Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 20

Naar gedesacraliseerde kerken in een geseculariseerde wereld?

De eisen van een gewijzigde cultuur en maatschappij

Die Pracht der christlichen Sakralkunst ist wie ein einst leuchtender Herbstwald entblättert. Das archaische Zeitalter des Abendlandes und wohl der ganzen Welt ist zu Ende und mit ihm die gläubige Bindung des Menschen an die von ihn erbauten Symbolwelten. Das Schauen auf die Wirklichkeit in Schöpfung und Geschichte erwacht. In der Welt hat ein Wandel stattgefunden und dauert an, sichtbar auf allen Gebieten, wie jeder Wandel erschreckend und verheißend zugleich. Wandel ist immer Zusammenbruch von etwas Gewesenem, Gewohntem und Liebgewordenem, ist Umsturz, Haltlosigkeit, Chaos, Untergangsdrohung. Man kann sich

[p. 299]

dabei aufhalten und nur über den Verlust der besseren alten Zeit klagen, die Religionslosigkeit, den Materialismus, die Sittenlosigkeit bedauern - meist Vorwürfe, die aus der ungemäßen Messung des Neuen an alten Maßstäben folgen - und eine völlige Verheerung durch die dämonischen Abgrundmächte, die mit Atomkräften eine allgemeine Zerstörung herbeiführen, befürchten.

Gewiß, in jedem großen Wandel schlummern tausend Möglichkeiten und zeigt sich ein apokalyptisches Gericht, aber er ist ebenso beginnende Parusie einer neuen Welt. Wandel ist zugleich Neubau, Wachstum, Verlagerung der Kräfte für neue Aufgaben. Doch ist alles Neue vorerst im Zustand des Keimes, das heißt, klein, unscheinbar, noch nicht aus Bewährung und Pestige, sondern auf Hoffnung lebend, unbestimmt und unbestimmbar; und das junge Pflänzchen scheint nicht aufzukommen gegen den verdorrenden aber gewaltigen alten Feigenbaum, der da keine Früchte mehr trägt. Die Botschaft vom Reiche Gottes will jedoch, daß wir Vertrauen in die winzigen Keime haben, wie im Ver-Geschichtlichen. Er verfestigt, was fließend bleiben und neuer Gestaltung offen sein sollte; er läßt leitende Gedanken zu terrorisierenden Ideologien erstarren; er verewigt das zeitlich Zufällige und stellt Bilder des Göttlichen als das Transzendente selbst dar. Aus der begleitenden Gebärde eines inneren Geschehens macht er ein göttlicher Offenbarung gleich. Sakralismus ist irdische Verdinglichung des Heiligen einerseits und Unterschiebung bestimmter ‘unheiliger’ Zwecke im Gewand des Heiligen anderseits. Sakralismus ist auf allen Gebieten zu finden, in der Religion, in der Bildung, in der Erziehung, im Gesellschaftsleben, in der Wirtschaft, in der Politik. In der Kunst, vor allem der spezifisch kirchlichen Kunst, haben wir ihn hier betrachtet. In der Kirche ist er noch mehr stark in Übung, aber das allgemeine profane Bewußtsein der Menschen von heute hat sich schon sehr davon gelöst; selbst bei kirchlichen Menschen zeigt es sich. Ihr Dasein ist gespalten, es öffnen sich Abgründe zwischen Kirchenbetrieb und Alltagsleben. Darum müssen die Christen heute die erstarrte Sakralwelt, welche die ‘Christenheit’ einmal lebendig aufgebaut hat, aufgeben und Neues wagen, sonst ruft die christliche Sendung an die Welt Gefahr, daß Zeit und Welt Christus selbst außer Sicht bekommen.

(Karl Ledergerber)

De dubbelzinnigheid van het sacrale

Kunst en techniek werpen ons terug op de mens, zijn geschiedenis, zijn project. Zin en waarden worden niet meer in een bepaalde plaats gevonden, maar in de menselijke relaties. Als we Lourdes of Chartres eventueel nog heilige plaatsen noemen, dan niet omwille van de heilige verschijningen die er zouden hebben plaatsgevonden, maar alleen omdat daar uit alle landen van de wereld mensen samenkomen en elkaar ontmoeten om te bidden. Een plaats heeft voor ons altijd slechts een relatieve waarde. Nooit heeft ze een absolute, intrinsieke of ontologische waarde, alsof ze heilig was uit zichzelf en de godheid zou lokaliseren. Deze desacralisatie wordt overigens ook buiten het christendom waargenomen. In de boeddhistische literatuur vindt men bijvoorbeeld het crue verhaaltje van een monnik die eens een pagode binnenging en er urineerde op het beeld van Boeddha, en toen iemand zijn ergernis liet blijken over die heiligschennis, antwoordde hij gewoon: ‘Kunt u mij een plaats aanwijzen waar ik mijn behoefte kan doen zonder de boeddhistische godheid te bedoen?’

Als onze samenleving zo duidelijk gekenmerkt wordt door de desacralisatie, kunnen wij onze kerken dan blijven beschouwen als heilige plaatsen? Natuurlijk kunnen we dat: er is geen enkele wet die anachronismen verbiedt. Maar dan lopen we wel het gevaar dat we het tegenovergestelde laten zien van wat we willen laten zien. Het beeld dat de Kerk van zichzelf aan de wereld te zien geeft, dreigt dan niet alleen door de buitenstaanders, maar ook door de gelovigen zelf misverstaan te worden.

Buitenstaanders kunnen in de sacrale plaats moeilijk iets anders zien dan een geseculariseerd ‘monument’. Voor wie het bewoont, gebruikt of bezoekt, is het monument, hoe rijk ook aan herinneringen, in de eerste plaats iets actueels en functioneels: een huis waarin hij zich thuis wil voelen en waar hij alles vindt wat nodig is om er te leven en te werken en andere mensen te ontmoeten. Maar voor wie het alleen maar van buiten ziet, is het slechts een onveranderlijk element in een steeds veranderend decor, een misschien illusoir, maar in ieder geval geruststellend bewijs, dat er in onze voortdurend evoluerende tijd toch nog altijd vaste waarden zijn. Men interesseert zich voor de Kerk zoals men zich interesseert voor antiquiteiten en historische gebouwen.

Het gelaat van de Kerk wordt in de ogen van de wereld dan vastgelegd in een beeld dat men definitief bestendigd wil zien, dat getuigt voor de aanwezigheid van het verleden in het heden, maar dit verleden is dood, versteend en fossiel. Zoals de dood de trekken van een gelaat verstijft, zo wordt de Kerk voor altijd vastgesteld in een middeleeuws beeld, als het niet in het nog archaïscher beeld is van een heidense, aan de cultus van een lokale godheid gewijde tempel. Onze eigen angst voor de veranderingen welke er vandaag overal plaatsvinden en voor de onzekerheden waarin we verkeren, dreigen soms een bondgenoot te zoeken in de nog veelvuldig voorkomende verwachting van vele buitenstaanders: het verlangen naar geruststellende zekerheid van hen die de Kerk (haar instellingen zowel als haar gebouwen) als een monument beschouwen en die altijd weer ontgoocheld zijn als wij het aandurven zolders op te ruimen of eerbiedwaardige relieken te moderniseren die zij zelf zich wel wachten aan te raken of te gebruiken. Het verzet tegen de vernieuwing in de Kerk komt niet alleen van binnen, maar ook van buiten: het beeld van een Kerk die zorg draagt voor het verleden en de traditie, is zo gerustellend voor de sociale orde. En dit verzet is des te sterker naarmate het geloof zwakker is.

Voor hen die tot de kerk behoren, schept het monument het onbehaaglijke gevoel dat hun geloof geen adequate uitdrukking meer

[p. 300]

vindt. In een historisch gebouw voelt men zich niet thuis. Met steeds meer nadruk wordt ons voorgehouden dat wij het evangelie moeten beleven in het nu van onze menselijke opdracht in de wereld, maar nog altijd dwingen wij de gelovigen om de hoogtepunten van hun geloofsleven te vieren in een andere wereld en een andere tijd. In plaats van een menselijke ontmoeting in Christus te zijn vanwaar men heen kan gaan met wat meer geloof, hoop en liefde, met een beetje meer hart, vreugde en moed om zijn menselijke taak in de wereld weer aan te vatten, wordt de liturgische bijeenkomst of blijft ze al te vaak een karwei die men slechts vervult omdat het moet. Ik herinner me ooit in de kerstnacht een mis te hebben opgedragen in een immense gotische kerk, ergens in een dorp. Nog afgezien van het anachronistisch decor, dreigden de honderd mensen die er waren gewoon te bevriezen; in dit kerkschip dat vijf of zesmaal meer gelovigen kon bevatten, werden ze bevangen door een gevoel van angst en verlatenheid. Hoeveel vuriger en warmer zouden zij zich gevoeld hebben in een gelegenheidslokaal, rond een geïmproviseerd altaar? En wie van ons kan geen analoge ervaringen citeren? Onze kerken (ook vele moderne kerken) zijn voor de praktijk van het christelijk leven vaker een beletsel dan een hulp.

Een modern ziekenhuis installeert men niet in een middeleeuws ‘gasthuis’, hoe mooi dit architecturaal ook mag zijn, evenmin als men de kantoren van de gemeentelijke administratie onderbrengt in een paleis uit de renaissance. De meeste waardevolle gebouwen uit het verleden worden dan ook tot musea omgebouwd. Bijna de enige antieke gebouwen die nog altijd voor dezelfde doeleinden gebruikt worden als vroeger, zijn de kerken. Hierin ligt, als men er ook maar even over nadenkt, iets choquerends: het christendom is iets dat uit het verleden overgebleven is, hier is het leven stil blijven staan. Voor mij hoeven alle kathedralen nu ook niet direct vernietigd te worden, maar het beste lijkt mij dat we de beweging die al op gang is gekomen, wat versnellen en onze kathedralen veranderen in musea: ze ontrekken aan de cultus, waar ze toch niet meer voor geschikt zijn, en ze teruggeven aan de stad van de mens. Ieder die wil kan er dan, vrij en ongehinderd, prachtige dingen komen bewonderen, rust vinden, mijmeren of bidden. Er kunnen culturele manifestaties plaatsvinden in dienst van de stad: concerten, toneelvoorstellingen, tentoonstellingen. Bij grote gelegenheden kan deze ruimte gebruikt worden voor plechtige liturgievieringen, die dan iets heel anders worden dan dode resten uit een voorbij verleden en, integendeel, aansluiten bij een typisch moderne vorm van culturele expressie, zoals festivals en dergelijke. Daar kan de mens zich inderdaad nog verzoenen met zijn verleden en er zich geestelijk aan voeden.

(Pierre Antoine)