Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 25

[p. 142]

Visie van de christelijke arbeidersbeweging op cultuur

Inleiding

1. Het weergeven van de visie van de Christelijke Arbeidersbeweging op cultuur binnen het bestek van een artikel is een uitermate moeilijke, zo niet onmogelijke opdracht. Vandaar dan ook dat van meetaf de voorlopigheid en betrekkelijkheid van wat volgt sterk moet onderstreept worden.

Voor zover mij bekend bestaat er noch een inventaris, noch een analyse van standpunten of programma's van de verschillende geledingen van de christelijke arbeidersbeweging, waaruit een bepaalde cultuuropvatting scherp afgetekend naar voren zou komen.

2. Toch kunnen op basis van participerende observatie een aantal steeds weerkerende grondtrekken aangegeven worden waardoor de binnen de christelijke arbeidersbeweging gehanteerde cultuuropvatting getekend wordt. In het kader van deze bijdrage zou ik mij willen beperken tot het aangeven van een drietal trekken. Zowel uit de door de diverse beleidsinstanties ingenomen standpunten als uit de feitelijke werking blijkt dat in de Christelijke Arbeidersbeweging gewerkt wordt vanuit o.m. een ruime, een democratische en een dynamische cultuuropvatting.

1. De Christelijke Arbeidersbeweging werkt vanuit een ruime cultuuropvatting

a) Er wordt niet gewerkt vanuit een enge cultuuropvatting

Niettegenstaande de laatste jaren in talloze besprekingen en publicaties, zowel binnen als buiten de christelijke arbeidersbeweging, de noodzaak werd bepleit van de verruiming van de cultuuropvatting, blijft een enge opvatting nog steeds wijd verspreid en diep ingeworteld.

Aldus wordt cultuur door sommigen nog steeds beperkt tot (sommige) scheppingen van (sommige) kunstenaars. Waar b.v. klassieke muziek vanzelfsprekend tot het cultuurpatrimonium wordt gerekend, is dit niet zó vanzelfsprekend voor b.v. jazz-muziek.

‘Ernstige’ scheppingen worden gemakkelijker als cultuur ervaren dan ‘plezante’ scheppingen.

Anderen beperken cultuur nog steeds tot een aantal uitingen van het hogere geestelijke leven of tot het naleven van een stel verfijnde omgangsvormen.

Waar de geesteswetenschappen zoals b.v. theologie of filosofie gemakkelijk onder het begrip cultuur vallen, is dit b.v. moeilijker voor technische wetenschappen zoals b.v. elektronica.

Welnu, in de Christelijke Arbeidersbeweging overheerst ongetwijfeld de mening dat deze cultuuropvatting té eng is. Zij is te eng omdat ze slechts op een of enkele domeinen slaat waarop de mens sporen nalaat van inspiraties en aspiraties. Zij is te eng omdat zij vaak slechts het domein dekt van de Schone Kunsten en/of van de geesteswetenschappen en/of van de verfijnde omgangsvormen.

In de Christelijke Arbeidersbeweging overheerst de mening dat cultuur ruimer is dan kunstproduktie en/of -consumptie, dan de scheppingen van de artiest.

Het wordt vrij algemeen aanvaard dat cultuur niet uitsluitend geschapen wordt door het maken van schilderijen, gedichten, toneelstukken, beeldhouwwerken, enz.

Het wordt vrij algemeen aanvaard dat cultuur ook geschapen wordt door het ‘maken’ van gelukkige gezinnen, gezellige woningen, kieskeurige verbruikers, enz., enz.

Vanuit de Christelijke Arbeidersbeweging wordt welbewust niet gewerkt vanuit een enge, echter wel vanuit een ruime cultuuropvatting.

b) Er wordt wel gewerkt vanuit een ruime cultuuropvatting

Cultuur grijpt in op het hele leven en op de ganse samenleving. Het is het leven zelf in al de domeinen waarop de mens uitdrukking wil geven aan waarden en vorm wil geven aan natuur. Cultuur helpt leven. Het helpt niet vluchten uit het leven.

Cultuur wordt geschraagd door een geheel van inspirerende waarden en getekend door de mogelijkheden van de concrete levenssituatie.

De domeinen waarop de mens cultuurscheppend optreedt kunnen volgens verschillende criteria ingedeeld worden.

Aldus maakt A. Dondeyne b.v. het onderscheid tussen het domein van het stoffelijke, het geestelijke, het zedelijke, het godsdienstige.

Op al deze domeinen kan de mens sporen nalaten van zijn inspiraties en aspiraties. Zo situeert zich op het domein van het stoffelijke o.m. de wijze van zich kunnen/willen voeden, wonen, kleden, enz. Zo kan b.v. de manier waarop men zich voedt éénzijdig, verstard of overdadig zijn.

Welnu, de zorg voor een rijke - en toch sobere - verscheidenheid in voeding en de bekommernis het steeds sluipend gevaar voor verstarring in voedingsgewoonten te doorbreken, zijn waardevolle cultuur-activiteiten. Aldus situeert kunst en hoffelijkheid zich slechts op een klein - zij het waardevol - domein van de cultuur.

Cultuur strekt zich uit over alle domeinen waarop de mens poogt de kwaliteit van zijn bestaan te verbeteren. Cultuur moet worden opgevat als vermenselijking van de mens en de samenleving.

Cultuur is uiteindelijk in wezen een menselijke scheppingsdaad, waardoor de mens zichzelf (subjectieve cultuur) en/of de samenleving (objectieve cultuur) vermenselijkt, door het tot stand brengen van meer welvaart en welzijn, door het scheppen van meer schoonheid, door het ontwikkelen van een inspirerende waardenschaal, enz.

Kortom, cultuur is iets van, voor en door de mens. De mens en de menswording is de zin van de cultuur.

Het is vanuit deze ruime cultuuropvatting dat binnen de Christelijke Arbeidersbeweging gedacht en gehandeld wordt. In het kader van deze ruime cultuuropvatting heeft de Christelijke Arbeidersbeweging inzonderheid steeds de waarde van de arbeid beklemtoond en de waardering daarvoor bepleit.

Inzonderheid via de arbeid die hij presteert schept de arbeidende mens voortdurend cultuur. Hierbij dient dus niet uitsluitend gedacht aan de arbeid van de artiest, maar tevens aan de arbeid van de bouwvakker, de T.V.-technicus, de leerkracht, enz.

Zij allen produceren goederen en diensten op verschillende domeinen die het cultuurpatrimonium in stand houden, vergroten en/of - hopelijk ook - verrijken.

Door hun arbeid zorgen zij ervoor dat de wereld meer gecultiveerd wordt, d.i. voor de mensen meer bewoonbaar wordt gemaakt.

[p. 143]

Helaas kunnen vele arbeidende mensen hun arbeid aldus nog niet beleven. Zoals de arbeid in onze samenleving georganiseerd werd, zijn de kansen voor onderkenning en beleving van de intrinsieke waarde ervan eerder gering. Vandaar dan ook dat velen hun arbeid uitsluitend zien en beleven als een instrumentele waarde. Als instrumentele waarde waarderen velen hun arbeid slechts als middel om buiten de arbeid gelegen aspiraties te voldoen.

Van meetaf hebben de arbeidersbewegingen in het algemeen en de Christelijke Arbeidersbeweging in het bijzonder, zich ingezet voor de reorganisatie van de arbeid, zodanig dat deze als persoons- en maatschappijverrijkend zou kunnen ervaren worden.

Slechts onder die voorwaarde kan de arbeidende mens zichzelf zien als een volwaardige cultuurschepper en kan hij alsdusdanig door anderen gewaardeerd worden. Het is toch duidelijk dat arbeid, die als persoonsafstompend en/of als maatschappelijk nutteloos wordt ervaren, onmogelijk als cultuurscheppend kan beleefd worden.

De arbeid moet ook kunnen gewaardeerd worden om zijn intrinsieke waarde op de verschillende domeinen waarop hij wordt ingezet.

2. De Christelijke Arbeidersbeweging werkt vanuit een democratische cultuuropvatting

a) Er wordt niet gewerkt vanuit een elitaire cultuuropvatting

Naast een enge cultuuropvatting blijft ook een elitaire cultuuropvatting wijd verspreid en diep ingeworteld. Uitsluitend gedragingen en realisaties van een elite worden vaak tot cultuur gerekend.

Aldus wordt b.v. de levensstijl van een ‘intellectueel’ gemakkelijker als cultureel beschouwd dan deze van een arbeider of boer.

Er bestaat ongetwijfeld een verhouding tussen de waardering van de cultuur van een bepaalde stand, klasse of groep én de waardering van deze stand, klasse of groep in die bepaalde samenleving.

Vandaar dan ook dat velen geneigd zijn tot (hoogste) cultuur te verheffen, deze die geïncarneerd wordt door de hoogst gewaardeerde categorie; wat vaak samenvalt met deze die beschikt over de meeste macht, het meeste kapitaal, het meeste intellect, enz.

Aldus wordt een gecultiveerd mens vaak herleid tot een geleerd mens; tot iemand die veel gelezen en gereisd heeft; tot iemand die over alles en nog wat vlot kan meepraten.

Vandaar dan ook dat vele arbeiders gemakkelijk tot het besluit komen dat cultuur niet voor hen is. Zij behoren niet tot de categorie van de belezen, bereisde en welbespraakte mensen. Zij behoren niet tot de categorie van mensen die Bach en Van Eyck aanbidden.

Ingeschakeld in het arbeidsproces hebben zij daarvoor geen tijd of geen lust.

In feite maakt deze elitaire opvatting cultuur tot een instrument niet alleen van sociale differentiatie, maar ook van ongelijke sociale appreciatie. Dit instrument wordt vaak omgesmeed tot een wapen voor de instandhouding en overheersing van klassieke statussymbolen. Zonder de intrinsieke waarde van klassieke werken in vraag te stellen, moet toch vastgesteld worden dat met dit wapen vaak slechts schijnoverwinningen werden behaald.

Hoeveel in kalfsleder ingebonden meesterwerken uit de wereldliteratuur dienen niet uitsluitend als wandversiering?

Hoevelen hebben niet het Louvre of het Prado bezocht om alleen maar te kunnen zeggen dat ook zij daar geweest zijn?

Als instrument van ongelijke sociale appreciatie komt de in een bepaalde samenleving overheersende groep gemakkelijk tot het opdringen van zijn cultuur aan de ganse samenleving.

Denken wij in dit verband maar eens aan de opdringerigheid van de tot het establishment behorende burgerij in de ‘kapitalistische’ landen of van de dictatoriale en bureaucratische gezagsorganen in de communistische landen.

Vanuit de Christelijke Arbeidersbeweging wordt welbewust niet gewerkt vanuit een elitaire cultuuropvatting. Haar werking is nooit afgestemd geweest op de blinde overdracht van de door een burgerlijke elite geproduceerde hoogstaande cultuur.

De mening overheerst dat zulks precies het scheppen (ver)hindert van een menswaardiger (samen)leven vanuit het eigen waardenaanvoelen en de mogelijkheden van de eigen levenssituatie.

De Christelijke Arbeidersbeweging heeft haar werking inzonderheid steeds afgestemd op het gevoeliger maken van haar leden voor de enorme persoons- en gemeenschapswaarde van de eigen-aardige scheppingen van iedere mens en groep. Zij heeft zich dan ook steeds resoluut ingezet voor de verhoging van de scheppingskansen van de arbeidende mens, d.i. gewerkt vanuit een democratische cultuuropvatting.

b) Er wordt wel gewerkt vanuit een democratische cultuuropvatting

Naast een ruime cultuuropvatting, in het kader waarvan inzonderheid de waarde van en de waardering voor de arbeid bepleit wordt, mag ook een democratische cultuuropvatting als een verworvenheid binnen de Christelijke Arbeidersbeweging beschouwd worden.

In eerste instantie betekent dit eerbied voor de verscheidenheid binnen de ene humane cultuur. Er is slechts één humane cultuur.

Er zijn evenwel verschillende humaniteiten, d.w.z. voorlopige en verscheidene incarnaties van cultuur.

Ze zijn voorlopig, want voortdurend aan veranderingen onderhevig.

Zij zijn verscheiden, want tot op grote hoogte bepaald door de waarden van waaruit en de situatie waarin de mens leeft.

Hoe men het keert of draait, tot op bepaalde hoogte denkt en handelt de boer als boer; de arbeider als arbeider; de patroon als patroon, enz. In een bepaald opzicht is cultuur dan ook steeds een stands-, klasseof groepsgebonden begrip geweest. Zo werd en wordt er gesproken van b.v. een arbeiders-, een middenstanders-, een bourgeoiscultuur, enz. Iedere stand, klasse of groep expliciteert en incarneert bepaalde

[p. 144]

culturele waarden en vormen.

Gegeven zijn eigen maatschappelijke positie en daaruit voortvloeiende maatschappelijke kansen, is en blijft dit nog waar voor de arbeidende mens in onze samenleving. Welnu, een democratische cultuuropvatting eerbiedigt en waardeert deze diverse particulariteiten. Vandaar dan ook het steeds weerkerend pleidooi vanuit de Christelijke Arbeidersbeweging voor levens-echtheid en levens-nabijheid van cultuur in het algemeen en van het culturele werk in het bijzonder. Een democratische en derhalve cultureel hoogstaande samenleving zal men hieraan herkennen dat de boer niet verlegen moet zijn om als boer te leven, de arbeider als arbeider, enz.

Immers, op voorwaarde dat zij uitdrukking is van de inzet van ‘geheel het hart, geheel het verstand en al de krachten’ is er geen enkele reden de particulariteit van de ene hoger aan te slaan dan deze van de andere. In tweede instantie betekent een democratische cultuuropvatting het scheppen van reële kansen tot handhaving en verfijning van de verscheidenheid der particulariteiten. De kansen tot verdere explicitatie en betere incarnatie moeten steeds vergroot worden. Democratisering van de cultuur kan/mag dus geenszins een streven betekenen naar een geüniformeerde massa-cultuur voor allen naar het model van de cultuur voor enkelen. Het moet een streven betekenen naar meer kansen voor zoveel mogelijk mensen om vanuit hun levenssituatie en waardenbewogenheid cultuur te maken.

Met openheid en waardering voor waarden en vormen van anderen, met behoud van eigen identiteit optimale kansen krijgen om, via een bestendig proces, al het waardevolle uit verleden en heden te boetseren in gedragingen en realisaties, die als actueel waardevol kunnen beleefd worden.

Gemeten aan dit criterium staat onze samenleving - helaas - nog op een vrij laag democratisch en cultureel peil.

De cultivering van de diverse particulariteiten mag geenszins vervallen tot de cultus van diverse particularismen. Een pleidooi voor de waardering van de culturele verscheidenheid is geen pleidooi voor het cultureel isolement. Geen mens of groep mag op zichzelf in zelfgenoegzaamheid terugplooien. Hij moet leren openstaan voor het waardenaanvoelen en de levenswijzen en vormen van de anderen. Hij moet leren wikken en wegen. Hij moet kieskeurig leren kiezen en zichzelf daarmede verrijken.

In een democratische cultuuropvatting is derhalve geen plaats voor snobisme of isolationisme, voor uniforme cultuurpatronen of overtrokken particularisme.

Uit de ingenomen beleidsstandpunten evenals uit de feitelijke werking, blijkt ten overvloede dat de Christelijke Arbeidersbeweging steeds - zij het altijd niet even expliciet - vanuit een democratische cultuuropvatting gedacht en gehandeld heeft.

3. De Christelijke Arbeidersbeweging werkt vanuit een dynamische cultuuropvatting

a) Er wordt niet gewerkt vanuit een statische opvatting

De Christelijke Arbeidersbeweging heeft nooit gewerkt vanuit statische en derhalve gesloten cultuuropvatting, maar heeft steeds gepoogd de beslotenheid van natuurlijke en historische processen te doorbreken.

Zij heeft steeds geloofd in en gehoopt op vernieuwing en verbetering. De droom van een ‘nieuwe hemel en een nieuwe aarde waar meer gerechtigheid zal heersen’ heeft haar nooit verlaten.

Voor haar is cultuur steeds meer geweest dan traditie, folklore en geschiedenis. Voor haar is cultuur steeds meer geweest dan gestolde waarheden en/of gestolde maatschappelijke verhoudingen of verwezenlijkingen.

Zij is er zelf steeds van bewust geweest dat cultuur verstart wanneer traditie en overgeerfde vormen niet voortdurend op hun actuele waarde en betekenis worden getest, wanneer niet voortdurend wordt onderzocht of de verworvenheden van gisteren nog bruikbaar zijn voor de opdrachten van morgen.

Aldus heeft de Christelijke Arbeidersbeweging cultuur nooit uitsluitend opgevat als een gegeven uit het verleden; echter steeds ook als een opgave voor het heden en de toekomst. Zij heeft haar werking nooit beperkt tot cultuur-overdracht, maar steeds uitgebreid tot cultuurschepping.

Zij heeft cultuur-overdracht wel gezien als een belangrijke voorwaarde om volwaardig te kunnen meegenieten van en meetimmeren aan de verworvenheden van onze samenleving. Zij heeft cultuur-overdracht steeds belangrijk gevonden zowel voor de ontplooiing van de persoon als voor het behoorlijk functioneren van de samenleving. Zij heeft dan ook steeds het beperken van de intentionele cultuur-overdracht tot de jeugdperiode - inzonderheid in onze dynamische samenleving - als onverantwoord bestempeld. De Christelijke Arbeidersbeweging mag dan ook beschouwd worden als één van de meest fervente voorstanders van permanente

[p. 145]

vorming. Zij is wellicht ook de beweging die het meest permanente vormingskansen heeft geboden.

Hoe belangrijk cultuur-overdracht op zich echter ook moge zijn, toch heeft zij ook steeds het enorme belang van cultuurschepping onderstreept. Hoe vastgeroest mentaliteiten of structuren ook mochten zijn, toch heeft zij steeds gepoogd voldoende verbeelding en stootkracht te ontwikkelen om nieuwe inzichten te integreren, om nieuwe maatschappelijke structuren te realiseren, om eigentijdse morele en religieuze beleving te funderen en te stimuleren.

Als methode voor vernieuwing van de mens en herstructurering van de samenleving, heeft zij steeds de weg van ‘zien, oordelen en handelen’ bewandeld. Daarbij is zij nooit de weg van de gewelddadige revolutie opgegaan.

b) Er wordt wel gewerkt vanuit een dynamische cultuuropvatting

In de Christelijke Arbeidersbeweging wordt cultuur eerder opgevat als een werkwoord dan als een zelfstandig naamwoord.

De gegeven (sociale) situatie is steeds ervaren geworden als een uitnodiging, een uitdaging, een opgave.

De Christelijke Arbeidersbeweging heeft steeds gewerkt met en vanuit een spanningsverhouding tussen feitelijkheden en wenselijkheden.

Zij heeft steeds gepoogd de bij de arbeidende mens ontbrekende waarderingen op te vangen en te cultiveren.

Zij is er steeds van uitgegaan dat deze waarderingen, die het resultaat zijn van het voortdurend critisch bevragen van zichzelf



en van zijn leefsituatie vanuit een al dan niet geëxpliciteerde waardenhiërarchie en humanitasideaal, moeten opgevangen worden, gelouterd en gerijpt, d.w.z. gecultiveerd moeten worden.

Inzonderheid via het sociaal cultureel vormingswerk heeft de Christelijke Arbeidersbeweging haar leden daarbij willen helpen. Zij wil hen helpen in het plaatsen van de problemen en in het bepalen van de standpunten t.a.v. deze problemen.

Zij wil hen helpen bij het aanleggen en vertalen van een eigen waardenschaal.

Via het Sociaal Cultureel Vormingswerk wil zij de probleemgevoeligheid bij de arbeidende mens aanscherpen en verfijnen.

Aldus geeft zij mede een krachtige injectie tegen de heersende probleem on- en overgevoeligheid.

Meteen voorkomt zij dat de arbeidende mens zich opsluit in een uitzichtloze situatie, zich neerlegt bij wat gegeven is.

Dat de Christelijke Arbeidersbeweging werkt vanuit een dynamisch cultuurbegrip, blijkt niet alleen uit haar inspanningen voor permanente persoonsvorming. Dit blijkt eveneens uit haar inzet voor permanente structuurhervormingen. Voor haar verschijnt de samenleving niet als een kant en klaar afgewerkt produkt.

Zij gaat ervan uit dat zij bestendig moet bewerkt en verbeterd worden. Zij gaat ervan uit dat de samenleving kan gekarakteriseerd worden als een dialectisch proces, waarin de voortdurende confrontatie tussen feitelijkheden en wenselijkheden leidt tot verwezenlijkingen, die steeds de stempel der voorlopigheid dragen. Deze voorlopige verwezenlijkingen zijn voor haar even zovele uitnodigingen tot bevraging, tot contestatie, tot appreciatie. Gegeven oplossingen mogen niet beschouwd worden als gestolde oplossingen. In dit dialectisch proces speelt de Christelijke Arbeidersbeweging een originele en betekenisvolle rol.

Bondig samengevat komt deze hierop neer, dat zij vanuit het standpunt van de arbeidende mens de gegeven probleemoplossingen bevraagt en de te geven probleemoplossingen mede verwezenlijkt. Hieruit blijkt haar werking vanuit een dynamisch cultuurbegrip. Hierin ligt uiteindelijk ook haar cultuurscheppende bijdrage.

Besluit

1. Voor zover uit participerende observatie blijkt, kan gesteld worden dat in de Christelijke Arbeidersbeweging overwegend gedacht en gehandeld wordt vanuit een ruime, democratische en dynamische cultuuropvatting.

In welke mate dit steeds bewust en consequent gebeurt, is moeilijk vast te stellen, aangezien terzake vooralsnog geen systematisch onderzoekswerk werd verricht.

2. Zulk onderzoekswerk zou ongetwijfeld kunnen bijdragen tot een bewuster en consequenter handelen. Bovendien zou het nog een aantal andere elementen van de gehanteerde cultuuropvatting naar voren kunnen brengen, waarvan men zich thans minder bewust is.

Het zou de zuiverheid van de opstelling en de doeltreffendheid van de werking onbetwistbaar ten goede komen.

Fons Smets

Directeur Sociale Hogeschool Heverlee.