Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 20

[p. 163]

Rumbeke

Als eenvoud een element van schoonheid is, dan staat het Kasteel te Rumbeke daarvoor model. Zowel de architektuur, de stijl als de gebruikte materialen getuigen van deze vreedzame, sprookjesachtige eenvoudigheid. Bouwkundig vertoont het Rumbeekse kasteel, spijt zijn acht torentjes, een nederige allure. Een bijna rechthoekig grondplan - aan de vier hoeken geaksentueerd met een toren - sluit zich innig om een zeer kleine binnenkoer en een hoger-strevende, vreemd-aandoende middentoren. De grootste lengte O.-W. bedraagt 34 m.; de grootste breedte N.-Z. meet 26,50 m. De middentoren bereikt 22,50 m., terwijl de vier torens aan de zuidgevel circa 15 m. tellen.

De juiste tijd, waarin de oudste nederzetting ontstond, zal wel moeilijk te achterhalen blijven. Men sleurt er steeds de schakingslegende van onze eerste Vlaamse graaf bij, zoals Nikolaas Despars (1522-1597) deze verhaalt in zijn Cronicke van den Lande en de graefscepe van Vlaenderen. Aldus is het ontstaan van het oud kasteel te Rumbeke met eeuwenoude adelbrieven uit de 9e eeuw verzilverd. Wat zeker de stille bezoeker aan het dromen brengt, zoniet charmeert. Boudewijn I met de IJzeren Arm zou er immers, volgens een illustratie uit de vorige eeuw, met de geschaakte Franse prinses Judith, dochter van Karel de Kale, zijn eerste liefdesnachten doorgebracht hebben. De wieg van het graafschap Vlaanderen stond derhalve te Rumbeke...

Er is nochtans geen legende nodig om een historische kijk te hebben op het huidige konkrete bouwwerk. Vanaf de zestiende eeuw immers beschikt het kasteel over een onafgebroken ikonografie, van min of meer architekturale waarde, om zijn bouwkundige groei te illustreren. Zowel het pikturaal portret van circa 1535 door een anoniem schilder, als het vignet in de eerste uitgave in 1642 van de Flandria Illustrata door Antonius Sanderus (1586-1664); zowel de vluchtige schetsen van landmeter Walrave Lust op een figuratieve quaerte van april 1663 als op het Rumbeeks terrier anno 1732; zowel de tekening van circa 1813 door Seraphin Vermote, nr. 7 in de chorografische reeks, bewaard in het Instituut de Pelichy te Izegem, als de zichtpostkaarten van vóór W.O. I en een recente (hierbij gepubliceerde) luchtfoto, bevestigen dat het Rumbeekse kasteel gedurende een half millennium niet alléén als bouwwerk stand hield, maar bovendien geen diepgaande architekturale veranderingen heeft ondergaan.

De oorspronkelijke (vóór 1535!) struktuur van twee haaks op elkaar gebouwde vleugels, met in de binnenhoek een bolvormig-bekroonde achthoekige traptoren¹ en aanleunende kapel², bleef tot op heden als de bouwkern bewaard. Merkwaardig zijn hier de twee ronde, slanke torentjes en de steunberen aan de noordgevel.

Uit de zestiende eeuw, vrij korte tijd nà 1535, dateert tevens een merkwaardige uitbouw van deze oorspronkelijke kern. De westelijke vleugel (waarvan de buitengevel opgetrokken is op oudere elementen, nl. een gekanteelde muur), de vijf achthoekige torens (twee maal twee aan de zuidzijde en één op de N.-W. hoek), de verdieping van de kapel (een aanbouw die inhaakt in de noordelijke vleugel, maar niet in de traptoren waartegen de kapel enkel aanleunt!) en de verbouwing van het oorspronkelijke poortgebouw tot een zuidoostelijke anneks, kenmerken deze tweede bouwperiode. Bouwheer was graaf (1534-1558) Thomas de Thiennes, uit de familie die van 1479 tot 1855 eigenares bleef van het kasteel³. Uit de zeventiende eeuw dateert de duiventoren van het neerhof (1609).

Omstreeks 1730 verplaatste men de ingang van het kasteel naar de middenvleugel aan de zuidkant, tussen de twee middentorens. Een sober hardstenen portaal in Lodewijk XV-stijl vormde met een bovenbouwwerk de omlijsting. De twee poorten van het neerhof en de inrij in de westelijke en oostelijke hoek ten zuiden van het kasteel, werden gebouwd en met een typisch mansart-dak afgedekt⁴. De oudere steunberen bleven bewaard. Boven de oostelijke inrijpoort prijkt het wapen van de familie de Thiennes, gedateerd 1731. De tuinooort met vier draagpijlers en smeedijzeren hekken in het noorden dateert uit de achttiende eeuw.

Rond 1780 vulde men de grachten op, die te allen kante het kasteel omgaven. Zo stond het waterkasteel op het droge en kreeg het nog meer het uitzicht van een vreedzaam, landelijk en eenvoudig buitenverblijf. Enkele vensters kregen in de negentiende eeuw een Louis-Philippe-uitzicht; dit werd in de herstellingswerken van 1962 uitgewist. In 1891 liet graaf Dirk de Limburg-Stirum (1827-1911) het huidige koncierge-huis bouwen.

Het herstel van de schade door de beschietingen van 1917-18 en van 1940 bracht geen wijzigingen aan de bestaande strukturen. De herstellingswerken in 1962, onder leiding van architekt Jacques Viérin, deden dit wel. De spitse traptoren kreeg zijn oorspronkelijk ikonografisch bolvormig uitzicht van 1535 terug, wat slechts het pittoreske van het Rumbeeks kasteel kwam aksentueren. In de oostgevel werden de rondbogige vensters in overeenstemming gebracht met de rechthoekige oorspronkelijke toestand, wat de eenvormigheid van de bouwtrant herstelde. Funderingen en torens kregen de nodige versterking en onderhoud. Het boven-bouwwerk van het ingangsportaal werd afgebroken; de schaliedaken hersteld.

Ook de stijl van het Rumbeekse kasteel verraadt de eenvoud. Merkwaardig is het feit dat de Rumbeekse kasteelheren zich zeer weinig door de mode lieten beïnvloeden. En wel in deze zin dat zij voor de nieuwbouw wel eigentijds dachten doch zonder daarom het oude te vernielen of te overtrekken waardoor het oorspronkelijk kachet verloren zou zijn gegaan. Dit is dan ook een pittoreske trek van het kasteel, waarin de eenvoudige eenheid van stijl gepaard gaat met kleine, fijne, bijna onmerkbare nuanceringen. Zij laten de opeenvolgende Renaissance-stijlvarianten van de twee bouwperiodes uit de zestiende eeuw merkbaar naast en in elkaar vloeien. In zijn geheel vertoont de oudste konstruktie van het haakse kerngebouw de kenmerken van de Vlaams-Maritieme bouwstijl. Iedere gevel en ieder dakvenstertje heeft een typisch spits trapgeveltje. De ‘uitstek’ of ‘culot’ van de noordoostelijke ronde ranke hoektoren en de dakvensters zonder kruis- en bovendrempels in de noordvleugel uit de tweede helft van de zestiende eeuw, harmoniëren bijna onzichtbaar met de vroeg-Renaissancestijl van de kapel met haar twee ongelijke boogvensters en met de stenen trap van de achthoekige middentoren uit de eerste helft van diezelfde eeuw.

De muren van de jongere zuidgevel hebben vensteropeningen, die uitmunten door hun soberheid. Geen kruis- noch bovendrempels, slechts een kleine bakstenen boog steunt de

1 Dergelijke flèche à bulbe is niet uniek voor het Rumbeeks kasteel. Verwijzen wij slechts naar het Kasteel de Rivieren te Ganshoren; op de middentoren kwam in de 17e eeuw een dergelijke bolvormige torenspits. Ook de kastelen van Ooidonk, Kruishoutem en Chimay hebben dergelijke bulbeuse spitsen.

2 Sommigen laten de eerste bouwkern van het Rumbeekse kasteel ontstaan in de 15e eeuw. Hubert Hoste houdt op grond van stijlkenmerken staande dat deze kern ná 1525 ontstond.
De ikonografische afbeelding van het kasteel op de achtergrond van het schilderij van 1535 toont bovendien nog in de oostelijke hoek een poortgebouw met kantelen, een neerhof in het westen met een gekanteelde toegangspoort, een boerderij met trapgevel. Op dit schilderij ontbreekt echter de uitbeelding van de kapel, die dan ook een Rumbeeks enigma blijft! De middentoren heeft echter reeds de bolvormige struktuur (ook bij Sanderus), die slechts bij de herbouwingswerken van 1962 werd hernomen.
Wanneer deze middentoren een spitsig kapsel kreeg is niet gekend. Kannunik Tanghe dateerde de kasteelkapel reeds in 1510 (echter zonder bronopgave); zeker is dat in 1560 de heer van Rumbeke een kapelaan te zijner beschikking had.

3 Voor de juiste datering van deze tweede bouwperiode pleiten zeker de M.-T. initialen (Thomas de Thiennes was gehuwd met Margareta d'Haméricourt († 1572)) verwerkt in een Renaissance bloemkorf en lacs-d'amour op een balkzool in de grote bovenzaal aan het zuiden. Op het schilderij van ca. 1535 prijkt immers deze Margareta d'Haméricourt met haar zoon, ambtsbekleders en dienstpersoneel. Zij was het ook die voor haar jongste zoon Jan de Thiennes te Rumbeke rond 1570 een nieuw kasteel van Warelles of Spytenburg liet bouwen tussen Kerk en Kasteel langs de hedendaagse Hoogstraat, dat tevens een zijvignet bekwam in Sanderus' Flandria Illustrata. In de 18e eeuw verlieten de eigenaars dit kasteel van Warelles. Het werd bouwvallig, en gedeeltelijk afgebroken... verdween het in puin. In de volksmond spreekt men nu nog van 't Verzonken Kasteel.

4 Aan deze beide poorten zijn nu bijgebouwen aangebouwd met arkades (waar nu de gelagzaal is en de autobergplaatsen). Zij zijn te vergelijken o.a. met de arkades aan het neerhof van het kasteel te Soye (tussen Samber en Maas), daterend uit 1688. Voordien lag het neerhof, bestaande uit twee delen, over de wal ten westen van het kasteel.

[p. 164]

bovenkant. Dit in tegenstelling met de vensters van de andere gedeelten (ook van de annekse naast de ingang ten oosten aan de zuidkant), die wel stenen monelen hebben.

De bouwmaterialen aksentueren de sobere eenvoud. Rode bakstenen overwegen, in de door de tijden gepatineerde tinten. Hardsteen is karig gebruikt: enkel voor de drempel en het kruis van de gevelvensters (behoudens de westkant van de zuidgevel) en voor de afdekking van de trapgeveltjes van muren en dakvensters. Schilderachtig is het afwisselend doch matig gebruik van grijs-gele bakstenen rond sommige vensters en op de hoeken van de muren. Als zeer eigenaardige versiering van de gevels (o.a. in de zuidgevel en de Z.-O.-toren) is een geel-bakstenen Sint-Andrieskruis (soms boven de Boergondische vuurslag) aangebracht. Zijn dit merktekens van stukwerkers of bouwmeesters? Gele uitspringende bakstenen steunen de torenspitsen, zowel van de middentoren als van de vijf achthoekige geveltorens. De dakgoten rusten op een geelkleurige bakstenen band. Sommige schietgaten (o.a. in de middentoren) zijn in een eigenaardige kruisvorm uitgemetseld.

Resten van oudere overbouwde muren (o.a. in de noord- en westgevels) lijnen zich veelkleurig in het bouwwerk af naast de littekens van restauraties.

Het interieur vertoont ook wel enige bouwkundige merkwaardigheden. Wij vernoemden reeds de stoere hardstenen wenteltrap van de middentoren, die zeker tot het oudste gedeelte van het bouwwerk mag gerekend worden. De kasteelkapel heef twee kruisribgewelven op geprofileerde konsoles; eenvoudige bladmotieven sieren de sluitstenen. Generaal Jozef Murray de Melgum (1718-1802), militaire gouverneur van de Zuidelijke Nederlanden en in 1780 trouw bewonderaar van keizer Jozef II bij wie hij echter in ongenade viel, die in 1765 gehuwd was met de weduwe van de Rumbeekse graaf Karel-Lodewijk-

[p. 165]

Albrecht de Thiennes († 1758) Maria Anna gravin van Lichtervelde, bracht het mondaine leven op het Rumbeekse kasteel. Hij legde het Sterrebos aan en smukte het interieur van het kasteel op. De rokoko-schouwen in de salons, de gemoeleerde plafonds, de stuks en vensterbekledingen dateren dan meestal ook uit de tijd waarin hij zijn intrek nam op het Rumbeekse kasteel, ca. 1770-1780.

In de hal en in de kapel verving men tijdens de herstellingswerken van 1962 de keramiektegels door natuursteen, terwijl de binnenkoer met grote arduinen tegels werd bevloerd. De opeenvolgende oorlogen en plunderingen hebben het oorspronkelijk meubilair van het Rumbeekse kasteel grotelijks vernield of verspreid. De huidige kasteelheer en zijn dame, graaf Willem de Limburg-Stirum en prinses Elisabeth de Ligne, pogen nochtans dit verlies te herstellen.

Onder de schilderijen vernoemen wij:

-	Portret van de familie de Thiennes, met in de achtergrond het kasteel en de kerk van Rumbeke. Circa 1535, anoniem meester. Kopie (ca. 1735) van het te Brussel bewaarde origineel, 75 × 51 cm. Stelt de grafelijke familie de Thiennes-d'Harméricourt voor met waardigheidsbekleders en personeel.
-	Portret van niet-geïdentificeerd man met bloem in de hand, door Bartholomeus De Bruyne (Wesel 1495 - Keulen 1555), niet gedateerd.
-	Portret ‘Egidius Reijngot.Etat.57.’, sekretaris van Keizer Karel V; onbekend meester, 1532.
-	Portret van graaf Jacob II de Thiennes († 1565), beter bekend onder de naam van ‘Email du Limosin’, door de Franse schilder Léonard Limosin (1505-1575), 23,50 × 17,50 cm. Kopie van origineel, bewaard te Brussel, niet gedateerd.
-	Portret van Adriaan Adornes, door Van Oost(?). Niet gedateerd.
-	Portret van de kinderen en de dienstmeid van graaf Willem-Bernard de Limburg-Stirum (1795-1889) door Hendrik de Braekeleer (1840-1888), 74 × 61 cm.
-	Portret van Jonge vrouw met wapenschild. Niet gedateerd, onbekend meester. Het gedeelde en gekroonde wapenschild in de linker bovenhoek wijst op de families de Thiennes en van Lichtervelde.
-	Portret van graaf Murray (1718-1802), onbekend meester, 18e eeuw, niet gedateerd.

-	In de grote bovenzaal aan de zuidkant, hangen de portretten van de Vlaamse graven, Onbekend(e) meester(s) en niet gedateerd.
-	Portret van Kristiaan Karel de Thiennes (1758-1801), in de biblioteek, onbekend meester uit de 18e eeuw.
-	Portret van Julienne Marie barones Snoy (1872-1950), 20e eeuw.

Onder het meubilair noteren wij:

-	het laat-Renaissance Kalvarieglasraam in de kapel boven het altaar; de gekruisigde Kristus met Maria en Johannes, met onderschrift ‘Dilexit nos et tradidit se pro nobis’. Het fragment van het glasraam in het rechtse kapelvenster is van oudere datum en stelt de H. Clara voor.
-	in het venster van de gaanderij op de verdieping langs de binnenkoer bracht graaf Dirk de Limburg-Stirum in 1890 fragmenten van glasramen bijeen, afkomstig uit de Brugse Jeruzalemkapel, eigendom van de familie. Een fragment bevat de datum 1546.
-	de Renaissance-deur tussen kapel en sakristij met prachtig snijwerk-beeld.
-	de deuren in de portaal-ontvangstzaal, waarvan één gedateerd 1683.
-	twee porseleinen bloemenhouders (18e eeuw).
-	het blauwe Limoges-eetservies in de salon.
-	enkele wandtapijten uit verschillende eeuwen, o.a. in de hal het tapijt met de wapenschilden de Limburg-Stirum en de Ligne met devies ‘Je marche droit’.
-	pauselijke zoeaaf-uniform van luitenant Engelbert de Limburg-Stirum, burgemeester van Wemmel († 1907).
-	rood fluwelen schabrak met goudborduursel, door de landvorstin Maria Theresia geschonken aan kolonel Jaak-Florent de Thiennes (1707-1758), na zijn overwinning in de slag van Kollin (1757).

Onafscheidelijk met de architekturale eenvoud van het Rumbeekse kasteel is het Sterrebos verbonden. Het kreeg zijn naam naar de stervorm waarin het met een tiental lanen rond een priëeltje werd aangelegd. Generaal Murray liet daarvoor de tuinarchitekt F. Simonau tussen 1769 en 1774 de aanleg en plannen vervaardigen. De ster-lanen waren als zovele kijkers gericht op de kerktorens van Roeselare en Rumbeke, van molens of speciaal daartoe opgestelde beelden^5.. Vlak voor de zuidkant van het kasteel prijkt een reuzeplataan die de landelijke eenvoud van het geheel met zijn wijde schaduw overheerst. Eénendertig vogelsoorten - van uilen tot mezen, koekoek en Vlaamse gaai, lijsters en duiven, spechten en mussen, wielewaal,

5. Vóór de aanleg van het Sterrebos lag een bloemenhof ten oosten van het kasteel over de wal verbonden met een brug. In de loop van de 18e eeuw verdween deze mooihof.

[p. 166]

matkop, knobbelzwanen en de waterhoentjes op de vijver, tot groenling, tjiftjaf en heggenus - schuilen in het bos en de grote variatie bomen - lariks, pontische rododendron, eiken, beuken, elsen, esdoorn, pekden en sitkapsas - verhogen het sprookje van het Rumbeeks kasteel.

Het Caesterkasteel, zoals het vroeger noemde naar de titel heren van Caester die de graven de Thiennes ook naast hun naam droegen, heeft menig kunstenaar bekoord. Beeldende kunstenaars brachten het op doek reeds sedert 1535! Hugo Verriest (Bij het Kasteel te Rumbeke), Albrecht Rodenbach (De Zwane, Weelde), en Jozef Vanden Berghe vonden er inspiratie voor hun verzen⁶.

Dr. jur. Michiel De Bruyne

6 Lit. over het Rumbeekse kasteel.
G.F. Tanghe, Leven van den weleerweerden Heer Petrus Franciscus Valcke, pastoor van Rumbeke en deken der Christenheid van Rousselaere, met een voorafgaande beschryving van Rumbeke, door eenen kanonik van 't kapittel van Brugge. Roeselare, 1852, p. 5-52;
M. X., Note sur le chateau de Rumbeke. In: Bulletijn van den Geschied- en oudheidskundige kring te Kortrijk, jg. II, 1904-1905, p. 96-97;
H. Hoste, Une excursion à Rumbeke. Overdruk uit: Annales de la Société d'Emulation pour l'étude de l'histoire et des Antiquités de la Flandre. 4e fascicule, 1912. Brugge, 1912, p. 5-13;
H. Hulin, Bruges 1912. Expositions de tableaux flamands des XIVe, XVe et XVIe siècles.
Catalogue critique précédé d'une introduction sur l'identité de certains maîtres anonymes par Georges H. de Loo. Gent, 1912, n^o 273; J. Delbaere, Het kasteel van Rumbeke. In: De Autotoerist, jg. V, 1952, p. 448-451;
J. Delbaere, Het Kasteel. In: Rumbeke door de eeuwen heen. Katalogus van de Geschieden Heemkundige tentoonstelling 5-13 augustus 1961 te Rumbeke. Brussel (1961), p. 30-35 en 92-97;
J. Delbaere, Kasteel en Kasteelheren te Rumbeke. Overdruk uit: Handelingen van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk, 1963-1964. Nieuwe reeks. Deel XXXIII, 1963-1964, p. 9-20.
E. D(hanens), Rumbeke. In: Kastelen van België, Brussel, 1967, p. 202-205;
J. Delbaere, Het Verzonken Kasteel te Rumbeke. In: Rollariensia I, 1969, Jaarboek van het Geschied- en Oudheidkundig Genootschap van Roeselare en Ommeland.
Roeselare, 1969, p. 33-52;
J. Heyman, De omgeving van het Kasteel van Rumbeke. Biologisch didactische aantekeningen, 1969, Gestenc., 51 p.;
J. De B., Rumbeke. In: De Woonstede door de eeuwen heen. Speciaal nummer: Onze Kastelen; maart 1971, p. 58-59.