Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 25

[p. 167]

Arbeiderspastoraal

Bij het ontstaan

De namen van de pioniers van de Christelijke Arbeidersbeweging zijn in de registers vergeeld. Wat doet het ertoe? Enerzijds kunnen we toch niet meer de plaats aanwijzen van al diegenen die in het Vlaamse land solidair durfden te zijn met geminachte arbeiders. Anderzijds rekenen zij erop dat hun zware inspanning ook op heden vruchten dragen mag.

De pioniers steunden op twee peilers: trouw aan het geloof in de Heer; opbouw van een nieuw samen-mens-zijn. Zij verzetten zich tegen de overheersende mening in katholieke milieus, die erge discriminaties tussen mensen als normaal noemden en erin een uitnodiging tot liefdadigheid erkenden. Bij het ontstaan van de Christelijke Arbeidersbeweging lag de idee voor dat structureel een en ander moest veranderen en dat deze verandering diende te worden gedragen door zuivere arbeidersverenigingen.

Reeds lang vóór de officiële oprichting van regionale of nationale organismen, werd ter plaatse - veelal met de actieve medewerking van de clerus - ofwel een systeem van mutuele hulp ofwel een beroepsbond van arbeiders in leven gehouden. ‘Van katholieke zijde treft men de eerste sporen van een zekere gewestelijke centralisatie te Namen aan, en wel in 1876 onder het impuls van kanunnik H. Henry. Gent volgde in 1886, toen A. Verhaegen, G. Eylenbosch, e.a. er de Vrije Bond van Ziekenkassen stichtte’ (Scholl, S.H., 150 jaar Katholieke Arbeidersbeweging in België, Dl. III, blz. 242).

Om financiële en organisatorische redenen drong de stichting van de Landsbond zich hoe langer hoe meer op. Eerwaarde heer Truyts (Brussel) was de eerste secretaris-penningmeester. ‘Toen in 1910 de eerwaarde heer Truyts vervangen werd door de Gentse priester en latere kanunnik A. Eeckhout, verscheen een figuur in de Landsbond die tot zijn dood in 1938 op heel de organisatie een zeer persoonlijke stempel gedrukt heeft’ (O.c., blz. 245).

Inzake arbeidersbonden had eerwaarde heer A. Pottier (Luik) duidelijk gesteld dat de oplossing van het arbeidersvraagstuk niet allereerst alleen in het religieuze lag, maar in een economische optiek. G.C. Rutten o.p. kleefde ook die zienswijze aan. Zijn komst betekende een ongekende stimulans voor hetgeen hier en daar bestond aan syndicaal werk. Vanaf 1904 is hij de bezieler van het Algemeen Secretariaat der Christene Beroepsverenigingen, ‘geen verbond van vakverenigingen, maar een organisme ten dienste van de vakbeweging’ (O.c., blz. 365).

De derde figuur, kanunnik L. Colens, organisator van het A.C.W., werkte gedurende zes jaar in deze toen nog éénmanszaak. ‘Ook hij ziet het zuivor religieuze niet als de oplossing, maar wil vooral via volksontwikkeling tegemoet komen aan het arbeidersvraagstuk. Bij zijn eerste optreden tijdens de negende Vlaamse Sociale Week (1922) schetste hij de grondlijnen van zijn werking in de les ‘Psychologie van den Vlaamschen Werkliedenstand in opzicht van volksontwikkeling’.

Een lange weg, een nieuwe weg

De Christelijke Arbeidersbeweging werd zowel door de eerste, als door de tweede wereldoorlog deerlijk gehavend. De stille tijden droegen evenwel in zich de kiemen van een nieuw elan. De grote vernieuwingen bestonden allereerst hierin dat de arbeiders zelf hun beweging in handen namen en verder uitbouwden. Dit bracht mee dat de proosten op diverse niveaus, eertijds stichter, daarna directeur, uiteindelijk de zorg voor Evangelische inspiratie toebedeeld kregen. Zowel De Gids op Maatschappelijk Gebied (eerste hoofdredacteur Fl. Prims) als de Sociale Scholen van Leuven (stichter L. Perquy, o.p.) zijn in handen van leken overgegaan.

Toch bleef er samenwerking bestaan tussen de mannen en vrouwen die met twee voeten in de rauwe realiteit stonden en parochiepriesters en vrijgestelde proosten. Hun wederzijdse beïnvloeding resulteerde in een pastoraal die én naar vorm én naar inhoud nieuwe banen opende. De naam Cardijn is blijvend verbonden met een dubbele methode uitgedrukt in twee slagwoorden: voor arbeiders en door arbeiders; zien, oordelen, handelen. Deze methoden zijn geöfficialiseerd door Vaticanum II. Bevestigd werden de autonomie van de aardse realiteiten, die vindplaatsen worden van heil; alsook de noodzaak van actualisering van de Evangelische waarden, waarbij groepen christenen zelf inventief en creatief optreden. ‘De christengemeenten moeten zelf tot een objectieve analyse van de situatie in hun land komen, deze met de onveranderlijke woorden van het Evangelie doorlichten, ...en beslissen welke keuzen moeten worden gemaakt en welke inzet nodig is om tot de sociale, politieke en economische veranderingen te komen die maar al te vaak dringend noodzakelijk blijken’ (Paulus VI, Octogesima Adveniens, nr. 4).

Het komt ons niet toe, binnen de ruimte van deze bijdrage, uit te wijden over het vormingswerk dat de christelijke arbeidersbeweging heeft opgezet. Toch willen we wijzen op godsdienstige studiekringen, recollecties, retraites, bezinningsmomenten, aangepast aan de mentaliteit, de levenssfeer en de ontwikkelingsfazen van personen aan de arbeid. Werd niet in grote mate daar de Sociale Leer van de kerk bestudeerd en naar de praktijk gericht?

En toch die kloof...

Vrome en bekwame priesters werden door de hiërarchie ter beschikking gesteld van de arbeiders. Naast hen hebben vele leken, vooruitlopend op het nu, pastoraal werk verricht. En toch neemt men een kloof waar tussen de christelijk georiënteerde arbeider en de kerk. Omtrent de godsdienstige gezindheid, de geloofsinhoud en het behoren tot de kerk, werd in 1970-1971 een onderzoek uitgevoerd. Het Centrum voor Arbeiderspastoraal (C.A.P.) - een van de diensten voor studie en vorming van het A.C.W. - enquêteerde terzake bij de leden van het A.C.V. (Masure, R.,-Molisse, N., Arbeider en Godsdienst, Uitgave C.A.P., 1972). De resultaten van het onderzoek zijn niet zomaar in enkele zinnen samen te vatten; men loopt het gevaar de grote verscheidenheid van opvattingen en houdingen over het hoofd te zien.

Betreffende de erkenning van God en het dagelijks gebed noteerde men zeer hoge positieve cijfers. Wanneer personen aan de arbeid zeggen te bidden, bedoelen zij daardoor dat ‘zij nadenken over hetgeen hun dagelijks overkomt, wijl zij ervan bewust zijn dat God nabij is om eventueel te helpen’. Niettemin beweren velen: ‘In de kerk (tijdens de Zondagsmis) kan ik niet bidden!’ Lage cijfers zijn opgetekend als men omtrent de gelovige houding van de christelijk gesyndikeerden vragen stelt. Zo kan 36% van de leden in Vlaanderen en Vlaams-Brabant niet zeggen wie Jezus Christus is, wijl 14% Hem wel kennen, maar niet als God erkennen. Andere geloofselementen uit de enquête betroffen het hiernamaals en ‘wat gebeurt er in de H. Mis’. Slechts 15% van de leden hebben het bewustzijn tot de kerk te behoren.

Als medewerker aan het onderzoek werd mij vaak gevraagd de resultaten ervan te belichten. Telkens echter als ik daarover sprak, groeide in mij een verwijt aan mezelf: ben ik niet eenzijdig? Bij het begin van de enquête was een duidelijk afgelijnd doel gesteld. Uiteraard werden geen theologische gesprekken met personen aan de arbeid gevoerd. Toch kan men van de vragenlijst zeggen dat hij stevig op een standpunt van de kerk

[p. 168]

stond. Was daarom de enquête niet eenzijdig? Zij benaderde waarden vanuit een theologisch-kerkelijke visie. Maar bij werknemers bestaan hoge levenswaarden, die een sterk godsdienstige betekenis hebben: solidariteit, naastenliefde, erkenning van de waarde van de kleine man, waarachtigheid, moed, volharding, zin voor engagement, offerbereidheid, onderling hulpbetoon, vreugde in het mededelen, rechtvaardigheidszin, verantwoordelijkheidszin voor de medearbeider.

Over die waarden heeft de enquête het niet gehad. Aan die waarden wordt trouwens in het kerkinstituut niet zoveel aandacht geschonken. Personen aan de arbeid voelen vanwege hetgeen voor hen kerk is, slechts matige waardering voor hun vorm van Evangelisch leven.

Een besluit van de enquête is aldus geformuleerd: De kerk beantwoordt best aan het verwachtings- en cultuurpatroon van de economische en intellectuele middenlaag in onze maatschappij. Ze vervult hierdoor ongetwijfeld een belangrijke rol binnen onze kapitalistische samenleving... De arbeidersklasse evenwel voelt zich vreemd ten overstaan van dit burgerlijk-kerkelijk cultuurpatroon.

Grotere moeilijkheidsgraad

De plaatselijke pastorale begeleider, kortweg de proost, kan ten opzichte van de plaatselijke groep een driedubbele functie vervullen: zorgen voor de evangelisatie van de leden; vanuit de Boodschap het beleid van de plaatselijke leiding inspireren; de groep zó begeleiden, dat deze in de werking de Evangelische eisen verwezenlijkt. De proost is in de meeste gevallen ook parochiepriester; zijn taak strekt zich dus uit over vele groepen van gelovigen en over vele domeinen van pastoraal werk. In de territoriale pastoraal werden de jongste jaren nieuwe elementen ingebouwd, o.m. specialisatie en verdeling van functies binnen de decanale priesterequipe. Ook van de kant van de Christelijke Arbeidersbeweging oefenen nieuwe factoren een invloed uit: de maatschappelijke problemen worden meer en meer ingewikkeld en vereisen hogere deskundigheid. Op die techniciteit is de proost maar zelden voorbereid; soms twijfelt hij eraan of die profane uitzichten iets met geloof en kerk te maken hebben. Een en ander hebben tot gevolg dat op vele plaatsen de taak van proost niet meer waargenomen wordt. Er ontstaat zodoende een bedenkelijk hiaat. Te meer daar in onze samenleving zonder overwegende basisideeën, de individuele gelovige of de kleine groep hechte steun en sterke bemoediging behoeft.

Voor deze hiaat wordt op heden in twee richtingen een oplossing gezocht. Enerzijds organiseerde de Christelijke Arbeidersbeweging ten behoeve van parochiepriesters cursussen in de arbeidersoastoraal. De deelnemers exploreren de situatie van personen aan de arbeid; zij proberen door pastorale trainingen hun handelingsbekwaamheid te verhogen; ten slotte ontkiemt bij hen een groepsgebeuren met geloofsverdieping en taakgerichtte bemoediging. De cursus leidt tot een nieuwe aanpak van arbeiderspastoraal, die eerbied



heeft voor een juiste autonomie van het profane en tevens de invloed van de Boodschap inbouwt in structuren van de samenleving. Anderzijds wordt een beroep gedaan op leden van de plaatselijke afdeling om zelf de driedubbele pastorale opdracht op zich te nemen. Zulke medepastores uit het arbeidsmilieu of uit de plaatselijke groep kunnen zich in hun taak bekwamen via een Werkgroep voor Arbeiderspastoraal of via cursussen ingelegd voor pastorale animatoren (pastorale werkers en werksters).

Evangelie actualiseren

Niet zozeer het organisatieschema van de pastoraal voor personen aan de arbeid, maar veeleer de inhoud van de arbeiderspastoraal stelt een zwaar probleem. ‘Waarom zoeken de minsten niet meer naar een toevlucht bij Christus?’. Dat betekent voor de kerk een niet te ontwijken uitdaging.

De huidige samenleving beweegt zich op een ladder. Het streven en leven van de mens vandaag is veelal te herleiden tot individuele promotie, eigenbelang, streven naar rijkdom, en komt tot uiting in een drift om zich te verheffen zelfs ten koste van anderen. Het ideaal is: aan de top te komen, boven de anderen te staan. In het economisch leven bevinden wij ons in een krachtendriehoek: vrijheid, macht, winst (door winst wordt hier niet verstaan de nodige investeringsgoederen). Kennen wij voldoende de gevolgen van een vrije markt met vraag en aanbod, van dit mechanisme om mensen uit te sluiten en wel de minst koopkrachtigen? Ons economisch bestel heeft sterk bijgedragen tot discriminatie tussen mensen.

Kan een christen zich thuis voelen in zulke samenleving? Kan een christen zich gelukkig voelen in zulke economische orde? Het ideaal van Jezus was gericht op een samenmens-zijn, op een gemeenschap waarin mensen uit de onderste lagen even belangrijk zijn als de leiders aan de top. Hij is de geschiedenis ingegaan als iemand die bevoorrechten valse zekerheid ontnam en onbevoorrechten in naam van God bemoedigde; aldus bracht Hij voor beide groepen bevrijding (Welvaart, verantwoordelijkheid, versobering, Bisschoppelijke vastenbrief, Nederland, 1972).

Het recht op een menswaardig leven kan thans bij ons niet gerealiseerd worden tenzij men recht heeft op voeding, kleding, huisvesting, wetenschappelijke verzorging van de gezondheid, ontplooiing van lichaam en geest, een menswaardig milieu, alsook rust en ontspanning. Mag er discriminatie bestaan in het recht op leven? Dan ook niet inzake de opgenoemde en afgeleide rechten. Zijn die rechten gewaarborgd in een samenleving waar men die rechten moet kopen en de koopkracht van persoon bijaldien grote verschillen kent?

Zeer zeker is gelijkschakeling niet zinnig, wijl iedere mens een eigen levensopdracht te vervullen heeft; op elkeen rust de plicht complementatir ten behoeve van de anderen inspanningen te leveren. Doch die diversiteit in levensopdracht wettigt in genendele discriminatie; de ene mag zich niet verheffen boven de andere. Evenwaardigheid moet blijken! Voor de christen bestaat er slechts één krachtendriehoek: liefde en solidariteit - verantwoordelijkheid in de verhouding van mens tot mensen - participeren zodat niemand iets te kort heeft. Zo staat geschreven in de Schriften en in de Traditie van de sociale leer van de kerk. Als de kerk op heden zich duidelijk en degelijk uitspreken wil over het samen-mens-zijn, zou ze dan niet geloofwaardig worden? Waarom ijveren wij niet voor het verdwijnen van de vrije markteconomie, alleszins waar het gaat om goederen waarop eenieder recht heeft? Gelukkig kennen we reeds een aanzet in de goede

[p. 169]

richting door gratis lager onderwijs en door de derde betalende voor zekere geneeskundige zorgen. Waarom ijveren wij niet voor gezagdragers die het aandurven bevrijding te brengen aan hen die onder leed gebukt gaan? Een leider moet zichzelf kunnen vergeten en ervoor zorgen dat alle mensen samen delen. Van een goed staatsman wordt daarom verwacht dat hij een beetje ‘kleurenblind’ is voor rood, geel en blauw. Waarom ijveren wij niet voor de grootst mogelijke inkomensgelijkheid en een loskoppelen van inkomen los van prestaties? Of bezit iemand het recht op meer consumptie omdat hij meer hersenen kreeg, omdat hij meer onderwijs ‘genieten mocht’, omdat hij meer talenten ontving? Talenten zijn toch gegeven ten nutte van anderen.

Pastoraal: dienst aan de wereld

‘Christenen die hun Meester echt willen navolgen, moeten speciaal attent zijn voor de armsten... Op lange termijn is het nodig dat we samen al het mogelijke doen om de structurele onrechtvaardigheid aan te klagen van onze maatschappij die uitgebouwd werd op basis van een onverbiddelijke concurrentie en van het winstbejag. Aan dit winstbejag, dat als een absoluut doel beschouwd wordt, worden de facto de geestelijke en diepmenselijke waarden opgeofferd. De huidige crisis dwingt ons de uitgangspunten van waaruit onze industriële maatschappij werd geconstrueerd, in vraag te stellen’ (Kard. Suenens, L.J., Nieuwjaarsboodschap 1976). Tegen collectief onheil helpt geen individueel optreden. Daarmee is de bestaansreden gegeven van groepsvormingen waarbij christenen aansluiten; meteen is ook de doelgerichtheid van die groepen aangewezen. Inderdaad, een bijzondere verantwoordelijkheid inzake de opbouw van de samenleving dragen de sociale bewegingen. Zij zijn niet alleen bevoorrechte getuigen van de leefsituatie van de mens; steunend op collectieve krachten, bereikt hun georganiseerd optreden resultaten die buiten de mogelijkheden van de enkeling liggen. Daarom staat het de gelovige niet vrij eender welke weg te gaan; hij moet de meest doelmatige kiezen; hij mag zich niet onttrekken aan groepsvorming; een samenwerking met niet-gelovigen kan zelfs niet van te voren uitgesloten worden.

Een groepsverband dat gelovigen willen aannemen, moet nochtans voldoen aan bepaalde fundamentele vereisten. Hun doelgerichtheid, ontsproten én aan de tekenen van de tijd én aan de Evangelische Boodschap, willen zij gerespecteerd zien. De Christelijke Arbeidersbeweging biedt dan ook een bedding voor het groepsoptreden van christenen in de wereld. Het doel is: een samenleving gebouwd op een radicale medemenselijkheid waarin Jezus' liefde tastbaar wordt. Dat schijnt een utopie. Nochtans sprak Jezus duidelijke taal: ‘Een nieuw gebod geef Ik u’. De Christelijke Arbeidersbeweging bevestigt precies haar geloof in de Heer door haar hoop. De overtuiging leeft dat de schamele pogingen voor een menswaardig samen-mens-zijn zullen voltooid worden door ‘Hij die komen zal’.

Roger Leo Masure, o. praem.

Secretaris ‘Centrum voor Arbeiderspastoraal’