Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 19

[p. 243]

Het paradijs van het poppenspel

‘Het congres der vrouwen’ door Aristotanes.

Wanneer ik een beeld wil schetsen over het poppenspel in Tsjechoslowakije, denk ik aan het sprookje van de drie reizigers die er op uittrokken om de wereld te ontdekken. Na de eerste tocht zijn ze moe en rusten uit in de schaduw van een boom. Een van hen snijdt uit de stam een meisjesbeeld. De tweede kleedt het en de laatste leert het spreken... Wie is nu de vader van het kind? De derde eist het op als het zijne. Maar ook de eerste en de tweede menen recht te hebben op het vaderschap. En inderdaad, je kan onmogelijk het ene van het andere scheiden: boomstam, reizigers en kind zijn één en ondeelbaar. De gelijkenis van dit sprookje met de geschiedenis van het poppenspel is treffend: Tsjechoslowakije is het paradijs van het poppenspel en dat paradijs heeft heel wat aan het poppenspel en zijn beoefenaars te danken. Inderdaad wanneer het eigen karakter van de Tsjechen en Slowaken in gevaar was, wanneer namelijk onder het Oostenrijks-Hongaars

[p. 244]

Prof. Josef Skupa met Speibl en Hurvinek.

regime der Habsburgers hun taal werd verboden en nog enkel het Duits werd geoorloofd, waren het de poppenspelers die dit heilig erfdeel behoedden. Zij waren het die in de volkstaal heimelijk van stad tot stad en van dorp tot dorp trokken om de mensen vertrouwd en gehecht te houden aan hun zeden en gewoonten. Matej Kopecky (1775-1847), één van deze apostelen; op een zekere keer betrapt, werd verweten dat hij in het Tsjechisch had gespeeld dan wanneer hij toch de Duitse taal machtig was. ‘Jawel, was zijn antwoord, ik ken Duits maar mijn “Kasparek” (dat is de volksheld van het poppentheater) die kent het niet’. Zo waren en zijn nog alle poppenspelers in Tsjechoslowakije, mannen die verbonden zijn met hun volk, met hun verleden en met elkander: tuk op de vrijheid en trouw aan zich zelf. Deze liefde is het echte hout waaruit de poppenspelkunst van nu is gegroeid: enig in de wereld. Sinds meer dan 150 jaar is het poppentheater een doeltreffend wapen in de strijd voor hun nationaal en sociaal bewustzijn.

Het kan dan ook niet anders dan dat de geestelijke elite dit krachtig medium in handen nam: Bedrich Smetana componeert muziek voor de marionetten, Mikolás Ales (1852-1913) tekent de figuren van spelers en poppen, Frantisek Hauser sticht even na 1852 het eerste poppentheater. Andere gelijkaardige initiatieven krijgen vaste vorm en stilaan maar zeker breidt het terrein zich uit in de scholen en jeugdverenigingen (de bekende sokols b.v.). In 1903 heeft het eerste

[p. 245]

poppenspelcongres in Praag plaats. 1905 is een jaar van groot belang, want dan werd onder nationaal enthousiasme het standbeeld van Kopecky ingehuldigd. Jindrich Vesely (1885-1939) is een man vol betekenis, die zich op velerlei gebieden van het poppenspel verdienstelijk maakt: beoefening, organisatie, geschiedschrijving, enz. Hij legt de brug tussen de traditie en de moderne conceptie. Hij is de animator die vóór Kerstmis 1912 de eerste reeks poppen (poppen van Ales) in de handel brengt. Hij sticht ook het poppenspel-tijdschrift ‘De Tsjechische poppenspeler’. De eerste wereldoorlog legt natuurlijk het grootste deel van de activiteiten stil. In 1917 vormen acteurs van het Nationaal Theater van Praag een gezelschap en spelen een marionettenspel speciaal voor hen geschreven: ‘Mijnheer Johannes’ door Alois Jirásek, romancier en dramaturg.

Jiri Trnka: De geschiedenis van een Contrabas, naar A.P. Chekhov.

In dat zelfde jaar verschijnt in de plaats van ‘De Tsjechische Poppenspeler’, het maandschrift ‘De Poppenspeler’. Het is thans nog een der beste revues op dat gebied. En nu volgt de grote bloei van het poppenspel in Tsjechoslowakije. Het klimaat is buitengewoon gunstig. De staatsgreep van 1918 kent de respectievelijke beïnvloeding van politiek en poppenspel. Kunstenaars en politici, pedagogen en industriëlen, kortom allen die met cultuur te maken hebben, werken mee aan het poppenspel. De drie reuzen van het poppenspel in Tsjechoslowakije treden, de ene na de andere, op de voorgrond: Jozef Skupa, Jiri Trnka en Jan Malik. Hun betekenis is van levensbelang. Zij bouwen voort op de rijke tradities van hun land, scheppen kunstwerken en heien de steunpilaren voor een gedurige vernieuwing en verjonging. Hoewel zij alle drie een eigen stijl bezitten dienen zij in één adem te worden genoemd: zij werkten in dezelfde tijdspanne en hun werk wortelt in de gouden tradities van hun volk, terwijl de meest gewaagde experimenten van vandaag de dag zonder hen ondenkbaar zouden zijn.

Het poppenspel is een volwaardige en dan ook een levende kunst. Wat leeft, beweegt, dit wil zeggen: het vernieuwt voortdurend. Vernieuwen is zoeken, proberen, pogen, experimenteren. De pioniers van het modern theater achtten de mens-acteur onvolkomen. Zij zochten de hulp van de theater-pop. De mens-acteur zoekt de speelpop-uitbeelding van de mens, het speelpop-symbool. Daar is bijvoorbeeld het experimenteel terrein van het Bauhaus (1925-1937) met de kruising mens-pop. Van de mens-acteur wordt verwacht dat hij de taal zou spreken van tekens, van beelden (Grotowsky). Het poppenspel

[p. 246]

Prof. Dr. Jan Malik en zijn medewerkers.

beantwoordt positief aan deze behoeften (tenminste indien het met kwaliteit wordt gebracht). De mens-acteur gebruikt thans de meest artificiële middelen. Nu is de pop uiteraard al artificieel en is zowel het absurd, het gruwel- en het instinct-theater de baas: zij kan dus een maximum aan leven scheppen. Deze speurtocht wordt in Tsjechoslowakije steeds weer opnieuw ondernomen. Op de roemrijke stam van zijn eigen natuurlijk wezen groeit een nieuwe plastische kunst. Een ruim inzicht in het modern poppentheater in Tsjechoslowakije schenkt ons de begaafde regisseur-auteur Jarmila Majerová wanneer zij de vraag beantwoordt: Is het poppentheater vooral een plastische kunst? Natuurlijk, alleen al omdat het plastisch element er een veel ruimere betekenis heeft dan op het groot theater, vooral omdat het reële dramatische personages schept, omdat het veel groter mogelijkheden biedt om een scenisch beeld te vervormen en de opvatting van een stuk grotendeels beïnvloedt. De schepper van poppen beleeft tijdens het scheppingsproces dezelfde roes als gelijk welke andere kunstenaar-schepper. Doodgewone stof verandert in een hogere vorm, in een kunstwerk. Hoe volmaakter het werk der omvorming van gewone stof in edel metaal, des te groter het mirakel, des te volkomener de kunst. De scène is een plastisch beeld geworden, de pop een statuut in kleuren. Deze conclusies gelden voor zoverre het poppentheater een plastische kunstvorm is. Zo zien wij het in de vitrines, op papier, in maquettes. Maar nu hebben wij nog steeds geen poppentheater. Bij het woord ‘kijken’ hoort de uitdrukking ‘in beweging zijn’. Theater wil zeggen: beweging, actie, verhaal, drama. Op het toneel waaien de bomen in de wind, bij zonsondergang worden de heuvels rose, een helder vodje stof en wat een heerlijke Juliette! En precies op dat moment van de omvorming ‘gebeurt het’. De stof - een plastisch werktuig - krijgt een ziel. Haar gedaanteverwisseling heeft orde, betekenis en zin gekregen, die de toeschouwer deelgenoot maakt van de gedachte, de idee, het onderwerp. In dit nieuwe stadium van transformaties, gaat de verdienste naar de tweede onontbeerlijke factor, de speler, de acteur. Dank zij hem is een plastische kunstzaak een theaterzaak geworden. Daarom, en zelfs indien wij volmondig de essentiële

[p. 247]

rol van de plastische kunst in het poppentheater erkennen, moeten wij toevoegen dat de speler, de acteur, het element is dat het wezen van het poppentheater schept.

Om alles samen te vatten aan de hand van wat wij gezien, gehoord en gelezen hebben, kunnen wij, wat betreft het poppenspel in Tsjechoslowakije vandaag, besluiten: De staatspoppentheaters bestaan nog geen twintig jaar. Voor de artiesten betekent dit het begin en voor het theater een elementaire ervaring. In deze tijd gingen echter in 16 verschillende theaters, het kleine studio Amu en Zwart theater niet meegerekend, 800 stukken in première. Jarmila Majerová en Zdenek Bezdek vermelden 130 namen van scenografen. Zij omvatten twee generaties: de eerste heeft een overgang meegemaakt naar het beroeps-poppentheater toen zij in de volle kracht van haar leven verkeerde, de tweede groep heeft nu de leeftijd van 40 bereikt. Geen één vertegenwoordiger uit de eerste groep is verouderd. Bovenaan tronen Vojtech Cinybulk die met ‘Helden in het Noorden’ de staatsprijs won, Richard Lander die ‘Het sprookje van de Prinses en de zeven Helden’ en ook ‘De Nachtegaal’ ensceneerde. De derde is Vaclav Havlik die o.a. met ‘Haycint en Apollo’ grote vermaardheid verwierf. Alle drie betrekken ze ook de decorbouw in hun projecten. Een ander duo is Jarmila Majerova en Karel Hlavaty. Zij bezitten een van de best uitgeruste theaters, nl. het Radost theater (Brno). Dank zij hun samenwerking ontstond een van de topprestaties uit het eerste decennium van het beroepstheater: ‘De gouden Sleutel’. In Slowakije treedt vooral Bohdan Slavik op de voorgrond. Zijn originaliteit ligt in de science fiction. Hij maakte o.a. een uitstekende enscenering voor de true-to-life ‘Stalen Stad’. De leden van deze groep begonnen hun belangrijkste werk na de tweede wereldoorlog, in een periode van algemeen optimisme.

Een belangrijk detail is wel dat thans meestal wordt gespeeld voor kinderen en dat in hoofdzaak de staafpop wordt gebruikt. Een tweede golf van professionele scenografen groeide op onder de rechtstreekse of onrechtstreekse invloed van de generatie der meesters. Zij zoeken een nieuwe expressievorm voor het gehele complex van het poppentheater. Zij kijken niet alleen uit naar hun voorgangers, maar naar alles wat de wereld aan waardevolle technieken en realisaties opbrengt in dienst van het theater en uiteraard dan van het poppenspel. Zij bespelen niet één, maar verschillende typen van poppen en meer dan eens alle tegelijk.

De prinses met de gouden haren.

[p. 248]

De tover-overschoenen door G. Matvêjev.

Doctor Faust.

De vaandeldragers van deze jongste ploeg zijn Jan Svankmajer die vooral optreedt met poppen én maskers, Jiri Prochazka met zijn revue-stijl in muziek- en dansnummers.

Karel Hejcman bij het Banska Bystrica theater, schittert door een voorname verfijning. Een merkwaardig trio is wel Vitek die traditionele poppen en moderne clownerieën verbindt in een b.v. verbazende Faustopvoering, Vaclav Kabrt zoekt steeds weer naar nieuwe ruimten en dito mogelijkheden met b.v. het omnischerm, de Laterna Magica, gecombineerde panelen, het zwart theater, enz. Een rijke persoonlijkheid is Jan Schmid uit Liberec met zijn betoverende naïviteit en fantasie, zijn humor en verfijning. Hij vindt veel belangstelling bij de ‘aankomende jeugd’. Van enorm belang is wel dat allen, die bewegen op het gebied van het poppenspel in Tsjechoslowakije, nooit stilstaan maar overtuigd zijn dat elk resultaat dient gevolgd te worden door een nieuwe start naar nog betere veroveringen.

In het ‘Paradijs van het poppenspel’, Tsjechoslowakije, staat de sterke boom met zijn glorie van 150 jaar, die de stormen van vervreemdende krachten blijft trotseren en zijn rijpe vruchten afwerpt in de schoot van onze levende gemeenschap.

Jef Contryn

Geraadpleegde bronnen: Dr. Jan Malik: Les Marionnettes Tchécoslovaques, Orbis, Prague - Le théâtre des marionnettes, Uitg. Institut du Théâtre, Praha I - Scènographie, Uitg. Institut du Théâtre, Prague, 1961 - Ceskoslovenska loutkarská scénografie, Divadelni ustav, Praha, 1969 - Kamil Bednár, Jiri Trnka, Erik Kolar: Contes et marionnettes, Uitg. SNTL, 1958.