Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 18

[p. 308]

Hoe zeere vallen z'af
Em. van Hemeldonck

Mijn verste persoonlijke herinneringen? Zij liggen verspreid over vele jaren die van Averbode over Retie, Ukkel, Antwerpen reiken en meteen de talloze pleisterplaatsen, die de vrienden uit de gezellige Vereniging van Kempische Schrijvers bij elkaar brachten, omvatten. Mijn eerste herinnering is gebonden aan Averbode. Medewerking aan enkele Averboodse uitgaven noopte mij (aangename verplichting) tot herhaalde bezoeken aan het aloude stift. Ik logeerde telkens in het oude gebouw bij de kloosterpoort en mocht zo wat vrij over mijn tijd beschikken. Zwerftochten in de eenzame bossen, een eindeloze avond in de bibliotheek, het leven in het land van de Demer. De Westvlaamse tekenaar, Jos Speybrouck, was herhaaldelijk mijn gezel. Onvermoeibaar tekende hij, rookte ontelbare pijpen en was nooit uitgepraat over de streek aan de Leie en de fiere Guldensporenstede. Er ging een eigenaardige charme van hem uit en wie bij hem vertoefde, raakte het nooit moe naar zijn gezellig gekeuvel te luisteren. Op een herfstavond zaten wij in de Testelse bergen, op de top van een zandheuvel. Aan onze voeten lag het brede Demerlandschap, de malse meersen waarboven het torentje van Zichem oppuntte. De zon ging onder, het werd oneindig stil. Een licht geluid: een brekende tak of een vluchtende vogel? Claes stond vóór ons. Hij keek ons aan met ondeugende ogen. ‘Stropers op tocht?’ Hij ging bij ons zitten. Zijn ogen zwierven over het wijde land.

Hij begon te vertellen, over de kleine hoevetjes die in de traag opdoemende mist als vreemde dieren lagen, over de mensen, het harde werk. Wij stelden geen vragen.

Hij vertelde uit de volheid des harten, mildheid van gemoed. Ik meen nu nog de stem te horen die geen haast kende, nooit naar een woord moest zoeken, warm was en zacht als de hand van een moeder. Soms had hij een klein gebaar, bijna vol schroom, en dan zweeg hij een ogenblik. En dan ging de stem weer verder. Ik kan niet meer woordelijk neerschrijven wat hij dié avond vertelde, maar ik weet dat hij mij meer en dieper vertrouwd heeft gemaakt met leven en lot van de mensen uit het land van de Demer dan zijn later werk dit ooit gedaan heeft. Het was bijna donker toen wij de verre galm van de abdijklok hoorden. Wij kuierden traag in de richting van de hoge heuvel, door de bossen, langs de kale straat. Geuren van herfst waaiden ons tegen. Een lage schouw rookte. Van de akkers kwam de bittere geur van brandend patattenloof ons tegemoet. Aan de voet van de heuvel stak Claes de hand op. ‘Tot een volgende keer!’ Hij ging zijn weg, naar het dorp toe. Wij beklommen traag de heuvel. Binnen de muren van de abdij was rust en herfstelijke vertedering. Die avond ervaarde ik voor de eerste maal - ach, het zou niet de laatste zijn - dat de ‘andere’ Claes zoveel rijker en dieper was dan de grapjas die zijn ‘Witte’ hem als volkse reputatie gegeven had.

Claes kwam af en toe wel eens bij pastoor Joz. De Voght, die in de dertiger jaren de oude witherenpastorie van Retie bewoonde. De dichter van ‘Lichte Lanen’ had dadelijk wortel geschoten in het rustige Kempische dorp, wat niet belette dat hij bijna hunkerend bleef uitkijken naar bezoek uit de verre wereld, hij die jarenlang onderpastoor geweest was in een Antwerpse volksbuurt. En er kwam bezoek! Hoe menige keer kreeg ik zo tegen de avond een briefje, dat een beschroomde straatknaap mij bracht, met de uitnodiging: ‘Inspecteur, er is die of die, en ik verwacht u!’ Onze beide woningen - zijn park en mijn tuin - waren van elkaar gescheiden door een modderige hofgracht met weelderig tierende rattenfauna. Langs het smalle straatje bereikte ik de poort van de pastorie. Ik hoor nog de gulle stem - hij scheen krachtpatser te zijn, maar had een zeer kwetsbaar gemoed - en de triomfantelijke mededeling: ‘Nest Claes is hier!’

‘Hij’ was daar. De donkere wijn gloeide in het ranke glas dat hij bij de voet hield. Ik herinner mij nog zeer duidelijk dat het die avond echt bamisweer was: zacht huilende wind en het donkere roffelen van de regen tegen de gesloten luiken. In de haard gloeide het flakkervuur door de donkere ruitjes. En Claes hief zijn glas en zei: ‘Hij krijgt er ook een?’

Ik kreeg er ook een, maar er was een voorwaarde bij. Zij hadden die namiddag al zoveel geschiedenissen verteld, zoveel moppen getapt, dat het ultimatum luidde: ‘Eerst een verhaal!’

Neen, ze mochten wel gedogen dat ik even

[p. 309]

de roemer aan de lippen zette. Dan vroeg ik: ‘Weet gij wie de eerste mannelijke leerling van de Antwerpse Vrouwenhogeschool geweest is?’ Claes rukte recht: ‘De la petite histoire... romancée?’ lachte hij. Ik zag de vraaghonger in zijn ogen. Pastoor De Voght had een snel gebaar. ‘Wat?’

Ik knikte. ‘Ecce homo... Ik was onderwijzer te Brasschaat, las toevallig in de krant dat in de Boomstraat te Antwerpen door professor Persijn een leergang in de Nederlandse literatuur gegeven werd. Dit leek nu geknipt voor mij te zijn. Ik had enige tijd voordien - het was in het Dantejaar 1921 - van de hoogleraar een lessencyclus over de dichter van de Divina gevolgd en wist dat dit de gelegenheid-van-mijn-leven was.

En het kon erg meevallen, want de lessen liepen tweemaal in de week, telkens van 5 tot 7, en het fietssprongetje na de klas kon mij nog tijdig in de Scheldestad brengen. Zo landde ik op een woensdagavond in de de Bomstraat aan. In de ruime hall van het statige gebouw krioelde het van djente juffertjes. Bij de trap zie ik Persijn staan, pratend met een statige dame. Ik wacht tot ik een kans krijg om ergens een woord te plaatsen. Maar de dame, die me reeds enkele keren met kritische blik bekeken had, was mij voor en vroeg: “Wat kan er van uw dienst zijn, jongeman?” Ik antwoord, een beetje geschokt, maar uiterlijk zelfbewust: “Ik kom de lessen van Doctor Persijn volgen en wil mij laten inschrijven.” De dame luistert uiterlijk onbewogen, maar ik zie de ondeugende twinkeling in haar ogen. “Verkeerd adres, jongeman! Alleen juffrouwen worden aanvaard...” Stilte, vol van mijn teleurstelling. Persijn rukt plots om. Zijn ogen zijn die van een vader die medelijden heeft met een ontgoocheld kind. Hij meet mij, van kop tot teen, knikt dan. “Ziet er een behoorlijke jongen uit, mejuffrouw directrice. Ik zou...” Een kort gebaar, en de vermanende stem: “Maar, professor...” Persijn glimlacht me toe en knikt opnieuw. “Als hij op de laatste bank gaat zitten, achter de studentinnen... We zullen zien...”

Ik heb, twee jaar lang, elke woensdag en vrijdag, op de laatste bank gezeten. In alle eer en deugd. Wie er het meest nieuwsgierig was, laat ik in het midden: de boze knaap of de engelachtige nimfen. Het derde jaar ging het niet meer: het lesuur werd in de vroege namiddag geplaatst, en in die tijd had ik mijn taak bij de Brasschaatse jeugd te vervullen. Maar mijn nota's van de Persijnse leergangen - vuurwerk en wereldomvattende kijk - hebben hun plaats bewaard tussen de oude, vergeelde, beminde archieven...’

Claes zat te knikken. ‘Hij mag eens drinken,’ zei hij barmhartig. Dan dromerig: ‘Twee jaar lang op de laatste bank gezeten. Jongen, de helden in de hemel hebben nog geen heilige. Er is een kans voor u...!’

Pastoor De Voght haalde nog een fles boven. Ik weet niet hoe laat het geworden is. In mij leeft alleen de warme herinnering aan een schone avond, gonzend van hartelijke gezelligheid, een avond waarover te vertellen is, beginnend met de toverwoorden: ‘Er was eens...’

En er was die andere avond in de overdadige nazomer van het onafhankelijkheidsjaar. Pastoor De Voght had mij al herhaalde keren gezegd: ‘Ik moet die Broechemse vogel naar hier zien te lokken. Misschien is de Kempische lucht wel goed voor hem... of de Kempische hartelijkheid.’ De mare ging dat Persijn ziek was en wereld en mensen vluchtte.

Op een middag een seintje: ‘Er is volk, ge wordt verwacht. Claes is er bij!’ Het tafeltje stond gedekt in de tuin, bij de reusachtige linde. Het gras was donkergroen in deze rijke zomer. Achter in de tuin stonden de moederlijke abrikozenbomen, moe van de dracht. Een fles op het witte doek, nog een fles in het gras. Persijn was daar, Claes stak juist een sigaar aan. Wat was er gebeurd? Pastoor De Voght keek met kleine ogen in de verte. Claes stond aan zijn sigaar te trekken alsof lot en leven ervan afhing. Persijn was afwezig. Ik zag zijn aangezicht, zijn vermoeide ogen, hij had bruine schoenen aan, een grijs pak, maar ik had het donkere besef dat hij daar niet lijfelijk aanwezig was.

‘Drink eens mee!’ De ritus werd volbracht. Maar de stilte bleef hangen. ‘Er komt onweer,’ zei pastoor De Voght plots. Het was warm. Hoge wolken aan de hemel. Ergens ploften dof vruchten in het gras. ‘“Black” is juist verschenen,’ zei Claes. Morgen hebt ge een exemplaartje thuis.

Boekenbeurs 1959. S. Claes-Vetter, Lode Baekelmans, Emiel Van Hemeldonck, Ernest Claes en Frans De Wilde.

En als ik nog ooit een boek schrijf, zal het over de schoonste en beste pastoor zijn die Ons Heer ooit op zijn wereld gehad heeft...’

‘Ge vergeet misschien wel iemand,’ lispelde pastoor De Voght.

Claes knipperde met de ogen. ‘Misschien krijgt ge wel ooit een kans als de Kempische regen erin slaagt het Antwerpse bederf van u af te spoelen...’

Persijn keek niet op. Hij was er, maar hij leefde elders.

‘Pastoor Campens,’ zei Claes, ‘zo zouden ze allemaal moeten zijn. Minder pastoorskleren en meer pastoorshart. Ze moeten preken, daar gaat niets af, het is hun stiel en ze verdienen hun centen en hun hemel al gemakkelijk genoeg, maar ze moeten nog meer doen: ergens zijn. En kunnen zwijgen. Zwijgen als een wanhopige zieke tegen de dood ligt te vechten en het niet weten wil; de hand van de pastoor op zijn voorhoofd en al de martelende gedachten stil. De moeder die zich klaar maakt voor de begrafenis en naar haar kinderen omkijkt; de broodwinner is weggevallen, en er is een leegte geslagen die niet meer te vullen is. De pastoor komt binnen en knikt zo maar eens, duizend keer meer waard dan het schoonste sermoen.

En de kinderkens, ze krijgen een kruisje op hun voorhoofd; ze hebben wel zijn boterpeerkens gestolen en onder zijn oogstpruimen geschud, in het voorjaar de nesten uit de lage vlier geroofd, maar het zijn Gods lieve kinderen en in hun ogen staat de hoge hemel weerspiegeld als in het helderste bergmeer. Pastoor Campens die langs de korenvelden wandelt en de ranke populierkens langs de Demer bewondert, 's avonds naar het heldere cymbelspel van de verborgen krekels luistert, en zijn ogen dicht doet als hij een jong, onbezonnen paar tegenkomt dat dichter en heviger kabast dan misdieners en processiemaagdekens past. Als ze hem pramen om op een trouwfeest een woordeken te zeggen, knikt hij en begint: “Ons Heer is goed, we moeten het ook proberen te zijn. En gij, Liezeke...” Zijn ogen gaan naar de jonge bruid, een ferm stuk, wat hard van woord en nukkig van zin, maar kinderen zullen haar veel leren. “En gij, Lowie...” Hij grijpt de roemer en houdt hem naar

[p. 310]

het licht. “Ons Heer heeft het geschapen, en wij prijzen hem met er met mate van te gebruiken. Vergeet dat niet, Lowie...” De knaap weet wel hoe laat het is, en dat de pastoor hem dat moet zeggen... En als ge dan pastoor Campens op zijn schoonst wil zien, moet ge met hem aan de doopvont staan als hij aan de meter zegt: “Laat mij dat ook eens vasthouden...” Pastoors zijn maar arme mensen. Over die pastoor, over die mensen, over die kinderen...’

Ik zie Persijn nog opkijken. Wie greep er zo naar zijn hart dat hij moest bewegen?

Zijn ogen waren als glas, ruiten nat van regen. Zijn aarzelende hand zocht het glas. Hij fluisterde: ‘Op pastoor Campens...!’ Wij hebben zwijgend gedronken.

‘Als ik de tijd krijg, en de gelegenheid,’ schudde Claes het hoofd. Zijn hand ging naar zijn hart. ‘Daar deugt het niet,’ zei hij bijna moedeloos. Maar wij glimlachten: wij wisten dat hij graag hoorde zeggen dat hij maar een krakende wagen was. De avond viel. En het zou wel gaan regenen, een uitlopertje van een ver onweer.

Ergens gromde wat aarzelende donder. En nu begonnen de eerste druppels te vallen, traag en zwaar.

Onder het dichte lover zaten wij voorlopig veilig. Fien bracht een korfje abrikozen. De geur walmde ons tegen. In de hand lag de warme vrucht gebed. Claes lei zijn sigaar weg, beet in de vrucht. Het sap droop van zijn vingers. Het regende, een licht geruis, en de tuin glansde. Geuren dreven aan uit gras en struiken.

En plots hoorden we gekreun als van een kind. Het hoofd gebogen naar de knieën snikte de arme Persijn. Wij konden hem niet benaderen. Het regende. Claes wierp de steen van de abrikoos weg, greep naar zijn sigaar en trok er driftig aan.

Dat was geen roken meer! Waarom was hij pastoor Campens niet die alle verdriet kon troosten, alle pijn lenigen, alle leed stilleggen? Het regende in de avond.

Zal ik verhalen over het weerzien na de donkere dagen? Het pensionaat was hard geweest, niet zozeer om de stoffelijke ontberingen dan wel om de morele nood. Ik belde in de Stallestraat te Ukkel aan.



Het was in de namiddag, de straat lag verlaten. Ik hoorde het gerinkel van de bel wegebben. Het duurde geruime tijd vóór de deur opengleed. Mevrouw Claes boog, glimlachte. Een uitnodigend gebaar wees me de weg. Wij zaten rustig te praten, de wereld is wijd en overal gebeurt er iets. De vraag drong mij naar de lippen, maar ik aarzelde om ze te stellen. Een lichte angst bekroop me. En eindelijk stelde ik de vraag. Ik zag de blik van mevrouw Claes en de moeilijke glimlach. ‘Dadelijk komt hij,’ verzekerde ze me. ‘Maar telkens wanneer het gerinkel van de bel hem verrast, is de herinnering aan dat andere uur daar. De angst schokt hem, en dan moet hij eerst een tijdje gaan rusten. Dadelijk komt hij wel!’

Ik wist het wel: de klop op de deur, de harde bel, en barse stemmen. Een mens wordt opgehaald en... Kom, bitterheid is onvruchtbaar.

Dat zei Claes zelf als wij wat later gezellig te keuvelen zaten. Er gebeurt overal iets, ook in cel 169. De mensen hebben hun gebreken, achter het vernisje beschaving leeft de wolf.

‘Niet de kost, de kleren, de kleine beperkingen. Maar het besef dat de mens zijn mens-zijn vergeet. En toch niet wanhopen, het wordt eens beter. En goedheid vermag oneindig meer dan macht en willekeur.

Het leven is schoon. Het is goed even het hoofd af te wenden om terug te kijken naar de tijd toen men zelf kind was en de mensen goed waren. Ik zal nog moeten vertellen over mijn kinderjaren, over mijn vader en mijn moeder, de abdij, de scholen die ik mocht bezoeken en al de schone mensen die ik mocht ontmoeten...’

En het ging nog maar alleen over de ‘goede’ mensen. Het pensionaat was vergeten, lag onwezenlijk ver.

Als hij zeventig werd, kreeg hij zijn grootste viering te Antwerpen. Iemand schreef me: spreek een woord dat naar het hart van Claes gaat. Dat was geen moeilijke taak: men moest alleen zijn eigen hart laten spreken.

De viering ging door in de ruime Dierentuinzaal. Proppensvol. Noem iemand in de Scheldestad die ook maar enige naam had, hij was er. Alle politieke kleuren waren vervaagd. Stemming: alle mensen zijn broeders.

Ik mocht de feestrede uitspreken. Het felle voetlicht verblindde me zó dat ik geen zaal zag, geen mens kon onderscheiden.

En zo bleven wij alleen: Claes en ik. Ik sprak hem toe, liet mijn hart spreken.

Was er nog een zaal die luisterde, aanwezig was en meeleefde? Ik ervaarde het een ogenblik: ik verwees naar het ambtenaarschap van de schrijver en deed terloops opmerken dat hij jarenlang in de Kamer gewerkt had. Had ik misschien even de klemtoon gelegd op het werkwoord ‘gewerkt’? Of vond het onzichtbare publiek wat wrange humor in het woord, die ik er niet in gelegd had? In ieder geval brak een orkaan van toejuichingen los. Claes had de tranen in de ogen van het lachen.

De laatste maal dat hij op de jaarvergadering van de Kempische Schrijvers verscheen, had de ziekte hem reeds getekend.

Hij gewaagde wel van ‘krakende wagens’, maar hij had ogenblikken van afwezigheid en zijn groeiende hardhorigheid trok grenzen.

Zijn ogen gingen van aangezicht tot aangezicht, hij kon niet leven zonder vriendschap, hartelijkheid. Hij zei mij, en het klonk als een testament: ‘Zo moet het blijven! Doe uw best om de vriendschap te laten primeren boven belang en eerzucht. Kempische broeders, één band. Niet veel zeggen maar: zijn! Er is veel lawaai in de wereld, grote woorden, beroering. Alleen vriendschap blijft. Arbeid en hart. En het overige heeft weinig zin...’

Hij leefde toen al meer in het verleden dan in heden of toekomst. Hoe dikwijls zei: ‘Weet je 't nog?’ Een anekdote, een ietsje van niets, maar waardevol en rijk door een beetje hart. Hij stond daar maar stilletjes te monkelen.

Ik mocht hem mee helpen begraven, bij de hoge kerkmuur van de abdij. Ik heb aan zijn graf gesproken, eenvoudige woorden. De tijd spoedt heen, zingt het liedje. Maar over dagen en jaren leeft de gedachtenis aan een mens die goed was en goed deed, hart van Brabant, bloem van ons volk. Hoe zouden wij hem kunnen vergeten?