Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 18

[p. 306]

Ultiem getuigenis
Albe

Op een zonnige najaarsdag - 6 september 1968 - namen we afscheid van de meesterverteller Ernest Claes, die zijn laatste rustplaats vond in de hem vertrouwde Hagelandse geboortegrond en onder de hoede van Averbodes Abdij, die hem reeds van in zijn jeugd had beschermd en vanwaar hij zijn lange en vruchtbare levensweg was begonnen. Vlaanderen was op deze milde, feestelijke uitvaart aanwezig. De abdijklokken zongen met de klank en kleur der verrijzenis. De witheren deden hun geliefde en vertrouwde gast uitgeleide met een even feestelijke liturgie en bij het afscheid klonk naast de ontroerende stem van de Koninklijke Vlaamse Academie ook het ‘vaarwel, mijn broeder’ van de trouwe Sint-Jansvrienden. Maar hoevele stemmen bleven sprakeloos in het anonieme koor van verwanten, vrienden en bewonderaars: de tallozen, die hun hart en geest hebben gelaafd aan zijn levenswerk, dat in de eerste plaats een belijdenis was van zijn liefde en trouw, van zijn ernst en humor, kortom van zijn milde menselijkheid en hechte verbondenheid met zijn geboortegrond en zijn medemens.

Mijn afscheidsgroet bracht ik op die onvergetelijke najaarsdag in naam van de nationale Vereniging van auteurs en componisten SABAM en van haar Commissie voor Letterkunde, waarvan Ernest Claes sedert vele jaren niet alleen de gemoedelijke collegiale Nest maar ook de nestor was. Tot in de laatste maanden van zijn hoge leeftijd nam hij met zijn schrandere geest en met de volle inzet van zijn eenvoudige en innemende persoonlijkheid deel aan de werkzaamheden van deze commissie.

Zijn persoon, zijn ervaringen en niet het minst zijn steeds gevatte en wijze raadgevingen waren voor ons, zijn collega's Bert Decorte, Fred Germonprez, Maurice Carême, Armand Bernier, e.a. een onmisbare ‘aanwezigheid’ geworden. Tot kort voor zijn heengaan zat hij met ons aan de conferentietafel: dezelfde glundere Ernest, met de eeuwige glimlach, met een scherts of een raak wederwoord, met zijn hoge blos en met zijn schalkse, heldere blik, de vertrouwde sigaar tussen de lippen en de hand als een schelp aan het oor bij een discussie over het auteursrecht aan de overzijde van de tafel. Niets ontging hem. Een ietwat scherp gesteld probleem loste hij op met een verhelderend betoog uit eigen rijke ervaring of desgevallend met een kwinkslag. Met zijn francofone vriend, de dichter Maurice Carême, had hij het weleens aan de stok, op een olijke toon, met een Frans citaat of met een Kempisch voorbeeld. Voor de verdediging van de rechten der jonge auteurs, de groentjes, die nog niet opgewassen waren tegen gewiekste uitgevers, sprong hij steeds in de bres. De wereld van de uitgevers kende hij door en door en een uitgeverscontract had voor hem geen geheimen meer.

Bij een juridisch steekspel over een of ander auteursrechtprobleem luisterde hij met een welwillende glimlach toe maar pakte dan plotseling uit met een dooddoener uit eigen ervaring, die het Byzantijns kaartenhuisje deed ineenstorten. Ondanks het eigen rijkgevuld leven in dienst van de creatieve letteren heeft hij al die jaren zijn kennis en zijn toewijding ook nog ten dienste gesteld van onze Vlaamse literatoren, wier zedelijke en materiële belangen hij tot op zijn levensavond heeft behartigd.

Zijn aanwezigheid was ons zo vertrouwd geraakt dat wij in deze laatste maanden nauwelijks konden vermoeden dat zijn hart dodelijk was gekwetst. Na een commissievergadering verliet hij ons met zijn trage, beheerste gang, gesteund door zijn wandelstok, het hoofd rechtop, en begeleidde ik hem tot aan de deur van zijn flat aan de Washingtonstraat. Hij zocht naar zijn sleutels, wendde zich om, groette met zijn stok en met een tinteling in zijn heldere blik. De Nestor van onze letterkundige commissie had voor goed van ons afscheid genomen. Zijn plaats aan de conferentietafel zou voortaan onbezet blijven, zoals hij reeds afstand had gedaan van zijn zetel in de Koninklijke Vlaamse Academie en in vele andere genootschappen.

Enkele maanden later verscheen zijn eenvoudige afscheidsgroet in de vorm van een bidprentje, dat als een ultiem getuigenis zijn laatste woorden bevatte: ‘Ik geloof in de goedheid van de mens’. Dit getuigenis lag reeds verzegeld in zijn leven en in zijn literaire nalatenschap.

Een zelfde belijdenis van geloof en liefde spreekt uit zijn levenswerk, waarvoor hij de inspiratie putte uit de natuurlijke bronnen

[p. 307]

Scherpenheuvel door A. Gailliaerde.

van zijn volk en zijn geboortegrond. Dit geloof in de medemens heeft hij met licht en schaduw uitgetekend, maar zijn gelouterd dichterschap vond steeds de verfijnde toets om de dualiteit van de menselijke gedragingen naar zijn beeld en gelijkenis te belichten. Dat was zijn aangeboren gave, het werd zijn onvervreemdbaar dichterschap.

Ik sprak reeds van zijn ‘aanwezigheid’. In zovele facetten van verre en nabije herinneringen ligt ze weerspiegeld. Er was de verteller, de conferencier, die de inleiding van een nerveuze voorzitter zo niet onmogelijk dan toch overbodig maakte. Zijn verschijning op het podium vóór de overvolle zaal had geen inleiding nodig. Hij zelf verscheen in een nimbus van eenvoud, van rustige beheersing en schalkse bereidheid. Zijn gestalte en zijn glimlach waren de introductie. Hij hoefde geen atmosfeer te scheppen. Ze was er door zijn aanwezigheid. En zijn auditorium was bereid om al de peripeties van zijn tintelende geest en zijn sprankelende vertelkunst te ondergaan.

Ik zag hem nooit zijn toevlucht nemen tot een polshorloge of een chronometer; zijn vertelling, zoals zijn opgeroepen figuren, de Witte, pastoor Campens, Wannes Raps en allen die zijn verbeeldingswereld bevolkten, stonden boven en buiten de tijd. Zijn toehoorders zaten verslonden in een mooi en boeiend boek, dat nu klank en kleur kreeg door zijn warme stem, en ziel door zijn aanwezigheid.

Ze was een gave, een natuurlijke karaktertrek van zijn persoonlijkheid, en waar hij ook verscheen, onder collega's, op recepties of academische plechtigheden, bij de jeugd of bij zieken en ouden van dagen, steeds ging van hem een aantrekkingskracht uit die een contact, een toenadering of een gesprek vergemakkelijkte.

De schrijver van het ontroerende, autobiografisch verhaal ‘Jeugd’ - een terugkeer van de zestiger naar het verloren paradijs van zijn jeugdjaren - aanvaardde in het jaar 1950 het voorzitterschap van de een paar jaar voordien gestichte Vereniging ‘Kunstenaars voor de Jeugd’, die niet alleen jonge schrijvers en dichters maar tevens grafici en musici groepeerde. Ook in dit nieuwe milieu was hij, de jeugdige zestiger, al dadelijk de enthousiaste mentor, die de atmosfeer schiep op bestuursvergaderingen en die ieder initiatief met zijn schandere geest wist aan te moedigen of, zo nodig, in te dijken.

Voor de jaarlijkse weekends van de Vereniging ontdekte hij wel een rustige oase: bij voorkeur loodste hij de jonge kunstenaars naar de abdijen van Averbode of Tongerlo, waar hij trouwens een vertrouwde gast was. Bij die gelegenheden werd hij dan de gastheer, die de vergaderingen leidde, voorlas uit eigen werk, de feestredenaars introduceerde, maar die vooral door zijn mild gezag en zijn jeugdige gemeenschapszin de goede geest van de Vereniging wist te stimuleren.

In 1955 werd hij naar aanleiding van zijn zeventigste verjaardag door deze kunstenaars voor de jeugd gehuldigd en tijdens een feestmaal in de salons Hallaert te Antwerpen werd hem als erevoorzitter een ‘Liber amicorum’ overhandigd. Ook dit enig exemplaar was voor hem een tweede ‘Jeugd’-boek, met de bonte getuigenissen, gedichten, prozafragmenten, schetsen en tekeningen, van jonge mensen, die spontaan hun dankbaarheid en hun sympathie betuigden aan de kunstenaar, die door zijn lichtend voorbeeld evenzeer als door zijn scheppend werk hun eigen jeugd had verblijd. Tot aan zijn dood is Ernest Claes in hart en geest de erevoorzitter gebleven van de Vereniging, die enkele maanden vóór zijn afsterven haar twintigjarig bestaan herdacht. Zijn aanwezigheid ligt ook in dit Liber Amicorum voor goed verzegeld.

Ik zou zijn nagedachtenis te kort doen met alleen die aanwezigheid langs de zonnige zijde te belichten. De man, die zich in zijn boeken ontfermde over de eenvoudigen en dompelaars, de getekenden en kruisdragers, was ook present daar waar de sterveling het eenzaamst is: in de afzondering van ziekte en lijden.

Hij was een trouw medewerker aan het tweemaandelijks tijdschrift ‘Onder Ons’, een blad voor zieken en gehandicapten, dat nooit te vergeefs op hem beroep deed. Hij steunde met raad en daad de Lourdesactie en volgde van dichtbij de jaarlijkse pelgrimstochten van onze Vlaamse zieken naar het heilsoord in de Pyreneeën. De lange, vermoeiende reis naar Lourdes met de ‘witte trein’ durfde hij niet meer aan, maar bij een ziekentriduüm in zijn Hagelandse geboortestreek was hij aanwezig als pelgrim en als getuige, die ons met zijn warme overtuiging wist te vertellen hoe ‘Ons-Lieve-Vrouwke heuren beeweg deed’. We waren zelf getuige om ons blijvend te herinneren hoe de pelgrim Ernest Claes zijn beeweg deed temidden van de langdurige zieken, uitgestrekt op het grote lijdensbed in een weide van Scherpenheuvel.

In mijn dagboek (Scherpenheuvel, 8 augustus 1954) heb ik aangetekend:

Gedenk de sterfelijkheid, ons aller euvel, en zie ten voet van deze scherpe heuvel het oogstveld, waar de bitse zeis der kwalen, ging halm en aar genadeloos vermalen, en waar eens ruiste 't volle levenslied kreunt nu als 't fluisteren van het ranke riet uit duizend monden, duizend zere leden het stille koor van smekende gebeden.

Bij de handoplegging van de zieken door Kardinaal Van Roey, samen met een koor van priesters, zag ik de rijzige gestalte van de Zichemse verteller naast die van staatsminister Frans Van Cauwelaert en van andere autoriteiten. Daar stond, blootshoofds, de ingetogen officiële pelgrim, maar enkele uren later ontmoette ik hem in het onbekende koor van bedevaartgangers, in de schaduw van Scherpenheuvelse basiliek. Daar was hij de eenzame onder de anoniemen, de in zichzelf gekeerde, met de rozenkrans tussen de vingeren, de biddende en boetende, die met de tallozen zijn stem en zijn hart verhief tot het kleine Hagelandse wonder:

Al gaat uw luister schuil en al uw weelde in zilverglans van menselijke beelden, in kroon en kant, brokaat en kreukloos linnen, het tooisel van onze begrensde zinnen, toch waagt elk hart de verste en hoogste reis tot aan de grenzen van een paradijs, dat duizenden en duizenden geslachten om 't heil van uwe moederschoot betrachten.

Twintig jaar voordien had ik op een zelfde zonnige herfstdag afscheid genomen van die andere weergaloze verteller, eveneens dodelijk in het hart getroffen, Felix Timmermans. Deze sloot zijn dichterschap af met de zwanezang ‘Adagio’.

In mijn herinnering rijzen hun beider gestalten op met een zelfde wonde - dat sterke en zo broze menselijk hart - maar met een andere glimlach, terwijl hun nazingende stemmen hetzelfde gebed of dezelfde poëzie zijn geworden:

Dit was het wonder.
Wij stonden weer alleen,
doch vouwden blij onz' handen.

Het was alsof Hij door ons heen verdween en 't licht in ons is blijven branden.

Blijf zo in ons, o Heer, de zon gaat onder.