Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 18

[p. 299]

Over Ernest Claes
André Demedts

Wat ons in de letterkunde boeit, dus ook in Ernest Claes, is de mens die kunstenaar werd. In hem zoeken wij de onvervangbare persoonlijkheid, die een eigen visie heeft op leven en lot, waarbij hij zichzelf betrokken weet. De mens wiens enigheid tot uiting komt in zijn handelen en streven, wiens zijn zonder dat handelen en streven ontoegankelijk blijft. Dat alles, zijn en doen, wordt dan verwerkelijkt in zijn taal, zijn woordkunst, die terzelfder tijd uitspreekbaarheid is en mededeling.

Wat is er van belang om een mens te leren kennen? In de eerste plaats zijn afkomst, zijn ouders, zijn voorgeslacht, zijn ras. Geredelijk aanvaard of niet, wij dragen in ons bloed de neerslag van veel verledens mee. Wij zijn niet nieuw als wij geboren worden. Zo heeft ook Andersen het geloofd toen hij in Het lelijke wilde Eendje schreef dat het niet erg is in een eendenhof opgegroid te zijn, als men in een zwanenei heeft gelegen.

De invloed van de opvoeding in een bepaalde levenssfeer boetseert uit de natuur in het kind, het sociale wezen dat zich moet aanpassen bij de mensenmaatschappij, dat het kind in staat moet stellen uit zichzelf te treden in de wereld en zijn houding te bepalen tot God, tot wat wel mét maar niet vàn de wereld is. Een voorname rol wordt daarbij gespeeld door de tijd waarin men leeft, tijd die gemaakt wordt door de materiële toestanden met hun politieke en sociale terugslag en door de grote gedachtenstromingen die bij de erfschat van het verleden voortdurend nieuwe rijkdom toevoegen.

Voor velen zijn nog zwaarder van betekenis hun eigen levensomstandigheden, hun studies, hun beroep, hun dagelijks bestaan en werk in een gunstige of ongunstige omgeving en, nog minder te verwaarlozen, de ontmoetingen met mensen die op de een of andere wijze, bewust of gewoonlijk onbewust, in de vorming van hun persoonlijkheid hebben ingegrepen. Ten slotte blijft nog over de idee die iedere mens van kindsbeen af over zichzelf gekoesterd heeft: de persoon die hem aantrok en bezielde, de ideale mens die hij had willen worden.

De rest is mysterie, is genade.

Toegepast op Ernest Claes zien wij hem geboren te Zichem op 24 oktober 1885, als het zevende van de negen kinderen van Jozef Claes en Theresia Lemmens. Zij waren van boerenafkomst van beide zijden.

De economie van de landbouw maakt dat in die stand stabiliteit onmisbaar is. Boeren blijven doorgaans op dezelfde hofstede wonen; beproefde waarden bieden hun de meeste zekerheid en vanzelf, door hun vertrouwdheid met almaardoor dezelfde natuurverschijnselen, scheppen zij tradities die, zolang ze niet door de vooruitgang van de techniek overleefd worden, gehandhaafd blijven.

De grootvader van Claes had gestreden in de Boerenkrijg en zijn wederwaardigheden werden in de familie mondeling overgeleverd. Een vrij grote familie, die op de grens van het Hageland en de Kempen stoelde, in de streek van de abdijen van Averbode en Tongerlo, die er over veel macht en invloed beschikten. De schrijver Claes voelde zich meer Kempenaar dan Hagelander. Van zijn familie getuigde hij, misschien met een tikje overdrijving om het wat pittiger te maken, dat de leden het onder elkander altijd oneens waren tot er zich een vreemdeling mee bemoeide: dan keerden zij zich eendrachtig tegen hem.

De Lemmensen woonden in dezelfde streek. Kentschetsende eigenaardigheid: de grootvader van moeders zijde werd in de wandeling Tist met de hoed geheten, omdat hij ook op de akker de halfhoge hoed droeg van de hereboer. Dat die bijzonderheid in de overlevering bewaard bleef, verklaart iets over de typeerlust van Claes zelf, waaraan wij zo'n opmerkeijk deel van zijn werk te danken hebben.

Van overwegend belang, zowel voor Claes als voor veel andere kunstenaars, zijn de herinneringen aan zijn kinderjaren geweest. Zijn geboortehuis, ‘Het Paviljoen’, herberg en landbouwwinning, stond halfweg aan de steenweg tussen Zichem en Averbode. Zichem vertegenwoordigde de burgerlijke maatschappij met het gemeentehuis, de wet en de politie. Averbode het geestelijk centrum, waarmee Claes zijn leven lang verbonden bleef, een tweede eigen haard bijna, waar hij wilde begraven worden. Hij is ondubbelzinnig en duidelijk een man geweest die de waarde van de natuurlijke gemeenschappen, gezin,

[p. 300]

Claes met André Demedts en Lily van Eetvelde, 1961.

woonbuurt, werkmilieu en volk boven de scheppingen van de politiek en de administratie heeft gesteld.

Als herberg was zijn ouderhuis toegankelijk voor de komende en gaande man, voor de geburen, de passanten en zwervers langs 's Heren verre wegen. In een tijd toen men nog niet vreesde tijd te verliezen, bleven zij vertellen over hun avonturen. Wannes Raps, Victalis van Gille en veel anderen. Wij zien het van oktober tot maart als de avonden lang zijn, bij de haard die warmte gaf en licht. Voor de knaap Ernest ging naast en boven de alledaagse werkelijkheid een tweede wereld open: die van de verbeelding en de droom, die het kiemland is van schoonheid en kunst. Buiten leidde de natuur haar eigen leven, ten groten dele nog onberoerd door mensenhand: sparrebossen en heide, zandheuvels en lage weiden langs de Demer en de Gulp, slingerende landwegen en paden, kleine boerderijen en huizen uit leem met stro bedekt, waarboven wind, zon en regen uit een eindeloze hemel. Soms sneeuw en ieder jaar opnieuw het wonder van de lente. Een vereenzaamd, bijna verlaten land, waar nog heksen en weerwolven leefden, waar het spookte op sommige plaatsen en op andere God of zijn lieve heiligen op een miraculeuze wijze tussenbeide gekomen waren om iemand te redden uit nood en gevaar.

Van kind tot knaap groeide hij op tegen de achtergrond van het einde der 19e eeuw. De ouders van Claes waren niet rijk, zij waren ook niet arm. Maar de meeste kleine boeren en de landarbeiders waren dat wel en leefden in omstandigheden die nu onhoudbaar zouden schijnen. Als zij te verdragen waren kwam het doordat de mensen het nooit anders geweten hadden en zich van allerlei machten zo afhankelijk voelden dat zij hun lijdzaamheid als de veiligste waarborg tegen nog erger rampspoed beschouwden. De grond kon zijn bevolking niet voeden. De armsten weken uit naar de Waalse industriebekkens of naar de stad. Men geloofde van hen dat zij de onstandvastigen en minder betrouwbaren waren.

Tegen die misstanden en de voorrechten der rijken bestond er ongetwijfeld verzet, maar het kwam zelden tot uiting in het openbaar. Bij velen bleef het een onstilbaar verlangen naar orde en rechtvaardigheid, vermengd met een beetje verdriet en verbittering. Uit die gevoels- en denkwereld is Stegger gegroeid en Het Leven van Herman Coene, volgens Claes zelf zijn liefste boek. Bij die motieven tot een sociale opstandigheid is later verontwaardiging gekomen om de achteruitstelling en vernedering die het Vlaamse volk werd aangedaan. Denken wij maar aan De Vulgaire Geschiedenis van Charelke Dop en aan het vervolg erop dat na de tweede wereldoorlog, onder de titel Gerechtelijke Dwaling geschreven werd.

Claes ging naar school bij de zusters, later bij meester Baekelants. Over die tijd heeft hij gehandeld in De Witte, het portret van de rakker die hij had willen zijn en niet is geweest. Tussen zijn achtste en tiende jaar liep hij het gevaar doof en blind te worden. Dikwijls moest hij thuis blijven bij zijn vader die aan astma leed en te vroeg zou sterven op 22 februari 1895. Na zijn dood lag op de schouw het boek waaruit hij de voorgande weken gelezen had, De arme Edelman van Hendrik Conscience. Wie luisteren kan beseft waarom Claes die bijzonderheid heeft opgetekend: hij heeft echt van zijn vader, zoals ook van zijn moeder gehouden. De mooiste figuren uit zijn verhalen zijn vaders en moeders, of pastoors als Munte of Campens, in wie hij vooral de vaderlijke goedheid belichaamd heeft. Na zijn plechtige communie liep Claes nog enige tijd onregelmatig naar school en daarna werd hij als kleine bediende aangenomen in de drukkerij van de abdij te Averbode. Dank zij de hulp van Mgr. Crets mocht hij enige tijd later aan het college te Herentals gaan studeren en daar schreef hij zijn eerste schetsen, die in 1906 gebundeld werden en in Flandria's Novellenbibliotheek verschenen. Hij liep in zijn eenentwintigste jaar, zijn leven naar buiten zou pas beginnen, maar de innerlijke vorm van zijn persoonlijkheid was voltooid. Wel zou zij nog verrijkt, verruimd en verdiept worden, maar binnen haar gestelde grenzen.

Veertig jaar lang heeft Ernest Claes ongeveer elk jaar een boek, een roman, een novelle, een autobiografisch geschrift of een bundel verhalen gepubliceerd. Normaal is dat al die uitgaven niet dezelfde waarde bezitten. Toch dragen ze van de eerste tot de laatste het waarmerk van zijn oorspronkelijk kunstenaarschap.

Hij is een uitbeelder van concrete dingen en mensen die uit de werkelijkheid gegrepen zijn. In een vraaggesprek met Louis Sourie heeft hij verklaard: ‘Er worden tegenwoordig te veel boeken gemaakt. Er worden te veel van die problemenromans gefabriceerd. Ze groeien niet uit innerlijke aandrang en levensrijpheid’. Claes gaat daarentegen steeds van de ervaring uit. Hij aanvaardt de bestaande werkelijkheid, hoewel hij aan een betere wereld gelooft, omdat hij de werkelijke toestanden en mensen gadeslaat uit een standpunt dat buiten de tijd is gelegen.

Wat kleinzielig en dwaas aandoet vindt toch genade in zijn ogen, omdat hij er slechts een gering belang aan toekent. Als hij van de mensen houdt is het als een verzamelaar van de kostbaarheden waaraan hij zich heeft gehecht. Het zijn de eigenaardigheden van zijn helden die hem zo geboeid hebben, dat hun beschrijving in zijn karakteristieken hoofdzaak wordt. Die helden voelen zich thuis op de wereld. Armoede, leed, vervolging mogen hun aandeel zijn en nog vinden zij het leven schoon en waard geleefd te worden. De zekerheid van een geloof zonder twijfel vrijwaart hen voor een piekerend nadenken over het lot van de mens. Wanhopigen om de zinloosheid van alles, destructieve nihilisten zonder geestelijk houvast komen bij Claes niet voor.

Waar zijn werk luidop gelezen wordt, boet het niets van zijn aantrekkelijkheid in. Die eigenschap heeft het met de volkskunst gemeen. Even onmiddellijk als door het leven wil het volk door de kunst aangegrepen worden en ontroerd. Vandaar dat Claes afkerig stond tegenover het theoretiseren dat van veel romans essays in verhaalvorm maakt. Hij hield terdege rekening met de wensen van zijn lezers en vermeed wat hun onaangenaam zou zijn. Van zijn werk mocht geen ontredderde invloed uitgaan: zijn personages moesten leven en sterven, verzoend met het bestaan en de dood. Waar zij een zeldzame maal tegenover die eis in gebreke bleven, dient het beschouwd als een straf hun door de schrijver opgelegd, om aan het verlangen naar rechtvaardigheid van zijn lezers tegemoet te komen.

[p. 301]

‘Ze vragen om “more brains”’, heeft Claes in een gesprek met zijn biograaf Armand Boni opgemerkt, ‘Maar wat wij nodig hebben is “meer hart”’. Daarmede werd niet meer hartstocht, wel meer welwillendheid en liefde bedoeld. Veeleer dan een geschenk van de natuur was zijn gimlachende gemoedelijkheid een verworvenheid, die als schild werd gebruikt. Zij kwam uit zijn humor, uit zijn overwonnen en gelouterde droefgeestigheid voort. Onrust, zwaarmoedigheid noch angst ligt ten grondslag aan zijn kunst, maar een zekere onvoldaanheid door de beperkte mogelijkheid van de mens. Hij leeft het liefst in zijn eigen wereld, de wereld van Wannes Raps, pastoor Campens en De Witte, waar het in weerwil van bekrompenheid en onrecht toch goed om leven is. Die werkelijkheid, een geïdealiseerde ervaring wordt met het gouden licht van de herinnering omstraald en zo voorgesteld alsof het de gewone realiteit zou zijn.

Zoals een evenwichtig man uit de straat zich met galgenhumor over zijn tegenslagen heenzet, trachten de personages van Claes de tragiek van hun leven door een goedgeefse lach te vergeten. Zij vermijden te zoeken naar de waarheid over de grond der dingen en zichzelf. Ondanks hun mizeries voelen zij zich thuis op de aarde en verzekerd van een gelukkige eeuwigheid. De erkenning van hun begrensdheid maakt hen tot mensen die genegenheid waard zijn en soms tot medelijden verplichten. Personages als Charelke Dop blijven uitzonderingen, want Claes sprak niet gaarne over dezulken en als hij het deed was hij nog geneigd hen te verontschuldigen. Hun gemeenheid schreef hij toe aan onwetendheid of oorzaken die buiten hun verantwoordelijkheid vielen. Maar terwijl hij zijn vriendschap schonk, bevroedde hij beter dan degenen die ervan genoten, dat zij het menselijk tekort niet kon opheffen. In een toespraak naar aanleiding van zijn 70e verjaardag hebben wij Claes horen zeggen: ‘Een ernstig schrijver kent beter zichzelf dan degenen die over hem schrijven. Ik heb altijd mezelfd gekend, mijn gaven en gebreken. Ik heb geweten wat ik kon en niet kon. Dat heeft mij gered op ogenblikken van ontmoediging en aangezet om vol te houden, ook als anderen verklaarden dat ik geen toekomst had’. Die toekomst waarover hij toen sprak is nu voorbij, maar als een verleden dat levend is gebleven. Claes wordt nog gelezen en vooralsnog schijnt daarin geen verandering te zullen komen.

In zijn werk is het romantisme van de herinneringskunst met het realisme van de nuchtere opmerker verenigd. Zijn liefde voor het land waar hij thuishoorde met lichaam en ziel ging samen met zijn belangstelling voor eenvoudige en typische persoonlijkheden. Een denker over de zin van het bestaan, een peiler naar de laatste aandrangen van ons handelen, een taalschepper en -hernieuwer was hij niet, wel een verteller van ongewoon formaat. Boeiend en beminnelijk, door zijn natuurlijkheid en warmte van gemoed.