Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 20

Moet men polyvalente ruimten bouwen in plaats van kerken?

De polyvalente ruimte is geen sakrale ruimte

Ce sont des grandes salles qu'aucun signe extérieur ne doit distinguer d'un local à usage profane. Face à l'assistance se dresse un dispositif où le mobilier liturgique peut trouver une place. Mais autel, ambos, sièges sont faits de matériaux légers, car il faut pouvoir les déplacer quand le lieu change de destination et les remplacer par la table du conférencier ou les pupitres de l'orchestre. Un des meilleurs exemples de cet arrangement nous est encore donné à Nantes, dans l'église Saint-Michel.

Et sans avoir à quitter Nantes, je m'arrêterai un instant à cette église construite par Pierre Pinsard et qui a l'originalité de répondre à la fois aux deux programmes que nous venons de décrire: celui du choeur au mobilier fixe et celui de la salle polyvalente. Le choeur est en effet ceinturé de parois métalliques qui, par le moyen d'un mécanisme, peuvent rentrer entièrement dans le sol et dégager alors pour l'office tout le mobilier liturgique, ou au contraire se hausser à la hauteur du plafond et ne plus laisser en vue qu'une salle se prêtant à toutes sortes de débats ou spectacles.

Dans un certain nombre de cités nouvelles, les locaux affectés au culte ont tendance à prendre allure de baraquements dont le côté précaire s'accuse au milieu des habitations, locaux administratifs ou commerciaux solidement construits. On souligne ainsi des intentions voulues de pauvreté, mais on accuse en même temps le caractère secondaire accordé aux fonctions spirituelles auxquelles ces locaux sont destinés. A Sarcelles, la salle exiguë réservée aux assemblées religieuses est séparée d'un choeur plus exigu encore par une cloison qu'on déplace le dimanche. Peut-on encore parler de locaux polyvalents? On a plutôt l'impression d'institutions en voie de disparition.

C'est dans une toute autre direction qu'il nous faut attendre un renouveau de l'église. Noyant l'activité spirituelle au milieu des activités profanes, l'église polyvalente risque de minimiser celle-ci et même de la voir entièrement se perdre. Elle s'interdit aussi toute manifestation extérieure de spiritualité, renonçant déjà ainsi à une partie de sa mission. Ce sont bien d'ailleurs les mêmes raisons qui nous déconseillent entièrement de rattacher les activités religieuses à la Maison de la Culture, si haute soit l'idée que l'on se fait de la culture.

La Maison du sacré doit se spécialiser dans un certain ordre d'activités. Elle tend même

[p. 301]

à rassembler celles-ci autour d'elle en sorte qu'aucune ne lui demeure étrangère et qu'étant attentive à toutes, elle ne connaisse jamais de temps mort. Et il est bien certain qu'au milieu de la ville, livrée à tant d'activités profanes, elle devra par ses formes et certaine symboles manifester clairement ce qu'elle est.

Débats idéologiques et même proprement philosophiques, lieu d'expositions d'oeuvres d'art d'expression spirituelle, concerts, lectures poétiques, spectacles, ses activités seront en effet multiples, sous condition qu'y préside toujours une double exigence: celle de la qualité dans le genre d'activité choisie, celle de la spiritualité afin que toute confusion soit évitée. Et nous ne prétendons pas que tout cela soit toujours facile.

Il ne faudrait d'ailleurs jamais oublier que l'assemblée religieuse est, et demeure, sa première raison d'être. Et sans doute bien des gens y seront accueillis qui ne font partie d'aucune organisation religieuse. Et peut-être ne verra-t-on généralement ceux-ci que dans les réunions placées sous le signe de la pensée et de l'art. S'ils ont choisi de venir, c'est tout de même qu'ils auront obéi à un désir, ou si l'on veut qu'ils auront entendu un appel. Les uns et les autres, fidèles d'une confession religieuse ou non fidèles, il se seront trouvés, et peut-être souvent au cours de leur vie, réunis un moment dans un même lieu pour un même but. Je ne doute pas que ce programme continue encore longtemps de tenter architectes et artistes.

(Joseph Pichard)

Religieus vandalisme

Encore qu'un imperturbable ecclésiastique nous ait suggéré de brader nos basiliques romanes et nos cathédrales gothiques, pour en faire des lieux culturels, à l'exemple des Soviétiques qui ont créé dans leurs églises désaffectées des musées antireligieux, ou religieux, car cela revient au même (‘on y prie si bien’, disait cette pauvre femme à Moscou en y multipliant les signes de croix devant les saintes icônes), ce voeu rencontrera quelque résistance et je ne saurais dire s'il sera exaucé à court terme. Ce n'est d'ailleurs pas la première fois que l'on verrait des églises servir de musées ou de granges à fourrage. Si les basiliques, les cathédrales, appartenaient au clergé, on risquerait de les voir vendues au profit de l'Eglise des pauvres. - Des pauvres, me fait observer l'un de ceux-ci, ‘vous en aurez toujours avec vous’, mais des Notre-Damede-Chartres, de Paris, des cathédrales d'Amiens, de Bourges, de Reims, d'Autun, de Sens, de Strasbourg, d'Albi, des basiliques de Paray-le-Monial, de Tournus, d'Orcival ou de Saint-Saturnin, vous n'en aurez pas toujours. - Soyez tranquille, nous en aurons d'autres, mieux adaptées à l'esprit de notre temps... - Hélas!

(Stanislas Fumet)

Een huis voor de verzamelde gemeente

Voor het leven van de Kerk is het nodig dat de gelovigen ergens samen kunnen komen voor de viering van de eucharistie. Maar dat wil niet direct zeggen dat zij daarvoor over een apart gebouw moeten beschikken. Dat zij dat tot nog toe wel gedaan hebben, is niet te verklaren uit theologische gronden, maar alleen uit historische en sociologische motieven. Deze laatste zijn natuurlijk ook wel belangrijk, maar ze zijn veel relatiever en kunnen veranderen. Wil de Kerk opgewassen zijn tegen haar taak in deze wereld, dan moeten verbeelding en geestelijke creativiteit weer vrij gemaakt worden en daarvoor is het nodig dat wij ons losmaken van alle eens en voorgoed verworven denkbeelden, van alle tot dogma's verheven gewoonten, dat wij terugkeren naar een gezond empirisme en de concrete eigentijdse situatie rationeel analyseren. Wij kunnen ons hierbij verlaten op wat er in de Kerk zelf reeds gebeurt. Het is een feit dat wij er nauwelijks nog aan denken, kerken te bouwen voor grote massa's van gelovigen. Men stelt zich tevreden, zoals in Ronchamp bijvoorbeeld, met een kapel van bescheiden afmetingen, die dan zo geschikt wordt dat de eucharistie in de open lucht gevierd kan worden, zodat de plaats van de viering samenvalt met het landschap. De grote christelijke gelegenheidsbijeenkomsten worden meestal, als meetings, gehouden in een stadion, een tentoonstellingshal, een congresgebouw, een feestzaal. Hierin spelen niet alleen praktische overwegingen een rol (deze gebouwen zijn functioneler, en enorme cultusgebouwen die de meeste tijd van het jaar ongebruikt blijven, zijn economisch niet te verantwoorden), maar in het feit dat de cultus gevierd wordt in ronduit profane ruimten, kan men ook een teken zien van de aanwezigheid van de Kerk in de wereld. Omgekeerd werd de Sint-Pieter voor de concilievergaderingen zo goed en zo kwaad als het ging omgevormd in een congreszaal. In de eucharistie wordt het gehele menselijke en christelijke leven opgenomen en getransformeerd in het Lichaam van Christus. Het ‘elders’ van God is nergens anders dan hier. Gods transcendentie raakt ons in het hart van het leven, als een dimensie van ons eigen bestaan. Deze integratie, deze opname van de menselijke realiteit in Christus is moeilijk in overeenstemming te brengen met cultusgebouwen die buiten de menselijke realiteit staan en een sacraliteit suggereren buiten en zonder verband met het dagelijkse leven. Ieder van ons heeft wel eens ervaren dat hij zich het meest aangesproken voelt door eucharistievieringen die ‘ter plaatse’ (of in een kapel, die gewoon een kamer kan zijn) geïmproviseerd worden door een groep mensen (niet noodzakelijk een of andere ‘natuurlijke gemeenschap’, want deze bestaan nauwelijks meer), die contact hebben gevonden of samen hebben gewerkt: gespreksgroepen, jeugdkampen, bezinningsdagen, enz.

Eigenlijk alleen in de parochie zoals die nu

[p. 302]

bestaat, schijnt men zich moeilijk van het oude kerkbeeld los te kunnen maken. Daar schijnt een apart cultusgebouw nog altijd geboden te zijn. Maar getuigt dit niet tegeijk van een gebrek aan realisme en van een tekort aan verbeelding? Een kleine groep kan altijd hier of daar wel onderdak vinden om samen te komen. Zodra de lokale gemeenschap echter talrijk genoeg is en voldoende gestructureerd en actief, heeft ze, zoals elke vereniging van enige omvang, behoefte aan een geëigende vergaderplaats. In de huidige omstandigheden schijnt het echter normaal, die vergaderplaats op te vatten als een multifunctionele plaats, die niet alleen voor de liturgie, maar ook voor andere bijeenkomsten gebruikt kan worden. Een domus ecclesiae dus, een huis van de christelijke gemeenschap, dat één of twee etages van een groot gebouw kan beslaan en, naast enkele kleine vertrekken (waarvan er één bijvoorbeeld als bidkapel kan ingericht worden) en de kantoren voor de verschillende diensten, een grote zaal zou bevatten die door middel van een echt mobiel meubilair ingericht kan worden voor verschillende doeleinden: lezingen, vergaderingen, feesten, recepties, liturgie, enz.

De experimenten die in die zin ondernomen worden, zijn nog al te zeldzaam. Meestal bepaalt men zich ertoe, het oude beeld wat aan te passen aan de nieuwe behoeften. Er is een veel radicalere vernieuwing nodig. Het verzet daartegen houdt voor een deel verband met de complexiteit van de sociale werkelijkheid, die maakt dat de evolutie niet overal, in alle sectoren, even snel gaat. We moeten ons dan ook niet gaan inbeelden dat we direct utopieën kunnen realiseren. Maar rekening houden met de realiteit wil niet zeggen dat we ons neer moeten leggen bij de bestaande toestand. Vele aarzelingen of tegenkantingen zijn immers ook te wijten aan luiheid van verbeelding of stilstand van denken, waardoor we ons kritiekloos aan de overgeleverde modellen houden en koppig in stand willen houden wat toch gedoemd is om te verdwijnen, in plaats van het rustig dood te laten gaan, zodat er vanzelf plaats komt voor iets nieuws. Het volstaat dus niet te constateren (en zeker niet alleen maar detailfenomenen te registreren): we moeten ook zoeken naar de betekenis van wat er gebeurt, en dit dan prospectief, met het oog op wat er ons in de toekomst te doen staat. Er zijn problemen die onmiddellijk om een oplossing vragen, zo goed en zo kwaad als het gaat, maar dat ontslaat ons niet van een meer fundamentele, verder reikende analyse.

Onder en achter het probleem van de kerkbouw ligt er een ander, veel breder probleem waar we nog helemaal niet klaar in zien: dat van de parochiale instelling die niet meer aangepast is aan de moderne stedelijke samenleving. Wij kunnen niet doen alsof deze structuren onveranderlijk en definitief waren. Moeten wij, om bij de kerkenbouw te blijven, inderdaad nog kerken bouwen? Zelfs als wij op deze vraag voorlopig geen ondubbelzinnig antwoord kunnen geven, wij kunnen ze niet uit de weg gaan. In sommige gevallen zullen we wel voort moeten gaan kerken te bouwen en trachten het zo goed mogelijk te doen. Maar tegelijk moeten er andere wegen worden gezocht en beproefd. Kerken bouwen kost enorm veel geld en legt de geestelijkheid en de gelovigen ontzaglijke materiële lasten op. Loont dit altijd echt de moeite en leidt het de aandacht niet af van belangrijker taken van de Kerk: geestelijke begeleiding en evangelisatie? Het monumentale en definitieve karakter van de gebouwen die we oprichten, staat bovendien de voortdurende evolutie in de weg die op dit ogenblik in de Kerk aan de gang is.

(Pierre Antoine)