Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 18

[p. 311]

Mijn ontmoetingen met Nest Claes
Fred Germonprez

Claes met Jef Bruynincks, de vertolker van De Witte in de eerste grote Witte-film.

Het is met een gevoel van weemoed dat ik over mijn ontmoetingen met Nest Claes iets wil vertellen. Mijn contacten met hem dateren vooral van na de bevrijding, die voor de ene wat langer dan voor de andere duurde. Claes was een der lectoren van ‘De Clauwaert’ en mijn ‘Iseland, Iseland’ die door Filip De Pillecyn, ook lector van deze uitgeverij, was aanvaard, wachtte slechts op de zegen van Nest.

- Dit boek mag er zijn..., zei hij.

Het werk verscheen in het uitgavenprogramma 1949-1950 met ‘De Grote Hemme’ van Duribreux, ‘Daar is een mens verdronken’ van Ern. Claes, ‘De veerman en de jonkvrouw’ van F. De Pillecyn en ‘Johanna-Maria’ van P. Lebeau. Dat ik me gevleid voelde in zo'n literair gezelschap te verkeren, hoef ik niet te zeggen. Wat Claes het meest getroffen had, was mijn wijze van vertellen.

Hij volgde met belangstelling de kritiek en viel zelfs scherp uit tegen een recensent, die zowat uit de hoogte, maar met mildheid, had geschreven over een goede volksroman.

- Stoor je nooit aan de kritiek, jongen. Ik weet dat men eerder smalend cordeelt over de ‘vertellers’ in de literatuur... maar ze zullen vele GROTE literatoren begraven. Ze beweren van mij ook dat ik ‘maar’ een verteller ben, doch dat ze het mij nadoen, want een goed verhaal kunnen schrijven is een moeilijke kunst, hoe eenvoudig het ook schijnt.

Ik wens onmiddellijk te onderstrepen dat ik me nimmer gekrenkt voel omdat ik word geëtiketteerd als een volksschrijver. Enige maanden later moest ik te Brugge een gevaarlijke longoperatie doorstaan en onder de bezoekers was er ook de trouwe vriend Nest Claes, die een half uur aan mijn ziekbed bleef en sprak over mijn volgend boek, reeds gecontracteerd nog vóór het geschreven was. Ik zie nog de gezichten van mijn zaalgenoten naar die ‘vreemde’ man kijken met zijn St.-Niklaasbaard maar toen iemand hem had herkend was het of de sfeer in de ziekenzaal was gewijzigd en na het heengaan van ‘de Nest’ keek men me met andere ogen aan en vond men dat ik toch wel een bijzonder iemand was om zo'n eervol bezoek te ontvangen.

- Was dat de echte Nest Claes?, vroeg een naïef verpleegstertje (toen was de naïveteit een deugd).

- Ik ken geen andere dan de echte!

Een paar jaar later werd ik in de letterkundige commissie van de Sabam gekozen, die nu voorgezeten is door de goede vriend Albe. Mijn plaats was naast Nest en ik herinner me hoe hij vaak een vurig pleidooi hield voor de literaire debutanten, dit dan meer in verband met het type-contract met de uitgever... Hij rekende de uitgevers tot de gevaarlijke individuen van de samenleving, al klaagde hij niet over hen.

Toch dateert mijn eerste kennismaking met het werk van Claes van in mijn Vijfde Latijnse in het St.-Bernarduscollege te Nieuwpoort. Van mijn peter - een zeer achtenswaardig man - had ik ‘De Witte’ ten geschenke gekregen en, zoals het schoolreglement dit eiste, mocht men slechts een boek lezen - tenminste in de studie - na schriftelijke toelating. Mijn leraar, die een innemend mens was, weigerde de toelating, wat mij onthutste, vooral omdat hij de zaterdagnamiddag uit ‘Zichemse Novellen’ van dezelfde auteur voorlas.

Dit verbod had als enig resultaat, dat ik zo vlug mogelijk kennis met ‘De Witte’ maakte en ik Claes' andere werken ging lezen.

Mijn eerste ontmoeting met de auteur was eerder toevallig. Gezien mijn zieke longen, had de dokter mij voor herstel naar de bossen van Averbode gestuurd en daar in het pension Adriaens zag ik Nest Claes, in gezelschap van Veremans en Timmermans zitten voor een abt... (bier natuurlijk) of een driedubbele trappist...

Ik had een diep ontzag voor een schrijver, die ik (wie jong is maakt zich illusies) als een buitengewoon iemand beschouwde - en dit driemanschap daar zo gewoon te zien drinken, het te horen lachen en praten was als een ontluistering van het ideale beeld dat ik me van kunstenaars had voorgesteld.

De pensionhouder stelde me aan dit hoog gezelschap voor en Claes vroeg me wat ik wenste te worden...

- Schrijver, klonk het spontaan.

- Een moeilijk beroep, zei hij...

Toch is het in Averbode, dat mijn eerste pennevrucht werd gepubliceerd in 1935 nl. een Vlaams filmpje over een missionaris, die ergens aan de Noordpool in een

[p. 312]

sneeuwstorm was verdwaald. Ik vond dit werkje natuurlijk zeer goed en wie zich nog zijn debuut herinnert, weet bij ervaring hoe trots en gelukkig men dan is.

Meer dan twaalf jaar later ontmoette ik Nest Claes op literaire bijeenkomsten en ik leerde van hem te houden omdat hij zo eenvoudig bleef in zijn grootheid en zo vol begrip tegenover de jongeren. Hij moedigde me aan en toen ik journalist werd, was hij een van mijn eerste slachtoffers om hem te interviewen en dit gebeurde, ter gelegenheid van een vertelavond voor de vriendenkring van ‘Het Volk’ te Gent. Ik ging hem per auto halen en tijdens die tocht vuurde ik mijn vragen op hem af. Het was een mooie en milde zomeravond en de reis voerde ons doorheen het glooiende Brabantse landschap met weiden als wiegende zeeën, wijl de zon langzaam aan de einder wegsmolt.

Nest Claes is stellig de meest populaire auteur, die Vlaanderen heeft gekend en dat wist hij. Van het eenvoudigste volksvrouwtje, dat eens een mis voor hem liet lezen omdat hij zo mooi kon schrijven tot de academici bewonderden hem, al aanvaardde hij niet dat men zijn oeuvre te gemakkelijk rangschikte bij de verdienstelijke ontspanningslectuur. Hij had inderdaad ernstige concurrenten, te beginnen met Streuvels, Timmerans en later Walschap, doch hij was en bleef de enige in zijn genre om met zo weinig woorden zoveel te kunnen uitdrukken en vooral de volkstypen te portretteren zoals geen enkel auteur van zijn - en de latere generaties - hem nadeed. Je mocht als journalist niet teveel vragen stellen, maar hem zijn debuut zelf laten vertellen. In tegenstelling met Streuvels, die niet van de journalisten hield omdat ze soms zo'n dwaze vragen kunnen stellen en de antwoorden dan nog verkeerd weergeven, en die eerder verveeld over zijn literair werk praatte - al genoten we toch de uitzonderlijke gunst ter gelegenheid van de tachtigste verjaardag van de auteur van ‘De vlasschaard’ een interview te mogen afnemen - bleef Claes ook als gesprekspartner de verteller. Hij herinnerde aan zijn debuut in het tijdschrift ‘De Groene Linde’ in 1905 en zijn eerste hoofdstuk van ‘De Witte’, geschreven in de cursus aan de Leuvense Universiteit en het tweede hoofdstuk gedeclameerd in ‘'t Duivinneke bij Sofieke’ toen de drank een mens jouissant maakt. Zo gemoedelijk sprak hij over de verontwaardiging der Zichemse gemeente, waar hij geboren en geleefd heeft en die in ‘Ons Leven’, het hoogstudententijdschrift, haar eigen mensen met naam en manieren in levende lijve zag afgeschilderd... en over zijn trouwe broeder, die zó om Nests veiligheid bekommerd was, dat een brief werd gestuurd - de enige die zijn broer naar hem ooit schreef met de korte boodschap: ‘Mijn duurbare Ernest kom zondag liever niet naar huis, uw duurbare broeder Hein’...

Toen ik hem vroeg van wie hij het vertellen had geleerd, werd zijn stem weker wanneer hij antwoordde:

-	Bij de mensen van de streek, waar een Wannes Raps heeft geleefd, Charelke Dop, pastoor Campens zaliger en de vele, goede mensen ginder... ik heb geschreven zoals ze thuis vertelden...
-	Maar Nest Claes, beken eens het geheim van uw succes. Uw ‘De Witte’ verscheen op honderdduizenden exemplaren en uw werken zagen tientallen herdrukken, zonder te spreken over de vertalingen en de verfilmingen...
-	Ik meen dat ik het succes in de eerste plaats te danken heb omdat ik altijd in de volksziel heb geloofd en steeds overtuigd bleef van de goedheid in de mens... Ik heb ook altijd het goede in de mens gezocht. Een straatkeerder of een universiteitsprofessor, een zwerver als Wannes Raps of een pastoor Campens, beiden zijn er nodig en beiden hebben recht op onze liefde en op onze waardering...
-	En hoe ben je schrijver geworden? Omdat hij mij zo verbaasd aanblikte, dacht ik een dwaze vraag te hebben gesteld.
-	Daarop kan ik niet antwoorden, zei hij, maar wat een schrijver is, dat kan ik misschien verduidelijken door te zeggen, dat hij een hypersensitieve mens is, hoe gewoon ook, het slachtoffer van zijn emoties en vooral een eenzame, die alleen zichzelf heeft om te leven! Van een boek gaat er een kracht uit, van een auteur ook, het beste van zichzelf schenkt hij weg: kracht en pijn!
-	En van welk boek houd je het meest? Hij stelde een wedervraag:

-	Van welk boek ik het meest hou, och, kan een moeder zeggen welk kind haar het liefst is tenzij misschien het ongelukkigste? Zo ook met een boek - wat met de scherpste pijn en in de hardste miserie werd geschreven, is de auteur misschien het liefst.
-	Wie je leest heeft de indruk dat jij zo gemakkelijk schrijft.
-	Die indruk is verkeerd want ik schrijf moeilijk, slechts twee novellen en soms één per jaar. Alles laat ik lang in mij bezinken, ik moet het in mij dragen tot het

[p. 313]

Met Van der Heyden die de Witte-film maakte, 1934.
Met voorzitter Prof. Dr. Frans Fransen (IJzerbedevaart 1955).

Stijn Streuvels, J. Florquin, Ernest Claes, Ant. van Wilderode.

	rijp is en zeggen wat het juist allemaal worden zal, kan ik niet vooraf weten. Het wordt vaak heel anders dan ik dacht.
-	Maak je vooraf een plan?
-	Altijd, maar eens aan het schrijven, is men niet meer zijn eigen baas, dan wordt men het slachtoffer van zijn held, zijn geloof, zijn inspiratie.
-	Wijzig je veel, want het is bekend dat De Pillecyn geen tien woorden wijzigde of schrapte in zijn manuscript?
-	Eerder zelden, maar toch zoek ik soms naar de juiste uitdrukking en het kan me pijn doen een bepaalde zin weg te laten. Plots tikte hij op mijn schouders...
-	Hoe schoon is die open hemel over het land van Vlaanderen... We bleven een tijdje zwijgend naast elkaar en ik zag hoe zijn vingers in zijn witte baard speelden en hij een ander sigaar opstak... zo kalm met die afgemeten gebaren, wijl hij kennelijk genoot van het goede aroom.
-	Heeft de kritiek een grote invloed gehad voor het succes van je werk?
-	Kritiek doet aan een boek zeer weinig, maar ze is er nodig en ze moet vooral ERNSTIG zijn. Eigenlijk hangt de kritiek teveel af van de tijd. Denk maar hoe men over grote meesterwerken gezwegen heeft in de tijd toen ze verschenen om ze later naar waarde te schatten. Met een schrijver gaat het net als met een kruidenier: men moet in hem vertrouwen hebben. Als een mens lets koopt, moet hij ook vertrouwen hebben, als een mens een boek leest ook... En kritiek, och ja, wie ben ik dat ik over mijn broeder moet oordelen? Hij klaagde over de wijze, waarop recensies werden geschreven en men vaak meer de auteur beoordeelt dan zijn werk.
-	Kritiek is altijd subjectief en soms krijgt de schrijver het verwijt dat hij niet dàt bracht, wat hij niet wenste te brengen omdat hij trouw blijft aan zichzelf.
-	Maar ‘De Witte’ werd toch door de kritiek opgehemeld?
-	De kritiek schreef over een plezant ontspanningsboek en weet je waarom ‘De Witte’ zo'n succes kende: omdat het eigenlijk zo'n droevig boek was...
-	Is me niet opgevallen!
-	De Witte wordt geslagen, hij steelt en haalt kwade toeren uit en vooral weent hij veel. Hij is een triestig mannetje, dat nooit lacht tenzij die éne keer, wanneer hij het huis ontvlucht omdat hij moeders aardappelen drie maal heeft gezouten uit echte wraak, omdat men hem zo pest.
-	Is het geen nadeel, wanneer je zo'n populair geworden boek laat verschijnen, dat men je auteurschap met dit éne werk personifieert net of er geen andere romans door jou werden geschreven? Dit beaamde hij.
-	Eén werk geeft niet voldoende een beeld weer van de persoonlijkheid en het talent van een schrijver, maar wat wil je... hoevelen weten dat ik ook de auteur ben van Herman Coene, een boek dat me zeer lief is. Tot slot wilde ik iets vernemen over zijn plannen.
-	Ik heb er geen. Men kan niet op commando werken gelijk een kunstschilder, die een portret maakt. Ik kan bv. nooit een verhaal beloven, wel geven als het af is. Ik heb later geen interview meer van hem afgenomen, maar was in de gelegenheid genoeg om te praten over de nieuwe richting en de evolutie van de roman. Hij gaf me steeds de raad voort te doen en me niet te storen aan de ‘nieuwelingen’...
-	Experimenteren is goed, maar een romancier moet kunnen vertellen... hij moet ook kunnen bouwen en boeien. Men schrijft zeer schoon, een veel zuiverder taal; men geeft blijk van een grotere verwoordingskracht, doch een roman wordt ook met het hart geschreven... De traditionele roman zal ‘le nouveau roman’ overleven, geloof me! Het verhaal wint het!

Toen ik hem naar zijn mening vroeg over de jonge rebellen, die gereputeerde auteurs als bv. Teirlinck van hun voetstuk haalden, vond hij het alleen spijtig dat die ‘vernieuwers’ zo'n slechte manieren hadden. Dan nog maakte hij zich niet boos; er klonk eerder medelijden in zijn stem door, omdat jonge mensen zo liefdeloos konden zijn.

Een paar maanden voor zijn afsterven ontmoette ik hem voor het laatst te Brussel.

Hij had opnieuw enkele weken het bed moeten houden wegens zijn hartaanvallen.

Hij sprak daarover zonder angst maar met berusting, verzoend met het naderend einde en steeds bleef diezelfde verhelderende glimlach op het goedig gezicht.

Groot was Nest Claes in zijn leven, groot bleef hij in zijn kunst, groot ook tegenover de dood, wiens komst hij iedere dag verwachtte.

Ik denk aan hem terug met bewondering en dankbaarheid, omdat ik zijn vriendschap en goedheid mocht ervaren, zijn steun in pijnlijke beproevingen en vooral zijn trouw. Zijn werk is het blijvend getuigenis van zijn waarachtig kunstenaarschap, dat zijn inspiratie vond bij zijn volk, dat met hem in zijn oeuvre onverwoestbaar zal voortleven.