Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 20

[p. 232]

Jan Vaerten

Geboren in 1909 te Turnhout, woont te Beerse, Antwerpse Baan 26. Als schilder autodidakt, buiten enkele avondlessen aan de Akademie te Turnhout en zondagslessen in het atelier van Albert van Dyck. Werkte in de verf- en drogisterijwinkel van zijn oom, die hij na enkele jaren verliet om in 1951 professor in tekenen aan het Nat. Hoger Instituut te Antwerpen te worden. Van dan af leeft hij alleen voor en van zijn kunst. Hij werkt langzaam en langdurig aan ieder doek omdat hij de perfektie nastreeft.

Is medestichter van het Kultureel Centrum ‘Het Atelier’ te Deurne, leest veel en gaf een reeks ophefmakende voordrachten ‘Weg met Picasso’. Reist veel, door Frankrijk, Duitsland, Nederland, Zwitserland, Italië, Spanje, Griekenland, Engeland, Oostenrijk, Hongarije.

Ontwierp dekors en kostuums voor de K.V.O. te Antwerpen; van zijn hand zijn ook twee glasramen en het grote wandtapijt in het nieuwe gemeentehuis te Deurne.

Werken in bezit van binnen- en buitenlandse musea en in talrijke partikuliere verzamelingen.

Pas in 1947 een eerste grote tentoonstelling in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel, daarna nog individuele tentoonstellingen te Antwerpen, Hasselt, Keulen, Den Haag, Bad Godesberg, La Louvière, Geel, Turnhout.

Groepstentoonstellingen op verschillende plaatsen in België en te Amsterdam, Den Haag, Menton, Nijmegen, Genua, Venetië, Florentië, Lugano, in Zuid-Afrika, Kongo, Buenos-Aires, Patterborn, Siegen, enz. In 1948 en 1952 was hij vertegenwoordigd op de Biënnales van Venetië en Sao-Paulo.

Zich niet laten meeslepen...

Jan Vaerten is een onafhankelijke persoonlijkheid met eigen ideeën over kunst. Als mens is hij een beminnelijk man, maar wanneer het over kunst gaat, is hij onverbiddellijk. Hij was een kontestant avant la lettre toen hij zijn voordrachten gaf over de inhoud van het kunstwerk en in de zaal revolutie uitlokte met zijn lapidaire uitspraak ‘weg met Picasso’. In verschillende geschriften heeft hij zijn opvattingen verdedigd. In ‘Artisjok’ van januari 1969 schreef hij o.a.

De kunst, die een uiting is van de mens, wordt door de mens in zijn totaliteit bepaald. De daad, bij het scheppen van een kunstwerk, blijft in essentie steeds dezelfde en dit vanaf de eerste tekening in het zand of op de rotswand, tot zolang de mens de noodzaak in zich zal voelen, zich langs de kunst om te manifesteren.

Blijft de essentie, de inhoud van de kunst eeuwig, dan zal de uiterlijkheid, de vormelijkheid dus, door de tijd, waarin deze voortgebracht wordt, bepaald worden. Dit omdat de kunstenaar met zijn tijd verbonden is en er dan ook door beïnvloed wordt.

Hij zal, om zich uit te drukken, deze vormen gebruiken door de tijd aangeduid, maar door zijn levensvisie en -noodzaak bepaald en verwerkt. Wat deze vormwereld is kunnen we best verklaren door de oorzakelijkheid ervan. De wetenschappelijke en technische wereld, die de mens in de kosmos als een gans ander wezen herontdekt heeft, heeft de kunstenaar hierin betrokken en hiervan bewust gemaakt.

Hij weet dat hij als schakel tussen verleden en toekomst, dit door zijn werk moet verklaren. Zag de mens vroeger zichzelf en zijn omgeving als een statisch iets, als welomschreven, dan hebben we nu ontdekt dat het ene in het andere overvloeit, dat tijd en ruimte een andere betekenis hebben, dat de mens steeds in overgang leeft en daardoor zijn denken en doen bepaald weet.

Een kunstenaar moet zeer gevoelig zijn voor wat in en rond hem is en omgaat. Hij mag er in opgaan, maar niet in ondergaan. Hij moet tegenover de gebeurtenissen, tijd en plaats afstand nemen, en ze op een eigen manier verwerken, los van de aksidentele omstandigheden. Hij moet in het leven staan, zonder van het leven te zijn. Hij moet stelling nemen. Zich niet laten meesleuren. Het ondergaan van het levensgebeuren zal door geestelijke koncentratie tot syntese groeien. Syntese en klaarheid,

[p. 233]

eigenschap van elk groot kunstwerk. Dan bouwt de kunstenaar mee aan een betere en schonere wereld. Door de tekening als kunstwerk bewijst de tekenaar zeer duidelijk zijn kunnen en zijn waarde. Hij verraadt en bewijst erdoor zijn mens en kunstenaar zijn.

Avant-garde

Het is niet te verwonderen dat de Duitse kritikus W. Frieben een persoonlijkheid als Jan Vaerten tot de grote Europese avant-garde rekent: Tot de huidige avant-garde in de schilderkunst van Europa behoort Jan Vaerten qua techniek en geestelijke inhoud. Iets beweren is gemakkelijk. Daarom zal ik nu proberen te staven, waarom ik Jan Vaerten bij de avantgardisten van de hedendagse schilderkunst tel. Avant-garde is de voorhoede, de verkenning. Jan Vaerten is heel zijn leven op verkenning geweest. Nooit was hij tevreden met het bereikte, nooit bleef hij stilstaan.

Steeds vond hij middelen, ook ekstrapikturale, om de geestelijke inhoud van een schilderij te verdiepen. Het eksperimenteren met ekstra-pikturale middelen op zichzelf is niet nieuw. Velen hebben daaraan meegedaan, maar het bleef bij hen beperkt op sensatie, op dekoratie, op het bereiken van bizondere estetische effekten. Doch de integratie van ekstrapikturale middelen in een schilderij met het doel de gestelijke inhoud nog meer naar de transcendentie toe te versterken, dat is nieuw, vooral wanneer het eksperiment afgesloten, een waar kunstwerk ontstaan is.

Maar verkennen bestaat niet alleen in het zoeken naar nieuwe wegen. Als de verkenner niet ook waarneemt,

Jan Vaerten: De Koe, 1948/49.

[p. 234]

Jan Vaerten: Springend paard, 1950/51.

Jan Vaerten: Barende vrouw, 1950.

ontleedt en verwerkt hetgeen links, rechts en vóór hem gebeurt of in wording is, dan is hij als voorhoede onbekwaam. Er zijn weinig kunstenaars in Europa, die zo dicht bij de naar echte reformen, naar de kern van het bestaan strevende jeugd staan als Jan Vaerten, die de jeugd begrijpen en door haar begrepen worden. Niet omdat het heden nu eenmaal zo hoort of bepaalde tijdsomstandigheden het vragen. Voor hem zijn de problemen der jeugd in de echtste zin van 't woord ook de zijne. En dit is een groot deel van zijn persoonlijk drama: machteloos te moeten toezien hoe ook het laatste korreltje van de good-will der jeugd op het spel gezet wordt. Hij is één der weinige kunstenaars die het dramatisch gebeuren van onze tijd in hun oeuvre geestelijk verwerken en niet aan de oppervlakte blijven hangen; één van de zéér weinigen die midden in het nieuwe tijdperk staan, dat begon op het ogenblik toen de eerste mens zijn voet op de maan zette. Jan Vaerten: dat is universele Vlaamse kunst zoals Jan Van Eyck, Jeroen Bosch, Pieter Breugel en Frits van den Berghe, een superlatief, gedurfd uitgesproken in het aangezicht van een levende kunstenaar. Maar voor mij is het kredo in de kunst van Jan Vaerten.

Getuigenis

Over Jan Vaerten getuigt Dr. J. Theuwissen, wd. sekretaris van de Kultuurraad voor Vlaanderen:

De diversiteit van mensen leidt tot spanningen die wel eens een oorlog ontketenen; diezelfde diversiteit bouwen anderen uit tot een hechte gemeenschap. Tussen dit zwarte en witte golft een gamma van grijs, tussen de nacht en de dag zindert de trilling van het licht. De manier waarop de mens dit benadert - verscheuring tegenover gemeenschap, zwart tegenover wit, nacht tegenover dag - bepaalt zijn geaardheid, die hij bewust kan beleven of helemaal aan zichzelf voorbij laten gaan, die gevarieerde verscheidenheid vernauwt of breekt ruimte open. Jan Vaerten is een mens die met de diversiteit begaan is, er duidelijk zijn plaats in heeft, goed weet waar hij staat. De spanning tussen ideeën-kontrasten werkt hij om tot ideoplastiek met dramatisch geladen aksenten, licht en duister, verscheurdheid en verbonden zijn, man en vrouw, mens.

Van Vaerten verwachte men geen doorbraak naar een nieuwe avant-garde, hij streeft naar een samenbrengen, syntese. Hij gaat een persoonlijke weg die noch de nonfiguratieven, noch de neo-realisten ontkent, maar steeds blijft hij zoeken naar de zin van het kunstwerk, het wezen van de kunst, uiteindelijk naar de inhoud van zijn eigen zijn.

Als geladenheid weerspiegelt zich in zijn werk, door tekens, lijn, kleur en vorm, de kompleksiteit van zijn zoeken: uit realiteit geworden ideeën.