Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 20

[p. 227]

Jozef Peeters

Jozef Peeters werd op 24 juli 1895 te Antwerpen geboren en overleed aldaar op 10 september 1960. Als negenjarige jongen volgde hij tot 1913 avondlessen aan de akademie. Toen hij in 1913 een katalogus in handen kreeg van een tentoonstelling Italian Futurist Painters, gaf dit hem een schok. In 1914 ondergaat hij de invloed van het kubisme, in 1915-16 van het symbolisme. Op 14.9.1918 sticht hij ‘Moderne Kunst’, staat in kontakt met de futurist Marinetti, abonneert zich op ‘De Styl’, leest de geschriften van Kandinsky. Zijn ‘Lyrische Fantasieën’ van 1919 vormen de vertrekbasis van de abstrakte kunst, waartoe hij in 1920 kwam en die hij resoluut zou aanhangen. Hij leert Mondriaan, van Doesburg en Vantongerloo kennen, reist naar Parijs, legt kontakten voor het Kongres van Moderne Kunst, dat hij na 1921 opnieuw in 1922 te Antwerpen inricht en wordt door bemiddeling van Léger lid van ‘Les Artistes Indépendants’ te Parijs. Hij schildert veel op glas, waarvan weinig is overgebleven en snijdt verschillende reeksen lino's. Hij werkt mee aan ‘Het overzicht’, reist met Seuphor naar Berlijn en ontmoet er de grote namen van de abstrakte en konstruktivistische kunst. In 1923 richt hij het Derde Kongres voor Moderne Kunst in, ditmaal te Brugge. In 1925 houdt ‘Het overzicht ‘op te verschijnen, maar Peeters sticht met E. du Perron ‘De Driehoek’. Maar de tijd is ongunstig voor de abstrakten. De ekspressionisten breken door. St.-Martens-Latem wordt het toverwoord. Seuphor is naar Parijs verhuisd, Van Tongerloo ook. In 1928 sterft ‘Sept Arts’, het bulletin van de avant-garde te Brussel. De abstrakten zijn ontmoedigd, worden figuratief of trekken zich terug. Alleen Servranckx gaat verder. Mevrouw Peeters wordt ziek. Jozef Peeters legt zijn palet neer en de grote promotor, de propagandist en verdediger, zwijgt. Pas 25 jaar later duikt hij opnieuw op, wanneer de galerie Saint Laurent een tentoonstelling van de eerste Belgische abstrakten inricht. De tijd is nu wel gunstig voor de abstrakte kunst. Peeters krijgt weer moed. Hij herneemt zijn palet en hij schildert opnieuw zoals hij 25 jaar was geëindigd. Er is in zijn oeuvre geen hiaat merkbaar. Hij herneemt de oude thema's, werkt vroegere schetsen uit zodat sommige schilderijen twee jaartallen krijgen zoals ‘kompositie 1921, hernomen 1957’. Hij werkt veel en koortsachtig. In 1958 wordt hij erelid van G 58, brengt konstruktief en geometrisch werk. In 1960 wordt hij opgenomen in een grote tentoonstelling te New York, Chicago en Minneapolis, maar hij sterft in datzelfde jaar.

Het lijdt geen twijfel dat Jozef Peeters aan de spits van de avant-garde in België heeft gestaan. Er is helaas te weinig belangstelling voor zijn werk geweest.

Op 7 oktober 1925 publiceerde Jozef Peeters het z.g. ‘Driehoekmanifest voor schilderkunst’. Driehoek was de naam van een tijdschrift door J. Peeters gesticht en zijn manifest was de vertolking van een mentaliteit en een opvatting. Aldus is het een tijdsdokument.

Driehoeksmanifest voor schilderkunst

Wij onderwerpen ons niet aan overlevering van uitingsvorm
niet aan modes of ismen
wel aan de essenciële wetten der
schilderkunst.

De meest essenciële wet is: een vlak animeren zonder andere bedoeling dan de animatie zelve.

Heden kan de animatie slechts door geometrale vlakken geschieden. Iedere nabootsende vorm, en zelfs een werk dat als uitingsvorm de lijn in se nam, wijst op bedoelingen die buiten de zuivere animatie van het vlak liggen.

Daarom noemen wij maakwerk: alle hedendaagse schilderstukken die de illusie geven van bestaande dingen en deze na- of uitbeelden.

Een kunstwerk is van iedereen te verwachten; een schilderkunstig werk slechts van de ontwikkelde op dit gebied. Alle teorieën, gebouwd op en voortvloeiend uit onze uitingsvorm, ter rechtvaardiging, hebben slechts een bijkomstig belang.

De enig geldende en meest omvattende verdediging is: onze uitingsvorm is zó omdat wij het zo goed vinden, omdat hij de énige is die ons zelf voldoet.

Slechts het situeren van vaststaande stielkundige begrippen die genoegzaam afrekenen met de vroegere uitingsvormen en op zichzelf de revolutie en het verreikende onzer daad kenmerken, zijn doeltreffend.

Daarom zij begrepen dat:

Een maagdelijk vlak een geheel is.

Een Lijn er op deelt het en geeft de scheiding aan van twee vlakken. Waarom zouden wij die lijn zetten en de vlakken erdoor ontstaan slechts doen veronderstellen instede van ze in hun geheel te omschrijven?

Wij omschrijven dus steeds ieder geometraal, zij het primair of samengesteld vlak. Wij willen geen lijnen die ontstaan ten behoeve van een arabeske. Onze lijnen zijn grenzen der vlakken die een voorop-bepaald vlak ritmisch animeren.

De Kleur van een vlak naast die van een ander vlak doet een afstand ontstaan. Deze afstand is gering te maken, niet te overwinnen, omdat het een eigenschap der kleuren is de illusie van onderling verscheiden afstanden te geven.

Waarom zouden wij de kleur van een vlak gradueel laten klimmen of dalen van de ene zijde of hoek naar een andere? Waar wij geen perspektivische diepte geven.

[p. 228]

Jozef Peeters:
Olie nr. 21, 1924. Copyright A.C.L., Brussel.

Kompositie, 1921. Copyright A.C.L., Brussel.

Fantasy, 1919, akwarel. Verzameling Maurits Bilcke, Tervuren.

Waarom kleuren ook aan de natuur ontlenen (zelfs als ‘herinnering’)? wanneer de drie primaire kleuren aangewend in onze vlakken-konstellaties ons alle nuances verschaffen kunnen, zo goed als de natuur zelve.

Op 7 oktober 1925 publiceerde Jozef Peeters het z.g. ‘Driehoekmanifest voor schilderkunst’. Driehoek was de naam van een tijdschrift door J. Peeters gesticht en zijn manifest was de vertolking van een mentaliteit en een opvatting. Aldus is het een tijdsdokument.

Het Vlak wenden wij aan als beeldingsmotief en niet als voorwerp in deze of gene houding nagebeeld.

Waarom een voorwerp nabeelden? wanneer er een voorwerp ontstaan kan door het verwerken van een kleurvlak.

Het Stafelij of vooruit-bepaald vlak dat te animeren is wordt niet chaotisch en sensitief ritmisch gevuld, daar de animatie aan vaste matematische wetten onderworpen is. Deze wetten zijn oneindig verscheiden toe te passen; zij dwingen het individu van de kunstenaar niet méér dan enig ander te gebruiken materiaal bij het schilderen.

Ons Oog neemt vlak waar wat diepte heeft; ons verstand onderscheidt vlak van vorm.

Doch het vlakke schilderij wordt door het oog als diep gezien. Dit is een in-eigen begoocheling, aan te wenden door de schilder, terwijl de doorzichtkundige zogezegde diepte er geen is, gezien ze niet afrekent met het waarnemingsvermogen van het oog tegenover het schilderij. Het Perspektief is gangbaar als beredenering bij waarneming in de natuur der drie dimensies, niet bij het beschilderd vlak of voorwerp van twee dimensies. De perspektivische diepte is niet waar te nemen op een doek, dit spijt alle misvormden die deze niet-diepte zien als ruimte.

Het nabeelden van vormen naar de natuur is van uit een werkelijk schilderkunstig oogpunt beschouwd volkomen onmogelijk. Andere dan schilderkunstige bedoelingen liggen er ten grondslag aan.

Een schilderij dat met andere middelen dan geometrale kleurvlakken de toeschouwer boeit is vicieus, omdat het de zinnen niet harmonisch spant en ontspant met zuiver schilderkunstige middelen.

Een werkelijk schilder leent zich heden niet tot het vervaardigen van ikonografie, in schoonheid-opvoedende beelden, en estetische narigheden.

Voor tendens is geen plaats in een kunstwerk.

Jozef Peeters, ‘De Driehoek’, 7 oktober 1925