuwen een versterkt wachthuis, Leysens huusekin, gestaan had. Samen met een hoog platform of ‘ruiter’ bij Ter Platen

De abdijkerk van Sint-Pieters die ten behoeve van de versterkingswerken werd afgebroken (kopie naar Arent van Wijnendaele).

[p. 205]

beheerste het bastion het binnenkomen van de Opperschelde in de stad.

Over de werken op de Hoge Vest werd reeds gehandeld. Zij besloeg het gedeelte van de stadsversterkingen tussen de Bovenschelde en de Leie. Verder naar het westen strekten zich de lage gronden uit van de Bijlokemeersen en Ekkergem. Toen men op 4 februari 1578 een gracht begon te delven tussen de Bijloke en Einde Were, werkte men op een terrein waar nooit een oude vest had gelegen en de bebouwing en aanwending van de grond niet door overwegingen van strategische aard waren bepaald en gericht geworden. Vandaar dat men nogal veel heeft moeten afbreken voor de aanleg van de nieuwe verdedigingswerken, zoals de kerk van de Bijloke-abdij, een deel van het klooster van Deinze en van de kerk en het kerkhof van Sint-Martinus. Bovendien kon door de aanwezigheid van talrijke hindernissen aan het vestingstracé geen regelmatig verloop gegeven worden: van Thol paste hier talrijke

Figuratieve kaart van Gent omstreeks 1560 (gekleurde tekening door Jacob Roelofs van Deventer).
Figuratieve kaart van Gent in 1592, gekend als het ‘plan met de mijlstenen’ (gekleurde tekening door Jan de Buck en Franchois Horenbault).

varianten en mengvormen van de klassieke bastionstypes toe, zoals ruitvormige bolwerken, halve bastions, bastions zonder flanken of met ongelijke zijden. Daar de nieuwe vest achter de Leie lag werd de stad hier door een dubbele watergordel beschermd. Bovendien was de inundatie in dit gebied verzekerd.

Tussen Einde Were en de Brugse poort liep in de late middeleeuwen een vestinggracht van de Leie tot aan de poort; hij was over een groot deel van zijn lengte beschermd door een lange muur voorzien van torens. Deze gracht heeft men in de Geuzentijd sterk verbreed en rond drie nieuwe bastions geleid: het bolwerk van Einde Were, het bolwerk ‘Thenden mueren’ en het Hembyze-bolwerk. Ten gerieve van de scheepvaart tussen de Leie en de Lieve, die vroeger langs de stadsgracht gebeurde, heeft men een nieuw kanaal gegraven van Einde Were naar de Waal, buiten de vesten om. Deze coupure noemde men de Nieu Leije.

Het was niet mogelijk vóór de Brugse poort een bolwerk te maken, omdat daar een grote kolk lag, de ‘Waal’ genaamd. Om toch de poort te kunnen beveiligen heeft men de dakstoel afgebroken zodat ze lager werd. Bovendien heeft men de monumentale portiek, die gediend had als ingang van het Spaans kasteel aan stadszijde en die door de ontmanteling van de citadel aan die kant nutteloos was geworden, vóór de bestaande Brugse poort heropgericht. Door de samensmelting van beide gebouwen verkreeg men bovenaan een ruim geschutsplatform waar men batterijen kon opstellen. Tussen de Brugse poort en het Rabot stond de 15de-eeuwse Begijnhoftoren, die als kruitmagazijn werd gebruikt en die men beschermde door de bouw van een bolwerk in de vorm van een lunet. Van het Rabot tot de Sassevaart heerste op de oude stadsgracht van Vogelenzang een drukke scheepvaart. Er was geen sprake van die verkeersfunktie op te offeren

[p. 206]

bij de aanleg van de gebastioneerde omwalling en dus werd de bestaande watergordel verdubbeld door het graven van een brede buitengracht in de meersen van Wondelgem. Deze sector van de nieuwe wallen vertoonde een regelmatig tracé omdat men er met geen hindernissen geconfronteerd werd. Bij het graven van de nieuwe stadsvesten in Meerhem doorkruiste men de Sassevaart. Om het waterniveau in de stadsgrachten te regelen ten opzichte van de Sassevaart moest er een sluis gebouwd worden. Ze zou zich bevinden op de plaats van de huidige Oude Tolhuisbrug, naast een grote zoutziederij waar men het zout bewerkte dat langs de Vaart uit Hulst, Axel, Biervliet, Oostburg e.a. werd aangevoerd. In september 1580 begon men de aarde uit te delven op de plaats waar de schutkolk van de sluis zou komen, terwijl hozers dag en nacht werkten om de put droog te houden. Daarvoor maakte men onder meer gebruik van een noria, gebouwd in de vorm van een watermolen. Drie paarden brachten het scheprad in beweging; 's nachts werd er gewerkt bij kaarslicht. Aangezien het droog houden van het werk een dure aangelegenheid was, werd tegelijkertijd gegraven en gemetseld. Nadat het zuidelijk stuk tot op de vereiste diepte was uitgedolven gingen de metsers dadelijk aan de slag, terwijl de gravers met het tweede deel begonnen. Om de juiste diepte te weten werd een suppoost van de commissie voor stadsversterking naar Sas-van-Gent en Rieme gezonden om naar de hoogte van het waterpeil in de sluizen aldaar te informeren. Zoals het bij alle waterkerende bouwwerken gebeurt werden als fundering grote heipalen in de grond gedreven. De bovenuiteinden van de palen sloot men op in een rasterwerk van planken. Hierdoor bekwam men een solied draagvlak voor het fundament van de sluismuren. Het stortbed werd gelegd met grafzerken afkomstig uit de afgebroken kloosters, onder andere dat van de Kartuizers. De geelgieter Filips Hazaert leverde vier bronzen lagers waarin de punten van de sluisdeuren zouden draaien. Waarschijnlijk heeft men tijdens het metselen van het fundament de wanden van de kuil tegen instorten moeten beschermen door het aanbrengen van schermwanden van rijshout of damplanken. In augustus 1581 werd begonnen met de bouw van een groot stenen tolhuis naast het nieuwe sas; de herinnering eraan wordt nog bewaard in de straatnamen.

De Muidewijk werd om strategische redenen van de rest van de stad afgesneden, omdat die lange, smalle strook bebouwing veel te kwetsbaar was. Dwars door Meerhem werd een brede vestinggracht gedolven; de ‘nieuwe Muidepoort’ zou de verbinding tussen het centrum en het afgesneden kwartier verzekeren.

Alles bijeen was de aanleg van deze gebastioneerde omwalling een formidabele urbanistische ingreep, wellicht de belangrijkste die het stadsbeeld tussen de veertiende en de negentiende eeuw heeft ondergaan. De vesting was in haar hoofdlijnen reeds aanwezig in 1581, maar de verdere uitrusting en vervolmaking ervan hebben geduurd tot aan de inname door Farnese in 1584 en zijn nadien nog verdergezet tot in de 17de eeuw. Er is aan gewerkt onder voortdurende bedreiging van de vijand: eerst Don Juan, dan de Malcontenten en ten slotte de hertog van Parma. Toen de Malcontenten in juli 1579 door de blokkade van de Schelde te Outrijve de verbinding tussen Gent en Doornik afsneden, dreigden de versterkingswerken bij gebrek aan kalk uit het Doornikse stil te vallen. Dan heeft men de abdijkerk van Sint-Pieters, die grotendeels met Doornikse stenen was gebouwd, ten gronde afgebroken om de stenen te kunnen verbranden. Maar vooral in de laatste jaren van de Opstand hebben de blokkade van de stad en de voortdurende partijtwisten het werk ten zeerste bemoeilijkt. Het gebrek aan de meest elementaire zaken heeft tenslotte in september 1584 de werken geheel doen stilvallen. Met de Geuzentijd heeft de Gentse plattegrond een heel nieuw uitzicht gekregen. De gebastioneerde omheining was veel kleiner en hoekiger dan de middeleeuwse; zij had de vorm van een groot driehoekig bolwerk met afgeronde basishoeken. Dat was een algemeen verschijnsel: de middeleeuwse vestingen waren rond, de moderne polygonaal. De verdedigingswerken waren ook veel massiever geworden om de eenvoudige reden dat zij veel meer moesten kunnen incasseren. De flankering was beter uitgewerkt door middel van bastions en bolwerken die op berekende onderlinge afstanden waren aangelegd. Het overnemen van de Italiaanse versterkingswijze met stenen wallen zou enorme onkosten veroorzaakt hebben. Daarom werkte men te Gent op een manier die was aangepast aan de plaatselijke terreingesteldheid. De wallen werden opgeworpen van aarde, die overal aanwezig was en bijgevolg goedkoop. Even typisch voor ons waterrijk land waren de natte grachten, wijl er in Italië vooral droge grachten werden aangelegd. Bovendien was de inundatie een essentieel bestanddeel van de Nederlandse verdedigingstaktiek: zelfs 's zomers kon men drie vierden van Gents grenzen onder water zetten! Uiteindelijk was de nieuwe versterking van Gent dus betrekkelijk goedkoop en eenvoudig en liet ze toe de oude muren en poorten te bewaren. Kortom, de gebastioneerde omwalling van Gent was een voorbeeld van een Oud-Nederlandse vesting ‘avant la lettre’, daar als ontstaansdatum voor deze school 1590 wordt vooropgezet. Twaalf jaren op hun tijd vooruit te lopen is de niet geringe verdienste geweest van de heden ten dage wel totaal vergeten ingenieurs Jeannin du Bois, Maarten van Thol en Simon Claus.

Geert Van Doorne