Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 25

[p. 3]

Albert Dusar
Limburg 1950-1975
Culturele ontplooiing

Hoofdstuk 1: De aanvang

De wortels

Onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog werd in Limburg het Cultureel Verbond gesticht, dat exclusief provinciaal gericht was en zelfs in die provinciale context voor zich nog een monopolie-positie zag. Het was een overkoepelend orgaan, maar - vreemd genoeg - de samenstellende delen waren voor een deel nog niet gevormd. Zeven provinciale federaties waren voorzien: het Limburgs Toneelverbond, de Limburgse Muziekfederatie, de Vereniging van Limburgse Schrijvers, de Federatie voor Beeldende Kunsten, de Federatie van Geschied- en Oudheidkundige Kringen, de Wetenschappelijke Vereniging en de Limburgse Architectenvereniging. Alleen de Vereniging van Limburgse Schrijvers bestond reeds als provinciale vereniging. De rest was nieuw en moest zijn basis zoeken. Het was niet zo dat een aantal muziekverenigingen of toneelgroepen samenkwamen en overgingen tot stichting van een soort Limburgse Federatie. Op initiatief van het Cultureel Verbond gebeurde het omgekeerde: na de oprichting van het Limburgs Toneelverbond ging dit Verbond op zoek naar toneelgroepen die wilden aansluiten.

Indien dit ongewoon lijkt, dan was de fundamentele hernieuwing toch niet gelegen in deze ongewone werkwijze; ze ging dieper. Het Cultureel Verbond moduleerde een nieuw cultureel patroon. Op het gebied van amateuristische kunstbeoefening presenteerden zich nu provinciale federaties, niet als provinciale afdelingen van landelijke verbonden, maar als autonome Limburgse scheppingen. Het accent lag sterk op het Limburgs-zijn wat ook in de toekomst zou doorwegen. Dat Limburg zich bijna als een staat in de staat heeft ontwikkeld (de republiek Limburg zoals het soms lapidair wordt uitgedrukt) is - zeker voor een deel - in de culturele organisatievorm van de naoorlogse jaren ingezet. Er was nog meer. Het Cultureel Verbond roeide tegen de stroom van de monolitische katholieke structuur van cultureel Limburg op, door te streven naar een algemene overkoepeling. Men wenste niet katholieke of socialistische of liberale muziekmaatschappijen te groeperen: men wilde alle muziekmaatschappijen verenigen. Een Limburgse maatschappij hoorde - in de onuitgesproken ideologische opvatting van het Cultureel Verbond - niet thuis bij een eender welke gekleurde strekking, maar wel bij een Limburgs Verbond.

Limburg first.

De Provinciale Overheid zag vooral de poging

Openluchtmuseum Bokrijk - Landelijke architectuur

Boerderij uit Klein Hoeselt Boerderij uit Beverst

om een provinciale samenbundeling te verwezenlijken. Gouverneur Verwilghen en gedeputeerde Gruyters verleenden hun auspiciën en de Provincie verleende geldelijke steun, o.a. voor de organisatie van provinciale muziek- en toneeltornooien. De wedstrijden voor de Beker van de Provincie werden georganiseerd niet door de Provincie, maar door het Limburgs Toneelverbond en de Limburgse Muziekfederatie. Alle Vlaamse Provincies organiseren provinciale tornooien, waaraan verenigingen van alle schakeringen deelnemen. Alleen de provincie Limburg doet dit tot op heden nog altijd niet. De delegatie tot het inrichten van provinciale tornooien is een erfenis uit de eerste naoorlogse jaren, toen de federaties van het Cultureel Verbond zich aandienden als - en zo ook werden aanvaard - de vertegenwoordigers van alle Limburgse verenigingen. In de jaren vijftig was de geplande organisatievorm van het Cultureel Verbond voor een groot deel verwezenlijkt, alleen maakte de Limburgse Architectenvereniging geen deel meer uit van het Verbond. De Vereniging van Limburgse Schrijvers ging verder op sinds jaren betreden paden. Het Limburgs Toneelverbond en de Limburgse Muziekfederatie, vertrokken als top zonder basis, zochten hun organisatorische uitbouw te realiseren door zoveel mogelijk lokale verenigingen aan te sluiten. Op het gebied van Beeldende Kunsten nam de Federatie zelf het initiatief tot stichting van de kunstkring Pro Arte (Hasselt), waarbij later Heikracht (Neerpelt) aansloot.

In Tongeren bestond de kunstkring Tongria en in Sint-Truiden De Zoutkist, een kring met eigen lokaal en een bloeiend algemeen cultureel leven. De Federatie voor Geschieden Oudheidkundige Kringen groepeerde de

[p. 4]

De Provinciale Bibliotheek in het Maaslands-renaissance Begijnhof te Hasselt

oudere kringen te Tongeren en Hasselt en nieuwe verenigingen, die te Lanaken, Neerpelt, Maaseik, Sint-Truiden en Peer-Bree werden opgericht. Ze besloot tot uitgave van een maandblad Het Oude Land van Loon hoewel reeds een geschiedkundig maandblad Limburg bestond. Het bestaan van twee identieke tijdschriften strookte niet met de al-Limburgse visie en monopoliegedachte, die aan de grondslag lagen van een cultureel patroon zoals het Cultureel Verbond dit zag. Deze toestand was het natuurlijk gevolg van het feit dat het tijdschrift Limburg vasthield aan zijn katholiek etiket en het Cultureel Verbond een kleurloze uitgave wilde. Einde 1955 zou men tot een afspraak komen. Het Oude Land van Loon hield op als maandblad en werd van toen af als jaarboek uitgegeven. Hoe was het in de jaren vijftig met het Cultureel Verbond zelf gesteld? Als overlegorgaan kende het Verbond een eerder moeizaam bestaan. De verschillende federaties gingen hun gang zonder veel last of steun van de Limburgse koepelorganisatie. En toch leefde het Cultureel Verbond, het had gezag en inspraak. De initiatiefnemers die het Cultureel Verbond hadden gesticht, waren dezelfden die het maandblad Tijdspiegel in het leven hadden geroepen en voortaan ging al hun energie naar dit blad. Zoals de Provinciale Overheid de stichting van het Cultureel Verbond en de provinciale federaties had gesteund, zo had die overheid ook de geboorte van het maandblad toegejuicht. Gouverneur Verwilghen schreef de verantwoording en de ondertitel van het blad luidde: cultureel maandblad voor Limburg onder de bescherming van de Provinciale Overheid. De interesse vanwege de Provincie was een nieuw element in het cultureel patroon.

Voor de Tweede Wereldoorlog bestond er een soort afzijdigheid op dat terrein. Niemand dacht er aan dat de provinciale overheid zich rechtstreeks met cultuur zou inlaten. Het Cultureel Verbond en het tijdschrift Tijdspiegel sloegen de eerste bres in de apartheid waardoor de overheid in de mogelijkheid werd gesteld culturele initiatieven in eigen beheer te verwezenlijken. Nochtans gingen de redactie van Tijdspiegel en de Bestendige Deputatie met de jaren elkaar minder begrijpen. In december 1954 - men wachtte niet eens op de nieuwe jaargang - werd zonder commentaar de ondertitel ‘onder de bescherming van de Provinciale Overheid’ geschrapt. Later werd dan weer gezalfd en kreeg Tijdspiegel een materiële ruggesteun toegespeeld toen de Bestendige Deputatie de Culturele Dienst als secretariaat ter beschikking stelde. Tijdspiegel is blijven bestaan, niet als de spreekbuis van een lang gestorven Verbond, zelfs niet als een opinieblad: het is geëvolueerd tot een documentaire uitgave van Limburgensia, waarbij ieder nummer als een kleine monografie is opgevat.

De eerste provinciale realisaties

Toch mag men niet zeggen dat de overheid helemaal geen interesse voor overheidsinitiatieven had, want in 1950 bestond een provinciale instelling, erfenis uit de vooroorlogse jaren. De provincie had in 1938 het voormalig Begijnhof te Hasselt aangekocht met het inzicht er een bibliotheek, een museum en conferentiezalen onder te brengen: een cultureel centrum in de dop lang voordat dit toverwoord zou opduiken. Van 1947 af werd de inrichting van een Provinciale Wetenschappelijke Bibliotheek actief doorgevoerd. Vertrokken vanuit noodlokalen (het Begijnhof werd in 1944 door een V-bom verwoest) en met de inbreng van het fonds Dewit en het boekenfonds van de stedelijke bibliotheek nam de instelling snel uitbreiding. In 1950, wat als eerste normaal werkingsjaar mag beschouwd worden, beschikte ze over 24.478 banden, het aantal ingeschreven lezers bedroeg 821, het aantal bezoekers 4.298, het aantal geconsulteerde werken 9.382. Er werden subsidies toegekend aan 149 plaatselijke bibliotheken. Actief werd een dubbel doel nagestreefd: de opbouw van een algemeen fonds met uitsluiting van ontspannings- en jeugdlectuur en de vorming van een naar volledigheid strevend Limburgensia-fonds. De Provincie wilde een Provinciale Wetenschappelijke Bibliotheek met een speciale pedagogische afdeling en de aanbeveling de afdeling toegepaste wetenschappen op bijzondere wijze te stofferen. De bibliotheek kreeg tevens opdracht om de lokale bibliotheken technisch aan te vullen en

[p. 5]

te begeleiden. In de loop van de jaren werd van de initiale visie van de overheid afgeweken. De ontspanningslectuur kreeg wel een plaats (1964) en een aparte afdeling voor de jeugd, een eigen kinderbibliotheek ontstond (1965). Hoe ook de evolutie in de loop van jaren verliep, de expansie bleef echter met volle steun van de overheid steeds op een hoog ritme draaien.

Van de aanvankelijke opzet in het Begijnhof een oudheidkundig museum onder te brengen kwam niets terecht. Nochtans was de oprichting van een museum gepland, nog wel van twee verschillende: een oudheidkundig museum en een museum voor moderne schilderijen. De oprichting van een museum was voor de Provincie Limburg toenmaals echter niet zo vanzelfsprekend als de oprichting van een bibliotheek. Gedeputeerde Gruyters was voorzitter van de vereniging ‘De Vrienden van het Museum’, die streefde naar de verwezenlijking van het museum en hiervoor op overheidssteun hoopte. Men zag zelfs verder dan Hasselt en dacht in de termen van het Cultureel Verbond: provinciaal. Er moest een Limburgse coördinatie komen van drie initiatieven: een museum voor de Gallo-Romeinse periode te Tongeren, een museum voor religieuze kunst te Sint-Truiden, een oudheidkundig en een museum voor moderne kunst te Hasselt.

De initiatieven, gepland voor Tongeren en Sint-Truiden werden verwezenlijkt. Wat er aan disparate verzameling voor het oudheidkundig

Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren

museum te Hasselt bestond, werd geliquideerd. Een museum voor moderne kunst is er nooit gekomen, hoewel de idee later herhaaldelijk weer opduikt en o.a. in de jaren 1969-70 plannen werden opgesteld voor een Centrum voor Actuele Kunst te Bokrijk.

Het Koninklijk Geschied- en Oudheidkundig Genootschap van Tongeren was, bij het beeindigen van Wereldoorlog II, gehuisvest in een vervallen woning aan de Allée Verte, waar toenmaals ook het sinds 1921 bestaand particuliere museum was ondergebracht. De Provincie werd gepraamd in te staan voor de herbouwing of nieuwbouw. Hiervoor voelde de Provincieraad wel wat en had reeds in 1948 drie miljoen ter beschikking gesteld. In 1950 werd met de werken begonnen en inmiddels werd door samenloop van contacten, suggesties en voorstellen onderhandeld opdat de Provincie ook een collectie zou overnemen en zelf het museum beheren. In de nieuwbouw bleef een lokaal voor het Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap voorbehouden, maar het museum werd uiteindelijk een provinciale instelling. Ook te Sint-Truiden zou de oude wens tot oprichting van een museum voor religieuze kunst in de volgende jaren zonder omwegen als een provinciale instelling worden verwezenlijkt. (Besluit van de Provincieraad van 3 oktober 1969.)

In het voorziene drieluik van de voormalige v.z.w. De Vrienden van het Museum (Hasselt, Tongeren en Sint-Truiden) ontbrak Bokrijk en precies hier zou het meest bezochte museum van het land tot stand komen. In 1937 had de Provincie het domein (514 ha) gekocht voor de luttele som van 2.040.000 fr. (aankoopsom 6.800.000 fr. waarop 70% staatstoelage) met de primaire bedoeling het natuurpark te redden. Maar na Wereldoorlog II wilde men er ook iets mee aanvangen. Men dacht dat een natuurwetenschappelijk museum, in te richten in het kasteel te Bokrijk, belangstelling zou wekken. In de ideologie van de tijd begon de overheid niet zelf aan dit initiatief, maar gaf de Wetenschappelijke Vereniging, later ook Natura Limburg, opdracht een verzameling samen te stellen. De collectie werd in 1956 voorlopig in de Provinciale Handelsschool ondergebracht, want inmiddels ontloken andere attractiepolen in Bokrijk. Pas in 1970 werd het Natuurwetenschappelijk Museum geopend.

Omstreeks 1950 was een campagne op gang gekomen, geïnspireerd door het Cultureel Verbond, de Geschiedkundige Kringen en Tijdspiegel, om in Bokrijk een Nationaal Openluchtmuseum in te richten. De promotors richtten zich in dit geval rechtstreeks tot de Bestendige Deputatie en verwezen naar het succes van het Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem. De verwezenlijking van het Openluchtmuseum zou van meet af aan - zoals trouwens gewenst door het vrij initiatief - voor honderd procent door de overheid worden gerealiseerd. En met uitzonderlijk succes.