Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 20

Kunst en geest
Bedenkingen gehouden voor de Vereniging van Kempische Schrijvers, 26-6-71.

Gedaanteverandering der literatuur

Als ik mij enkele beschouwingen over de literatuur van vandaag veroorloof, dan doe ik dit hoofdzakelijk als lezer, slechts in zeer bijkomstige mate als schrijver.

Als lezer wens ik dat de literatuur voortdurend van gedaante verandert, dit wil zeggen, dat zij klankbord én verklanking blijft van de snel wisselende tijd, van de voortdurend zich wijzigende maatschappij, van de voortdurende evolutie waaraan ook de enkeling niet ontsnapt. Vaststellend dat de literatuur inderdaad een

[p. 332]

vrij grondige en veelzijdige gedaanteverandering ondergaat, m.a.w. dat de schrijvers de verplichting tot bestendige vernieuwing niet uit de weg gaan, zou ik dus gelukkig moeten zijn. Zo eenvoudig is nochtans de relatie tussen schrijver en lezer niet.

Wat mij vooreerst treft, is dat gaandeweg meer de persoon van de schrijver op de voorgrond wordt gedrongen, waar vroeger het literair werk bij uitstek de aandacht kreeg. Wij zijn haast op de antipode beland van de middeleeuwen, toen de anonymiteit van het werk nauwelijks stoorde en men de aandacht spitste op het verhaal, het lied, het abel spel. Dit was in onze samenleving niet te handhaven. Als lezer wens ik, vooral nà de lektuur, iets meer te weten over de auteur, omdat hij mij heeft aangesproken, omdat hij mij bij zijn wereld heeft betrokken. Het is ten dele de sensatie, waaraan niemand geheel ontkomt. Wie is en wat doet de man die ‘Love story’ over de wereld wierp? Wie is de man die tegelijk romancier en minister van president de Gaulle is? Welke is de persoonlijke tragedie van Boris Pasternak? Wie is Paul Snoek, industrieel en dichter? Meer dan voorheen boeit mij de man of de vrouw die achter het literair werk staat.

Een tweede aspekt is dat de moderne media en ten dele ook het overheidsbeleid de schrijver gemakkelijk nader tot ons brengen. De t.v. voert hem de huiskamer binnen. Vergeet niet te lezen, zegt de beeldbuis en meteen zie je de knaap uit wiens hoofd het allemaal kwam; zo schrijversachtig mogelijk zie je hem, met schrijverspull, schrijversknevel, schrijversonwelsprekendheid en vooral de geheimvolle blik van de begenadigde waar ik als lezer toch enigszins huiverig naar blijf opzien. In de scholen wordt hij uitgenodigd om zich te laten bezichtigen en mondeling toe te lichten wat hij in de geborgenheid neerschreef. En hij wordt onder meer uitgenodigd om een tentoonstelling van schilderwerken te openen. Aldus is hij niet langer alleen een naam, maar steeds meer een levend mens, wiens blik, stem en gestalte mij, lezer, gaandeweg vertrouwd worden. Als lezer verheug ik mij hierover.

Er is meer, de schrijver treedt ook buiten het literair werk op, als getuige, als voortrekker, als verdediger van een door anderen opgezette aktie; hij maakt gebruik (of laat gebruik maken) van het aanzien dat hij door zijn geschriften heeft verworven, aldus Heinrich Böll, Günther Grass, Sartre en de Beauvoir; ook Jan Wolkers heeft reeds aan het hoofd van stoeten, uiteraard proteststoeten, opgestapt. Ook dit verschijnsel is begrijpelijk en m.i. verblijdend. Achter het literair werk heeft men een mens ontwaard, die men op bepaalde momenten graag als bondgenoot inschakelt, niet zelden als motor.

Nochtans is de vreugde hierover niet onversneden. Wij hoeven niet eens Vlaanderen te verlaten om vast te stellen hoe sommige knapen, die iets hebben geschreven dat kwantitatief weinig en kwalitatief hoegenaamd niets betekent, zich geroepen voelen om zich een hoofdrol toe te kennen in o.m. de maatschappijkritiek, waarin zij zich storten met de geestdrift die zij bij het schrijven wellicht ontbeerden. Hier worden de dingen omgekeerd; niet een gezagvol auteur plaatst zich achter een programma, maar een betrekkelijk hol geval stort zich luidkeels in een aktie om de aandacht te verwerven die zijn geschriften hem niet konden opbrengen. Ik vrees dat zij, zelfs in Vlaanderen, de lezer onderschatten. Nogmaals, als lezer verheugt het mij dat de auteur nadat hij iets van betekenis geschreven heeft, zich nader kenbaar maakt, dat ik zijn wezenstrekken en zijn plaats in de maatschappelijke deining leer kennen, maar ik blijf afwijzend staan tegenover de knaap die, voor hij iets van betekenis geschreven heeft, de aandacht opeist, b.v. door in het publiek te spuwen op wat voor velen vaste waarden zijn, b.v. door te pas en te onpas de openbare besturen aan te vallen, waarvan hij zo mogelijk de subsidies, reisbeurzen of zogeheten werkbeurzen niet versmaadt, b.v. door als volslagen gek te staan lallen voor een mikro, wat dan een happening wordt geheten.

De evolutie, waarop ik zinspeelde, kent nog andere nevenverschijnselen, wat de houding van de schrijver ten aanzien van zijn eigen schrijverschap betreft. Enkele auteurs eisen àls schrijver in de gestruktureerde maatschappij opgenomen te worden, met o.m. het recht op een gewaarborgd inkomen. Deze strekking is ten dele begrijpelijk; de schrijver mag wensen au sérieux genomen te worden en o.m. financieel niet uitgebuit te worden, wat meermaals gebeurt. Er schuilt echter een gevaar in deze verzuchting, met name van een niet te vermijden subjektiviteit, partijdigheid en korruptie; waar zij, dacht ik, hevig tegen gekant zijn. Trouwens, zo men voor de schrijvers een gewaarborgd inkomen opeist, dan kan men dit meteen doen voor schilders, beeldhouwers, komponisten, kineasten en wie nog.

Uitdrukkelijk terugkerend naar mijn situatie als lezer, moet ik tot een aantal schrijvers zeggen dat zij mij kennelijk van lezer tot konsument willen maken. Lofwaardig is het dat zij rekening houden met de eigentijdse mens, voor wie zij schrijven, maar het werk moet voor zichzelf spreken. Thans lijkt het vaak of het literair werk in de orde van veredelde margarine en limonade is opgenomen; meermaals wordt er een zuivere sensatie-reklame rond het boek opgebouwd; er wordt steeds een literaire broeder of een gewillige recensent gevonden om het werk in- en uit te leiden; de flap van het boek verklaart het werk eens te meer enig in zijn soort, moedig, gedurfd, aangrijpend menselijk en dies meer.

Men zou zeggen dat er een aantal behoeften voor de konsument zijn vastgesteld en dat er wakkere schrijvers klaar staan om hieraan te voldoen. Ik denk o.m. aan de behoefte aan agressie en maatschappijkritiek, waaraan de auteur tegemoetkomt met het zogeheten literair engagement. Wij hebben een vitale behoefte aan geëngageerde schrijvers, maar het wordt tijd dat men even uitmaakt wat geëngageerde literatuur is en wat dit hoegenaamd niet is. Nog steeds zie ik het engagement niet in goedkope bezweringen, in gedichten waarin de V.S.A. worden verwenst of de Vietnamvlag zonder verdere toelichting even over en weer wordt gezwaaid, in romans waarin het kapitalisme zonder enige analyse wordt gehekeld of verhalen waarin de schuld van de hele scheve wereld ten laste van enkele reaktionaire krachten wordt gelegd. Sommigen hebben engagement verward met kreten en leuzen, met beschuldiging en wrevel, niets is goedkoper. Het literair engagement is m.i. niet het naar de mond praten van een bepaalde maatschappelijke groep: het is zich geheel verenigen met de universele mens, weliswaar het eerst met de gemartelde, de uitgebuite, de dagelijks bedrogene, de weerloze. Het betekent het mes van de maatschappijkritiek hanteren, niet door mee te roepen in een koor, maar door het riskeren van zijn volledige persoonlijkheid, desnoods door resoluut een eenzame koers te kiezen. Het is kruipen in de huid van de vragende en twijfelende mens, in zijn angst en zijn schuldgevoelens, maar ook in zijn hoop en zijn geloof in een betere wereld.

Dit egagement vind ik bij Camus, Cesbron, Böll, Andres, Pasternak, St.Exupéry, bij sommige Amerikaanse negerauteurs, maar ook in sommige werken van Michel de St. Pierre, omdat de eerste voorwaarde van geëngageerd schrijverschap een integrale eerlijkheid is; deze eerlijkheid zoek ik vergeefs bij bepaalde pamflettaire poëten en prozaïsten. En wat de maatschappijkritiek betreft, deze bestaat m.i. niet zozeer in het spuwen op de wereld die onze vaders hebben tot stand gebracht - en die inderdaad geen goede wereld is - dan wel in het moeizaam en vaak ontmoedigend mee arbeiden aan een betere wereld, met dan nog de zekerheid dat onze zonen ook dié wereld zullen verwerpen.

In dit verband meen ik nochtans dat de schrijver blijk moet geven van realiteitszin en bescheidenheid. Enerzijds moet hij zich niet opdringen; in onze sterk ekonomisch gerichte maatschappij kan de schrijver gemist worden; dit is althans de mening van de overgrote meerderheid van deze maatschappij. Anderzijds blijft de oude vraag in leven, of het verhaal enkel maar verhaal moet zijn, dan wel of er boodschap of probleemstelling mee moet gemoeid

[p. 333]

zijn. Het antwoord op deze vraag heeft mij nooit moeilijk geleken; de schrijver hoeft enkel zichzelf te geven, maar dan ook niet minder dan geheel zichzelf. Als een mens een kind voortbrengt, is enkel van belang of het kind leeft; zijn verdere rol in de wereld wordt nadien door duizenden faktoren bepaald. Als de schrijver een werk geschreven heeft, is enkel van belang of hij een levend wezen heeft voortgebracht, een louter verhaal, een toekomstroman, een lyrisch gedicht of een problemenroman, het is van bijkomend belang, de verdere rol van het geschrevene is vooraf niet te voorzien; in die zin is elk eerlijk schrijverschap zonder meer reeds engagement.

Nog andere behoeften werden bij de lezer-konsument vastgesteld, b.v. de behoefte om af te rekenen met een stel zogeheten fatsoennormen, met morele en seksuele taboes. Miller, Cremer, Geeraerts en andere zwierige jongens meenden te weten hoe de klant moest voldaan worden. Men verwachte thans geen aartskonservatief geluid van een geschokt lezer; ik verheug mij ook in déze gedaanteverandering van de literatuur, dat zij meegewerkt heeft aan de opruiming van hypokrisie, verstarde voorschriften, taboes die geen taboes hoefden te zijn. Gedaanteverandering is ook dat de literatuur, meer dan voorheen, een bevrijdende literatuur geworden is; er is in dit verband nog heel wat te verrichten en ik geloof in de ordening van waarden die wij morgen zullen huldigen en die beter moeten zijn dan deze van gisteren. Maar tot de jongens wie het er om te doen is niet achter te blijven in de wedloop van wie-durft-méér, tot de rekordjagers, de overgekomplekseerden en de modepornografen (hoezeer hun schrijftalent ook onbetwijfelbaar is) zeg ik als eenvoudig lezer dat ik wel wil binnendringen in de ziel, in de hartstocht, zelfs in de wanhoop van de romanfiguur, maar niet in zijn aars.

Want gedaanteverandering was het bevrijdend element in de literatuur; gedaanteverandering is ook haar aandeel in de ontluistering. Hierbij valt overigens een tegenstrijdigheid waar te nemen; waar de waarachtige verhaalkunst voor een ruim deel de kunst van het suggereren inhoudt, waar men aan de lezer een aktieve en kreatieve rol moet overlaten, laten hogerbedoelde auteurs in het geheel niet meer aan de verbeelding over en hebben zij een merkwaardige bijdrage geleverd om mij van lezer tot konsument te degraderen.

Hierbij aansluitend komt het mij voor dat de scheppende funktie in de literatuur gaandeweg verzwakt is. Men heeft ettelijke stilistische eksperimenten ondernomen, meermaals met prachtig resultaat, hoewel dit niet specifiek is voor deze tijd; Walschap betekende evengoed stilistische vernieuwing, De Pillecijn niet minder. Misschien zijn de vernieuwingspogingen van de laatste twintig jaar wat radikaler. De tematiek is bovendien verruimd; sommigen zijn van de reële of imaginaire werkelijkheid overgeschakeld naar de registratie van het halfbewuste of onderbewuste (cfr. ‘Het boek Alfa’ van Michiels, als literair eksperiment interessant, als boek voor de meesten onleesbaar). Sommigen schrijven steeds meer vanuit zichzelf, soms met negatie van de wereld (cfr. Robberechts, C. Van de Berge e.a., eveneens niet voor een breed lezerspubliek bestemd). Tenslotte is een groeiend sukses beschoren aan novelle en kortverhaal; o.m. in Vlaanderen werd veel knap werk in dit genre geleverd (‘Kaas met gaatjes’ van Van de Velde, sommige verhalen van Geeraerts, Herman Vos e.a.).

Stilistische vernieuwing, verruiming van tematiek, de kracht van het kortverhaal, het zijn verheugende fenomenen. En toch, gaat achter dit alles niet gedeeltelijk een toenemende armoede en soms een literaire impotentie schuil? De kloeke, veelzijdige en aangrijpende roman wordt zeldzaam. Zowel de adem als het vermogen tot romankonstruktie schijnt bij vele auteurs te ontbreken. De kreativiteit is soms karig aanwezig; wie weinig te zeggen heeft, kan zich nog steeds in dolle eksperimenten storten; het krijgt altijd wel een naam, het vindt altijd wel een of ander kritikus die het zal prijzen, veelal in dezelfde nevelige termen als deze van het wanwerk. Over het engagement van de schrijver hoeft dan niet meer gerept te worden. Men komt tot de wereldvreemdheid en de levensvreemdheid, die een deel van de hedendaagse literatuur kenmerken. Men moet niet meteen vergeten dat de mensen, die wij in bewogen momenten onze broeders noemen, oneindig meer gehad hebben aan het werk van Jan de Hartog, Anne de Vries, Elsschot en de vaak gesmaalde heimatschrijvers dan aan de gewrochten van Mulisch, Schierbeek, Van Maele en konsoorten. Ik gewaag niet eens over wat er allemaal onder het etiket poëzie over het mensdom is losgelaten: een soort veredelde wartaal, die bij ontelbare lezers voor goed het oor voor poëzie heeft gesloten. Het is te hopen dat niet spoedig waarheid wordt, wat een Nederlands kritikus onlangs beweerde, als zou Nederland nog maar twee soorten schrijvers kennen, diegenen die kunnen schrijven maar niets te zeggen hebben, zoals de heer Mulisch, en diegenen die iets te zeggen hebben maar niet kunnen schrijven, zoals de heer Vinkenoog.

Overigens heeft men moeten vaststellen dat excentrieke literaire eksperimenten spoedig vermoeien en vervelen en dat bepaalde eeuwenoude behoeften van de lezer, b.v. de behoefte aan een soort romantiek, hoe die dan ook mag evolueren, niet verdwijnen; mij dunkt dat Erich Segal dit met het sukses van zijn ‘Love Story’ aardig heeft geïllustreerd.

Men blijve vooral nuchter tegenover jongens, wier talent zo schamel is dat hun geen ander middel overblijft dan op buitenissige wijze de aandacht op zich te vestigen, b.v. door met krampachtige pogingen de belangstelling van gerecht of politie over zich te roepen om aanstonds nadien over censuur te kunnen schreeuwen. Er wordt de jongste tijd inderdaad over censuur gerept. Moeten wij op onze hoede zijn, of is het lachen geblazen? Ik ben overtuigd dat waakzaamheid altijd en overal geboden blijft; waar vandaag de ruimste vrijheid van woord en geschrift bestaat, kan morgen de schrijver aan banden gelegd worden. Maar zolang de gehekelde censuur niets méér is dan dat in een zeer vrij land af en toe een prokureur, en dan meestal slechts voor enkele uren, een artikel van het strafwetboek meent te moeten toepassen, is er m.i. nog geen reden tot wild alarm.

En over vrijheid gesproken, hoog tijd is het dat enkele keffers zich realiseren dat geen enkele vrijheid onbeperkt is, maar dat elke vrijheid begrensd wordt, met name door de vrijheid van de anderen. Een en ander is een vertekening van wat ik de moed van de schrijver wil heten. Deze moed, die samenhangt met fundamentele eerlijkheid, bestaat erin, niet de aandacht op zich te vestigen, maar zichzelf te riskeren. Heinrich Mann heeft de schrijver het geweten van de natie genoemd; op de natie moet zijn werk gericht zijn; schrijven moet hij voor de anderen.

Men kan zich tenslotte afvragen of de literatuur van vandaag wel in zo ruime mate wortelt in de situatie van de tijdgenoot als dit vijftig en honderd jaar geleden het geval was. Toen de landelijke verbonden mens, de boer en de dorpeling, nog vrij representatief was voor de maatschappij, inspireerde hij een merkwaardig deel van de literatuur. Nu het aksent verlegd is naar de ekonomisch gedetermineerde mens, de mens van de 40-urenweek in het indrukwekkend industrieel raderwerk, vindt men deze nieuwe situatie in veel geringere mate in de letteren weer. Het is enigszins te vrezen dat menig schrijver, die de mond vol mens heeft, niet eens vertrouwd is met het meest voorkomend mensentype van zijn omgeving. Wat opnieuw de hogergenoemde wereldvreemdheid bevestigt.

Zodat ik, steeds als lezer, mij afvraag of de literatuur in haar nieuwe gedaante niet steeds meer in de marge van het dagelijks leven dreigt te geraken. Toch is, in deze verwarde tijd en in de welvaartsmaatschappij die steeds zwaarder om verdragen wordt, aan de literatuur meer dan voorheen een opdracht gegeven: dat zij een hevige onrust wekt, maar dat zij tevens mee zoekt naar het antwoord op de vragen die ons voortdurend beklemmen. En dat

[p. 334]

zij in de wereld levend houdt wat voor het verder bestaan van deze wereld essentieel is, de hoop, die reeds danig verminkt werd, en meer nog de liefde. Want al het voorgaande kan kort samengevat worden: schrijverschap is liefde; slechts in de mate dat wij het leven en de mensen liefhebben, heeft ons schrijven zin.

Jan Veulemans