Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 20

[p. 221]

Paul Joostens

Paul Joostens werd op 18.6.1889 te Antwerpen geboren als zoon van een patriciërsfamilie, waar heel wat kunstenaars te gast waren. Tengevolge van de vele recepties, georganiseerd door zijn moeder, bleef de jonge Paul veel alleen, volgde het Jezuïetenkollege aan de Frankrijklei, ging op verlof in Brugge, waaraan hij voor eeuwig zijn hart verloor, evenals aan de Vlaamse primitieven, die hij er tijdens de internationale tentoonstelling van 1902 ontdekte.

Na het kollege werd hij leerling aan de Kon. Akademie en stortte zich volledig in het gistend kunstleven, dat tot 1925 in Antwerpen hoogtij vierde. Alle avant-garde, alle internationale stromingen kwamen hier aan bod en Paul Joostens was overal bij. In 1924 trouwt hij een 17-jarige, trekt naar Parijs, reist over en weer: Parijs, Brugge, maar Antwerpen blijft de pleisterplaats van zijn hart. In 1928 begint de armoede aan te kloppen. In 1930 volgt de echtscheiding. Paul Joostens schildert en schrijft. Zijn geschriften stapelen zich op. Ook in de donkere periode 1930-60. In Antwerpen verhuist hij van het ene atelier naar het andere, lijdt armoede, bittere armoede zelfs, is lichamelijk ziek, vereenzaamt en vervalt in totale afzondering. Bij zijn dood laat hij een uitgebreid oeuvre achter en een berg geschriften. Het was zijn laatste wens dat er een Fonds zou gesticht worden om de uitgave van zijn literair werk mogelijk te maken, want op het laatst scheen hij zoveel belang te hechten aan zijn literair als aan zijn pikturaal oeuvre. Buiten Antwerpen heeft Paul Joostens weinig geëksposeerd, wat de reden kan zijn van mindere bekendheid. Behalve enkele verblijven te Gent, Brugge en Parijs verbleef hij zijn ganse leven in Antwerpen. Hij kon elders niet aarden.

Paul Joostens

Paul Joostens is in 1910 begonnen zoals alle schilders in dit land: impressionistisch. Maar snel is hij van dit stramien afgestapt. Zijn vriendschap met Paul van Ostaijen bevorderde zijn openheid naar de moderne kunst. Hij leefde volop mee de gisting die zich in alle richtingen voltrok. Paul Joostens heeft kubistische schilderijen gemaakt, is tributair aan het ekspressionisme geweest, hij stond zelfs op de voorpost en heeft vijftig jaar geleden assemblages, kollages en een soort pop-art gemaakt, die men thans voor hedendaagse kunst houdt. Maar al deze strekkingen waren niet bij machte hun stempel op Paul Joostens te drukken. Hij heeft een eigen kunst, een eigen visie gebracht en neemt een aparte plaats in in de Vlaamse kunst. Alleen de gotiek en de moderne film zijn hem doorheen alle jaren blijven bekoren. Het is een vreemde koppeling, zoals ook het feit dat samenvloeiende beïnvloeding van een godsdienstige sfeer en a-religieus milieu hebben samengewerkt.

Paul Joostens was misschien een verbitterd mens, een opstandig man maar hij was vooral sentimenteel en de agressiviteit diende om dit sentimentalisme te verbergen. Men heeft Paul Joostens genoemd (er is meer in het Frans dan in het Nederlands over hem geschreven): peintre maudit - l'alchimiste de la face humaine - peintre de la fin du monde - de kluizenaar van de grote stad, enz. Bij gelegenheid van een retrospektieve tentoonstelling in het Begijnhof te Hasselt schreef ‘Kunst en Kultuur’ deze bedenking, die hogergenoemde tragiek op een ander plan belicht:

Hij zou het beslist fijn gevonden hebben met zijn provocerende obsessies in zulk een veilig schuiloord onderdak te hebben gekregen. Hij heeft het niet mogen beleven. Zijn werk is uitdrukking van een ziekelijke vereenzaming. Na enkele gelukkige pogingen om aansluiting te vinden bij de hedendaagse stromingen van het geestesleven, verzinkt Paul Joostens met de jaren meer en meer in een onvruchtbaar egocentrisme, dat zich projekteert in de onrijpe voorstellingen van wat hij zelf zijn ‘poezeloezen’, zijn kindjesvrouwen noemde.

Zijn goede vriend Mr. J. Heinz heeft treffend eenzelfde tragisch beeld van Paul Joostens opgeroepen: U zult getroffen worden door zijn tematiek: nooit een landschap (‘natuur is in laatste instantie verdelging’), geen stilleven, noch bloemstukken. Maar de mens stelt hij

[p. 222]

Paul Joostens: Naakt, 1948.

Paul Joostens: Boetprocessie te Veurne, 1931.

[p. 223]

centraal en dan in wat voor hem het symbool was van het menselijke: de vrouw. Te samen met de dood was de vrouw een obsessie, cerebraal dan eigenlijk. Hij kon in vervoering staan voor een jeugdig en ongerept meisjesgezicht. Doch dra maakt het leven van die onschuld de verleidelijke ‘poezeloes’, het eeuwig-vrouwelijke dat de man degradeert tot opgejaagd wild. Ja, zo zag hij het. Bovenal wacht de dood ons op en verlost ons van een ongevraagd en opgelegd bestaan. Trouwe dood, zegt hij in zijn testament, gij zijt welkom. Vrienden adieu. Zoals in de biografie gezegd, heeft Paul Joostens enorm veel geschreven. Hoodzakelijk in het Frans. Alhoewel hij voor zijn literair werk veel interesse koesterde, heeft hij eigenlijk weinig geschift, hernomen, herwerkt en weer opnieuw herwerkt. Soms is zijn oeuvre moeilijk verstaanbaar, gesloten. Paul Joostens kon sarkastisch, cynisch zijn, maar ook sentimenteel. Hij kon geen gras, geen bloemen verdragen. Aan zijn ziekbed dulde hij alleen gemaakte artificiële bloemen uit plastiek, maar diezelfde man heeft ook sentimentele bladzijden geschreven over kommunikantjes in het wit, een beeld dat hem zovele jaren vol vertedering is bijgebleven. Tot daar Mr. J. Heinz. Een proeve van zijn literair werk vindt men hierbij.

Dominical

Expirant son illusion
Mon âme des beaux jours enfuis
Dans ses chapelles d'onction
De dimanches s'est réjouie,

Au for d'une petite ville
Sous les chaires de vérité
Seule aux accores de son île
Maladroite de bois sculpté

Loin par le peu de ses paroles
C'est le bonheur à mes couleurs
Et novice du rire au pleur
A des jardins hauts d'herbes folles,

Mon âme, d'un voyage enfant
au moi que l'hier endimanche
S'en revient pour aller en blanc
avec les enfants des Dimanches.

Paul Joostens: Objekt, 1922.