Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 20

[p. 272]

Standpunten
Moeten er nog kerken gebouwd worden?

Een konkreet geval: de provincie West-Vlaanderen

Vóór iedere belangrijke beslissing of verwezenlijking moet het maatschappelijk leven grondig onderzocht en bestudeerd worden. Twee grote moderne verschijnselen moeten daarbij eveneens in acht genomen worden: de verstedelijking en de schaalvergroting. De godsdienstige uitrusting en de sociaalkerkelijke voorzieningen dienen zich op een eigentijdse wijze in te schakelen in het maatschappelijk leven.

Naast een vernieuwing en herbronning van de theologie en de strikte pastoraal moet de ruimtelijke kerkelijke uitbouw gelijke tred houden met de eisen van de sociale verandering die voortvloeit uit de bevolkingsverschuiving, de stedebouw en de vele nieuwe inzichten van de menswetenschappen.

Op één jaar tijd is het bisdom Brugge weer met 5.227 personen aangegroeid. Daarmee is het aantal inwoners gestegen tot 1.052.052. Daarvoor zijn er 367 parochiekerken, 54 erkende kapellen en hulpkerken naast een aantal andere plaatsen waar gelegenheid tot Mis volgen geboden wordt.

a)	Alleen reeds om wille van de bevolkingsaangroei moet het aantal kerken stijgen. Het kerkgebouw dient in principe een ruimtelijke voorziening te zijn die voor het godsvolk van deze tijd de aangepaste ruimte kan bieden voor het vieren van sacramenten en het bijeenkomen in groep.
b)	Er heerst momenteel een stroming om naast enkele grotere kerken vooral kleinere kerken te bouwen van ongeveer 400 zitplaatsen. We kunnen echter onze grote bestaande kerken niet afbreken! Dat brengt mee dat hier en daar, vooral in verafgelegen wijken, de vraag rijst om ook een kleine kerk te krijgen. Deze vraag wordt veelal niet zonder gegronde reden gesteld.
c)	De grootte van een kerkgebouw moet in evenredigheid zijn met het aantal praktizerenden. Door de daling van de mispraktijk en de ontvolking der stadskernen kan een grote halflege kerk psychologisch een onbehagen scheppen.
d)	We stellen tegenwoordig vast dat de stadskernen en de plattelandsstreken ontvolken. Naast de aangroei van 5.227 inwoners kent West-Vlaanderen nog een verschuiving van tienduizend en meer mensen vanuit de stadskern naar de stadsrand en van de buiten naar de half-geïndustrialiseerde gemeenten. Maar wij kunnen onze kerken niet mee verplaatsen.
e)	In de toeristische streken, vooral langs de kust, hebben wij af te rekenen met een enorme seizoendrukte. Onze kerken zijn meestal veel te klein, ook al wordt het aantal Missen vermenigvuldigd. Er zijn dringend speciaal opgevatte cultusplaatsen nodig in of rond de grote campings en de sociale vakantietehuizen.
f)	Ten slotte staat men op vele parochies, rekening houdend met de huidige liturgische vernieuwing, voor de keuze: ofwel met veel lapwerk en grote onkosten de bestaande bouwvallige kerk aanpassen ofwel tot nieuwbouw overgaan (b.v. Veldegem en St.-Kruis-Kruisverheffing).

(Centrum voor socio-religieus onderzoek, Brugge)

Sommige grote stadskerken zijn overbodig

Voor de evangelizering en de groei van het godsdienstig leven, voor een kristelijk getuigenis in een van de volkrijkste wijken van de hoofdstad, is het behoud van de St.-Mariakerk te Schaarbeek niet noodzakelijk. De pastorale equipe, bestaande uit priesters en leken, verantwoordelijk voor de kristelijke gemeenschap van St.-Maria, vindt dat zij de openbare macht of andere instellingen, geen uitzonderlijk hoge uitgaven (50 à 60 miljoen) moet vragen voor de restauratie van een gebouw, dat tenslotte niet noodzakelijk is om haar pastorale zending te vervullen.

Sinds een jaar is de kontroverse aan de gang: moet de St.-Mariakerk worden afgebroken of gerestaureerd? De parochieraad stelt zich uitsluitend op het punt van de zielzorg. Een kerkgebouw moet in de eerste plaats dienen om hen, die in Kristus geloven, samen te brengen voor de Eucharistieviering. Welnu, in de huidige omstandigheden, voldoet dit enorme gebouw niet aan die voorwaarden. De wijk rondom de St.-Mariakerk heeft de laatste jaren een karakteristieke evolutie gekend. Radikale veranderingen hebben van deze stadssektor, die voor de 2e wereldoorlog residentiëel en burgerlijk was, een van de meest uitgesproken volkswijken van de hoofdstad gemaakt. Naast een minderheid van kleine handelaars en bedienden, treffen we een opvallende meerderheid, van twee sociale groepen aan: emigrantenfamilies en bejaarden. Dezen leven in vervallen woongelegenheden, waarvan de prijzen toch hoog blijven liggen; er ontbreken groene zones en er is een flagrant tekort aan kollektieve voorzieningen.

De parochieraad vraagt zich dan ook af of men als kristen kan instemmen met een uitgave van 50 à 60 miljoen, die in de naam van kristelijke kerkgemeenschap zou moeten gebeuren, voor de restauratie van wat eens haar kerk was, terwijl honderden kinderen op straat moeten spelen, bejaarden een mensonwaardig gebrek aan komfort hebben en dat de bouw van sociale woningen op zich laat wachten.

De meerderheid van de gelovigen uit deze volkse buurt is onverschillig, zodat de godsdienstige praktijk zeer sterk is teruggelopen. De ingeweken Noord-Afrikanen vertegenwoordigen een groot percent van de huidige bevolking; de jongeren, alsook de Italianen en Spanjaarden hebben hun eigen religieuze

[p. 273]

trefpunten en de bejaarden kunnen zich moeilijk verplaatsen.

De kerkgangers vormen dus een klein groepje. Dezen hebben, gesensibilizeerd door de geest en de aanbevelingen van Vaticanum II en onder de impuls van een moedige priesterequipe, een vernieuwde liturgische stijl verworven, waarvoor de krypte van de kerk volstaat.

Het gebruik van de krypte wordt trouwens goed aangevuld door het opvangen en onthaal van de gelovigen in andere cultusplaatsen.

(L.H.)

Toestand in Duitsland

Altijd opnieuw leest en hoort men dat er nooit zoveel kerken gebouwd werden dan in de laatste twintig jaar. Inderdaad de cijfers zijn zeer hoog. Had het er na de oorlog alleen op aan gekomen de oorlogsschade te herstellen, dan zouden er zeker reeds genoeg nieuwe kerken zijn. Maar de laatste oorlog heeft ook problemen opgeworpen die wijdreikende gevolgen hebben op architecturaal plan en nog niet helemaal opgelost zijn; zo kwamen er vluchtelingen samen in gebieden die voordien geheel of overwegend door gelovigen van één godsdienst bewoond waren: heden hebben de daar gevestigde nieuwe diasporagemeenten nog geen eigen kerk. Zeer snel kwam dan nog een andere oorzaak van kerkentekort, die voor het ogenblik nog niet te overzien is: de groei der stedelijke agglomeraties. Dat verklaart ook waarom in landen, die van oorlogsschade verschoond bleven, er relatief evenveel nieuwe kerken gebouwd werden als hier in de D.B.R. In de ganse Bundesrepubliek kan maar één kerkgebied aangewezen worden, waar er geen kerktekort bestaat.

(Peter Poscharsky)

De situatie in Frankrijk: het geldprobleem

Aan de behoefte aan kerken bij de meerderheid van de Franse bevolking is tot op heden grotendeels voldaan kunnen worden. Sinds de bevrijding 26 jaar geleden, zijn er in Frankrijk 2.500 kerken gebouwd.

De hierbij tot voor kort gevolgde politiek blijkt gewoon de systematiek van het ruitjespapier geweest te zijn. Ging het er immers niet in de eerste plaats om, te zorgen dat de gelovigen aan de verschillende samenkomsten van de christengemeente konden deelnemen? Er bestond een soort ‘theologisch postulaat’ dat de zondagsmis het ontmoetingsmoment bij uitstek van de christenen was. ‘Ons werk was betrekkeijk eenvoudig,’ zei me een socioloog die gespecialiseerd is in de spreiding van eredienstplaatsen. ‘We gebruikten vooral een passer. Wanneer we een kerk wilden bouwen, hielden we rekening met het aantal inwoners dat erdoor bediend moest worden, met de reeds bestaande kerken en kapellen, met de toestand van de wegen daarnaartoe en met de af te leggen afstand. Daarbij werd ervan uitgegaan dat een kerk in een stedelijke agglomeratie 10 tot 15.000 mensen moest bestrijken en dat het gebouw niet verder dan 800 meter van de verst afgelegen woning mocht staan’. Toepassing van deze pastorale politiek vergde veel geld, inspanning en een zekere mate van organisatie op het niveau van de bisdommen, daar de ‘bouwpastoors’ het alleen niet aankonden. Zo ontstonden er een soort diocesane bouwverenigingen voor de kerkenbouw. De oudste en ook de belangrijkste, de Chantiers du Cardinal, werd in 1932 opgericht door kardinaal Verdier, aartsbisschop van Parijs, voor Parijs en de hele Parijse agglomeratie. Thans dringt zich de vraag op of men op die manier moet doorgaan. Ook Frankrijk is, zoals bekend, een periode van versnelde verstedelijking ingetreden. In 1985 zal het 58 à 60 miljoen inwoners hebben en in het jaar 2000 rond de 70 miljoen. Die bevolkingsgroei betreft vooral de steden. Over tien jaar leeft driekwart van de bevolking in de stad. Er moet voor 1980 dus gerekend worden met culturele voorzieningen voor 6 à 8 miljoen nieuwe stedelingen. Volgens het pastorale schema van de laatste jaren zou dat de bouw van 500 à 700 nieuwe plaatsen voor de eredienst betekenen en een investering veronderstellen van 500 à 800 miljoen nieuwe Franse frank (385-600 miljoen gulden of 5-8 miljard Belgische frank).

Enkele jaren reeds achten velen het onmogelijk zo'n tempo vol te houden. Al blijft men in sommige bisdommen nog vasthouden aan het ruitjessysteem voor de parochieindeling, is men elders reeds enige tijd overgegaan tot het bouwen van bijkerken en niet van nieuwe parochies. Om financiële redenen. Maar ook door gebrek aan priesters. Eveneens is gebleken dat catechese- en vergaderzalen en lokalen voor pastores met een specifieke taak in de zielzorg even belangrijk kunnen zijn als plaatsen voor de eredienst. Vervolgens is men overtuigd geraakt van de noodzaak dat de gebouwen voor verschillende functies tegelijk kunnen dienen en worden er thans vrijwel geen kerken in de traditionele betekenis van het woord gebouwd.

Tussen de Lieve-Vrouwe-kerk van Royan, in 1958 gebouwd door Guillaume Gillet en de Sint-Lukaskerk te Nantes, in 1967 gebouwd door Pierre Pinsard, bestaat er een hemelsbreed verschil van opvatting. De eerste is opgevat als een monumentale tempel, bedoeld als ‘een sterk verticaal punt boven de horizontale zeerimpels’. De tweede, veel bescheidener doch met zeer opmerkelijke architectonische kwaliteiten, is functioneel opgevat met een binnenruimte die in haar geheel gebruikt kan worden of door elektrisch te bedienen afscheidingen in zalen verdeeld kan worden.

In de tijd die tussen de bouw van beide kerken verstreken is, is er namelijk kritiek gerezen op het traditionele pastorale schema.

[p. 274]

Deze kritiek, die vaak lang niet mals is en zowel van priesters als leken komt, benadert de kerkelijke voorzieningen overigens op verschillend vlak: economisch, politiek, sociaal, pastoraal en theologisch.

De economische kant weegt hierbij echter zwaar door. De financiering van de kerkenbouw betekent de laatste vijfentwintig jaar een zware last. In tal van gevallen heeft men een wissel op de toekomst moeten trekken. Terwijl de inkomsten een dalende tendens vertonen of gelijk blijven. Bij de Chantiers du Cardinal bijvoorbeeld volgen de inkomsten de gestegen algemene-kostenindex maar amper. ‘Toch stijgt de behoefte zeer snel,’ heeft men me gezegd. ‘Ook al wordt er niet meer gebouwd volgens de schema's van tien jaar geleden, toch is er nog veel te doen. We moeten dus steeds eenvoudiger bouwen, wat overigens geen vrijbrief voor lelijkheid hoeft te zijn. De kosten blijven niettemin hoog. Men moet rekenen met ongeveer 1.000 F per vierkante meter. Neemt men 1 m² per gelovige, dan komt een kerk met 500 plaatsen op 500.000 F.

Die moeilijke financiële situatie heeft soms spectaculaire gevolgen. Zo heeft de parochiegemeenschap in de Parijse voorstad Sarcelles-Lochères zich gedwongen gezien twee van de drie parochiecentra waarover ze beschikt te verkopen, want ze kan de aflossing voor de leningen die voor de bouw zijn aangegaan niet meer nakomen (het gaat om bedragen van in totaal 2.170.000 nieuwe Franse frank).

In deze voorstad van 50.000 inwoners moeten de 1.500 praktizerende christenen die er wonen jaarlijks 145.000 F aflossen. Maar de gemeenschap kan niet meer opbrengen dan 30.000 F per jaar. Het nieuwe bisdom Pontoise waaronder Sarcelles valt, kan de door het oude bisdom Versailles aangegane verplichtingen niet meer nakomen. Van de 108 parochies van het bisdom zijn er trouwens 58 die nog leningen moeten aflossen.

De christengemeenschap van Sarcelles heeft het echter niet gelaten bij een eenvoudige boekhouding om orde op zaken te stellen. ‘De overwegingen van een aantal inwoners van Sarcelles - aldus een perscommuniqué - hangen samen met hun dagelijkse ervaring. Het is een kwestie van overtuiging, dat wij er beslist van afzien de gelden systematisch te willen inzamelen zoals elders soms gebeurt met fancy-fairs of andere liefdadigheidsbazars. Volgens ons is dat een soort kerkelijke folklore die niet meer past bij de levensomstandigheden van een groot geheel... Enorm bekommerd, als christenen de veranderingen in de wereld mee te beleven, lijkt het ons een eerste eis, omstandigheden te scheppen waaronder de Kerk door anderen gehoord en beschouwd kan worden als een permanent onthaalcentrum. Wij zijn bang dat de parochie uit zorg om haar kerken te betalen als centrale doelstelling zou krijgen wat in feite slechts een middel mag zijn, dat het verlangen om op de vervaldagen van de bank de gelden voor de nodige aflossingen bijeen te brengen een gemeenschap op zich zelf doet terugvallen.’

De gemeenschap van Sarcelles is in ruggespraak met het bisdom een onderzoek begonnen om de pastoraal te reorganiseren met inachtname van het feit dat ze slechts over een enkele centrale plaats voor de eredienst kan beschikken, maar dat ze misschien plaatsen voor niet-kerkelijke bijeenkomsten kan gebruiken, waarbij vooral gedacht wordt aan de twee kerkzalen die ze beoogt te verkopen.

De houding van de christenen van Sarcelles is dus heel iets anders dan zich gewoon neer te leggen bij een situatie van financieel onvermogen. Ze sluit aan bij een standpunt dat de laatste jaren vaak naar voren gebracht wordt, dat namelijk de traditionele manier om de kerken te financieren alleen maar kracht bijzet aan de gedachte dat de Kerk gemene zaak maakt met de rijken.

Incidenten van meer of minder ernstige aard wijzen in die richting. Nemen wij bijvoorbeeld het geval van de Sint-Nikolaaskerk in Forêt in het departement Moselle, die 13 december 1969 werd ingehuldigd zonder dat er één priester bij was. De kerk, waarvan de kosten na gereedkomen 750.000 F bedroegen, was gedeeltelijk gefinancierd dank zij een subsidie van 430.000 F van de ijzerverwerkende industrie Sollac, die banden heeft met de groep Wendel-Sidelor. In die streek ontbreekt het niet aan economische moeilijkheden en vooral onder de jongeren heerst er werkloosheid. De bouw van een grote kerk waar het economisch misschien nog slapper zal worden, lijkt nu niet zo'n dwingende noodzaak. ‘De Kerk heeft geen imponerende gebouwen nodig,’ zei me destijds een priester uit die streek. ‘Er zijn in het dal zes of zeven eredienstplaatsen tekort. Het zou waanzin zijn daar kerken te bouwen die elk 750.000 F zouden kosten. Er moet heel zuinig en heel eenvoudig gebouwd worden, zodat ze ook makkelijk te onderhouden zijn. Het is veel belangrijker goede overtuigde katholieken te hebben dan grote kerken.’ Een ander geval heeft een paar maanden geleden voor het nodige rumoer gezorgd: het vernieuwingsplan voor de parochie Saint-Honoré d'Eylau te Parijs. Het lag in de bedoeling de bestaande lokalen af te breken en een heel pastoraal centrum te bouwen met inbegrip van een kerk met 3.000 plaatsen (de zondagsmis in Saint-Honoré wordt bijgewoond door 1.200 personen).

Het hele geval was toevertrouwd aan zaakbehartigers. Deze zouden in ruil voor de gronden die daar peperduur zijn, op hun kosten een nieuw parochiecomplex bouwen. Om de zaak lonend te maken, zouden ze op hun kosten flatgebouwen neerzetten die na gereedkomen verkocht zouden worden. Het zouden zeer dure luxe-flats worden, zoals betaamt in dit arrondissement. Zodra het plan bekend raakte, stak er een storm van kritiek op, vooral van de kant van de katholieke arbeidersbeweging. ‘Hoe haalt men het in zijn hoofd, een kerk te bouwen in het 16e arrondissement?’ aldus een oproep tot de Kerk die deze beweging liet drukken... ‘Wanneer de prijs van een vierkante meter grond voor de kerk gelijkstaat met het jaarloon van een arbeider?... Wanneer we 600 F huur of meer per maand normaal achten?... terwijl jonggehuwden wachten met een kind omdat er geen plaats is..., wanneer een gezin van zes personen op één kamer moet leven... wanneer er zoveel kamers op de zesde verdieping leegstaan of voor schandalige prijzen verhuurd worden, en zonder enig comfort... wanneer een moeder haar kind 's morgens heel vroeg naar een nabijgelegen arrondissement moet brengen omdat er geen crèche is...

Wij vertekenen het gelaat van Christus, wanneer wij, christenen, die naar de mensen en hun diepste verlangens Kerk vormen, niet alle behoeften er van onder ogen zien... en slechts bekommerd zijn om onze eigen “werken”. We weten toch dat de Heer in de mensen leeft en niet alleen binnen de muren van onze kerken.

[p. 275]

...De uitwerking van het project, met zijn financieringsplan, is een heel goede zaak op het vlak van de wereld, maar een schandaal op het vlak van het evangelie. Niemand kan twee heren dienen’.

Deze voorbeelden, en we zouden er nog meer kunnen noemen, brengen het onmiskenbaar onbehagen aan het licht dat door een aantal christenen gevoeld wordt, wanneer ze de Kerk ‘zulke tegen de boodschap van Christus en zijn evangelie indruisende middelen’ zien gebruiken om plaatsen voor de eredienst te bouwen. Het Franse IDOC-bulletin maakt er gewag van in een speciaal aan de Chantiers du cardinal gewijd nummer (32). De methoden waarop deze instelling aan geld probeert te komen worden er scherp in bekritiseerd op een manier die overigens niet altijd even overtuigend is.

De leningen van het Nationale Comité voor de Kerkenbouw moeten het ook ontgelden, daar ze ‘het teken zijn van een heimelijke politieke verstandhouding met de macht’. De beschuldiging lijkt echter minstens overdreven. Er klinkt evenwel een verlangen in door dat op tal van manieren tot uitdrukking komt, om een nieuwe Kerk te zien opstaan die haar plattelandsmentaliteit en haar traditionele gebruiken heeft afgeworpen. ‘De Kerk hanteert een geloof dat naar beslotenheid riekt...,’ stelde een pamflet dat onlangs verspreid werd bij de inhuldiging van een nieuwe kerk in de Parijse agglomeratie, ‘de eerste mis vond plaats in een eetzaal, terwijl daar vlakbij een tempel was... Laten we ophouden, muren op te trekken en laten we ons best doen, te bouwen aan de mens die Christus gewild heeft.’

(Phil. Boitel, in Int. Kath. Informatie, juni '71)