Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 18

[p. 295]

Ernest Claes creatief werk na de tweede wereldoorlog
Paul Hardy

Aan de twee oorlogen, waarbij ons volk in deze eeuw betrokken werd, heeft Ernest Claes zijn tol moeten betalen. Tijdens de eerste kende hij het front en de krijgsgevangenschap. Hij heeft de daaraan verbonden beproevingen aanvaard op de wijze van diegenen die door het leven geenszins werden verwend. Hij heeft het ermee verbonden leed zijn volle pond gegeven en, waar het mogelijk was, heeft hij de harde momenten met het wapen van zijn humor gerelativeerd. Alleen de profiteurs van het leed, dat hij zijn volk mee had helpen dragen, hebben hem in het harnas gejaagd. De vrucht van zijn verontwaardiging ligt besloten in De vulgaire geschiedenis van Charelke Dop, dat bij zijn publikatie heel wat deining verwekte daar velen precies van hem, Ernest Claes, niet hadden verwacht dat hij het mes van het sarcasme zo genadeloos zou durven hanteren.

Allengerhand luwde zijn verontwaardiging, maar in september 1944, toen onze gewesten bevrijd waren, maar voor vele Vlamingen de vreselijkste oorlogsellende nog moest beginnen, werd Ernest Claes - hij naderde toen zijn zestigste jaar - in de gevangenis gezet. Na drie maanden werd hij in vrijheid en twee jaar later volkomen buiten vervolging gesteld. Aldus had hij het lot gedeeld van vele Vlamingen wier naam populair was, van een aanzienlijk deel bovendien van de werkelijke Vlaamse elite. Gedurende een aantal jaren die op de tweede wereldoorlog volgden zal men in de geschriften van deze zachtmoedige man, die niet bij machte was voor iemand haat op te brengen, de sporen terugvinden van zijn diepe ontgoocheling. Zij die schuld dragen aan het leed dat de gevierde Vlaamse kunstenaar werd berokkend, zij dragen meteen schuld aan het feit dat deze man met zijn groot hart aan zijn medemensen die hij lief had, is gaan twijfelen. Gelukkig zijn ze er niet in geslaagd hem tot zwijgen te brengen. Ze hebben alleen bereikt dat hij genoodzaakt werd - ten einde plagerijen en verdere moeilijkheden te voorkomen - drie verhalen onder schuilnaam te publiceren. De titels van die verhalen luiden:

Kerstnacht in de gevangenis, De oude Moeder, en Gerechtelijke dwaling. Ze verschenen in 1946 en 1947 bij de illegale uitgeverij N.V. Ontspanningslectuur te Antwerpen onder het pseudoniem G. van Hasselt. Vooral uit het eerstgenoemde verhaal blijkt een emotionele crisistoestand die van zuke aard was dat ze ons destijds verhinderde achter de schuilnaam de ware identiteit van de schrijver te onderkennen. Het pseudoniem G. van Hasselt werd echter, voor ieder die met het werk van Ernest Claes enigszins vertrouwd was, volkomen doorzichtig bij de lectuur van De oude Moeder.

De moederfiguur heeft in het werk van Ernest Claes steeds een voornaam aandeel gehad en de ermee verband houdende dramatiek werd ook reeds vroeger door hem geprojecteerd in het leed en het onrecht welke zich in oorlogstijd scherper dan anders manifesteren. Met De oude Moeder heeft Ernest Claes tenslotte een van zijn meest aangrijpende novellen geschreven.

Zijn hoofdfiguur is meer dan een toevallige moeder. Het is de eeuwige moedergestalte van Käthe Kollwitz: het bij uitnemendheid begrijpende, ellende lenigende menstype dat, wars van alle baatzucht of berekening, enkel handelend van uit de oerbewogenheid van haar moeder-zijn - dat veel dieper ligt dan in het behoudsinstict van het moederdier - dat tenslotte veel verder reikt dan de bloedverbondenheid met haar eigen kind. De moeder is voor Claes de absoluut duldende, de immer wachtende, die de harten van de bozen weet te vermurwen, die hen door wie ze onrechtvaardig wordt behandeld, de gloed van de schaamte over de slapen jaagt. Uiteindelijk is ze onlosmakelijk verbonden met de traditioneel gerichte religiositeit van Ernest Claes, want ‘als de moeder zit en peinst, dan is dat bidden’. Bovendien worden de meest tergende aspecten van de na-oorlogse repressie in deze aangrijpende novelle als op één doek saamgevoegd. Men mag, voor mijn part, De oude Moeder als een tendentieus verhaal bestempelen. In dat geval vergete men echter niet dat een tendens van soortgelijke categorie ‘Le silence de la mer’ van Vercors tot een uniek getuigenis heeft gemaakt, met dien verstande dat Claes aan de patriottische idee van Vercors voorbijreikt. In De oude Moeder is de tendens niet begrensd door de liefde tot het vaderland; ze is gewoon algemeen menselijk.

[p. 296]

In een korte, hoewel diepgaande analyse (cfr. Boekengids, september 1959), gewijd aan het oeuvre van Ernest Claes, naar aanleiding van de Interprovinciale Prijs die hem voor zijn gezamenlijk werk werd toegekend, heeft Dr. Joris Taels de aandacht gevestigd op de ambivalentie welke de geschriften van Claes kenmerkt. Gerechtelijke dwaling - zijnde het derde verhaal dat onder hogergenoemd pseudoniem verscheen - is daarvan wel een relevant voorbeeld, althans wanneer men de gevoelssfeer van dit verhaal even wil toetsen aan die van De oude Moeder. Genadelozer nog dan in Charelke Dop gaat de schrijver hier te keer tegen diegenen die de zijde van de profiteurs verkozen. Kunnen wij voor de platvloerse materialist die Charelke Dop is nog enig begrip opbrengen, dan vermogen wij zulks in veel mindere mate te doen voor de ‘journalist’, die in Gerechtelijke dwaling ons zijn onverwikkelijk avontuur opdist. Hier wordt de kleinmoedige het slachtoffer van zijn eigen lafheid. De aanknoping van het thema bij dat van het 25-jaar oudere werk mag wel als zeer illustratief gelden voor de visie van Ernest Claes. Die aanknoping is bovendien een werkelijke vondst, want de journalist die zijn pen in de repressiejournalistiek heeft afgestompt, krijgt opdracht van zijn redactiechef de door haat en wrok vastgelopen situatie in dit land met een vleugje humor te overgieten. Hij neemt het oude boek van Ernest Claes nog eens ter hand en besluit op reportage uit te gaan naar Diest ten einde te achterhalen wat met dat Charelke Dop, die na de eerste oorlog bijna in het parlement belandde, verder is gebeurd. Hij ontmoet te Diest in een herberg Louis Serezo, de goede vriend van wijlen Charelke, en hij verneemt dat de geslepen oorlogsprofiteur in mizerabele omstandigheden is gestorven. Wanneer hij zijn speurtocht verder zet teneinde Charelkes neef Gustaf weer te vinden, wordt hem zulks dermate fataal dat hij - zelf verdacht van collaboratie met de vijand - achter de tralies wordt gezet. Na zijn vrijlating behoort hij tot de brede massa van de incivieken en wordt hij genoodzaakt de huizen langs te lopen ten einde sigaren aan de man te brengen. Het is een groteske geschiedenis geworden waarin de sarcastische Ernest Claes op ongenadige

Ernest Claes met Black.

wijze diegenen aan de kaak stelt die in de repressieperiode meehuilden met de wolven, hoewel zij bepaald beter wisten. Uiteindelijk voert hij zijn journalist tot dààr waar van de aanvang af zijn plaats had dienen te zijn: onder de geslagenen, tot wie ook de schrijver behoorde!

Nog in hetzelfde jaar (1947) publiceerde Ernest Claes onder zijn eigen eerlijke naam - waar inmiddels de beschaamde krijgsraad de slijksmetten had van weggeveegd - twee verhalen: Jeroom en Benzamien en Floere het fluwijn (dit laatste in ‘Dietsche Warande en Belfort’ - de uitgave in boekvorm dateert pas van 1951).

Jeroom en Benzamien - dat bij zijn verschijnen een veeleer gering succes kende en pas jaren later, door een TV-bewerking, de waardering kreeg die het verdiende - behelst de wederwaardigheden van twee bejaarde Brusselse beenhouwers. Het is een van de weinige belangrijke geschriften van Ernest Claes die buiten zijn geboortestreek zijn gesitueerd. Door het TV-feuilleton is het verhaal zo populair geworden dat het mij overbodig lijkt bij de anekdotische details ervan stil te blijven. In het geheel van zijn oeuvre heeft het echter een betekenis die men niet over het hoofd mag zien. Ambtshalve heeft Ernest Claes - van oorsprong een plattelandskind - vele jaren te Brussel gewoond. Net zoals hij in zijn jeugd het leven te Zichem en Averbode heeft waargenomen, en wel op een zo intensieve wijze dat hij er tot in zijn ouderdom inspiratie in gevonden heeft, is hem ook het volle leven in de hoofdstad niet ontgaan. En ik vestig er hier de aandacht op dat deze novelle in een soort pseudo-epistolaire vorm gericht is tot zijn oude vriend Herman Teirlinck (die wel in het Brusselse geboren werd, maar van vaders zijde afkomstig was uit een dorpje in het Oudenaardse). Geen van beiden, noch Claes noch Teirlinck, heeft ooit zijn Vlaamse aard verloochend; geen van beiden heeft er kennelijk ooit aan gedacht aan de andere zijde van de taalbarrière te gaan staan, hoezeer ook de liefde tot Brussel en tot de autochtone - d.i. Vlaamse - Brusselaar geregeld tot uiting komt in het werk van Teirlinck. Beiden hebben jarenlang het toenemende verfransingsproces, met lede ogen ongetwijfeld, gadegeslagen. Welnu,

Claes met Timmermans.

in Jeroom en Benzamien zien wij twee Vlaamse volksmensen, deels door een door henzelf gewenste statusverschuiving, terechtkomen in een situatie welke hen fataal wordt. En het is een wijze, hoofdschuddende, maar niets ontziende Ernest Claes die - zonder enige zwaartillendheid weliswaar - het ons maar al te zeer bekende verschijnsel voor ogen houdt van de Vlaamse volksmens, die door harde arbeid welstand verovert, maar in feite allengs zijn aard verloochent en uiteindelijk het zielige slachtoffer wordt van zijn ontheemdheid. Maar Ernest Claes, de stambewuste intellectueel, oordeelt niet streng over zijn twee Brusselse beenhouwers; hij staat heelwat milder tegenover hen dan tegenover de oorlogsparvenu Charelke Dop en de journalist uit ‘Gerechtelijke dwaling’. En zulks in weerwil van het feit dat de beide renteniers tot een volkomen geestelijke ontreddering ontaarden: gedreven door hun late, potsierlijk aandoende passie, dobbelen zij in koelen bloede voor het bezit van een vrouw. Het is een afschuwelijk spel en, naar mijn gevoel, een van de vreselijkste bladzijden welke Claes ooit heeft geschreven. De situatie wordt gelukkig verzacht door de ironische toon en door de moralisatie. Moralisatie mag uiteraard in de verhaalkunst nog zo verwerpelijk zijn, bij Ernest Claes aanvaardt men ze omdat ze geen verkapte vormen aanneemt en als het ware in het verhaal-zelf wordt geïntegreerd. Jeroom en Benzamien is inderdaad een verhaal met een expliciete moraal en de gemoedstoestand van de schrijver in de eerste na-oorlogse jaren zal er voorzeker niet vreemd aan geweest zijn. In zijn Naschrift verluidt het trouwens: ‘de mensch is bestendig geslingerd tusschen het kuische en het onzuivere, tusschen de deugd en de ondeugd, het dier leeft in ons naast den engel. Dat is het leven’.

Wat Floere het fluwijn betreft, sommigen hebben in deze novelle een poging tot thematiek-verruiming willen zien. Mogelijk hebben ze gelijk, als men die verruiming niet te eng verbindt met het object ‘dier’.

Voordien had Ernest Claes reeds over dieren geschreven (b.v. ‘Black’) en ook later speelt het dier nog een voorname rol in zijn vertellingen (de kater Marcoen in

[p. 297]

Claes met zijn vriend Eduard Adriaens (Averbode).

‘Dit is de sproke van Broederke Valentijn’ en de novelle ‘Daske’, welke voorkomt in de ‘Kleine Ernest Claes Omnibus’, die een jaar vóór zijn dood verscheen).

Floere het fluwijn vertoont opvallenderwijze een tweevoudig aspect. Vooreerst vallen wij graag Frans Verbiest bij die in zijn inleiding tot de klassikale uitgave van dit werkje schrijft: ‘In “Floere het fluwijn” speelden de mensen slechts een bijkomende rol, al staat de mensheid in geen enkel ander werk dichter bij ons’. Anderzijds bevindt Claes zich evenwel in geen enkel van zijn andere verhalen dichter bij de natuur, bij dat nimmer tot rust komende, veelvoudige leven dat zich door de vier seizoenen heen afspeelt onder en op de aarde, die aarde waarop de gewassen mild gedijen, waarop eeuwig strijd wordt gevoerd onder de schepselen, niet enkel door die van lagere orde die uitsluitend door hun instincten worden gedreven, maar ook door de mensen, van zodra de kans hun gunstig lijkt. En die kans is vooral gunstig in tijden van oorlog en in de nasleep daarvan, omdat het bij uitstek tijden zijn van onrecht en brutale afrekening. Dan is de menselijke omgeving niet langer een leefmilieu, maar ze wordt een jachtgebied. En daarmee rekening houdend, benevens met de inhoud van Floere het fluwijn, vraag ik me af of we aan dit episch meesterwerkje geen symbolische zin mogen toeschrijven. Niets van datgene, wat tot het domein van de natuur behoort, is Floere vreemd, maar ook bij Ernest Claes was er niets vreemd gebleven van het Brabantse land en van de mensen die hij tijdens zijn kinderjaren en zijn jeugd nauwlettend had geobserveerd en die hij, volwassen wordend, had leren kennen en liefhebben en, tot op zekere hoogte, had leren wantrouwen. Bewust is hij echter blijven huldigen dat ‘sanfte Gesetz’ - die zachte levenswet - zoals het door die andere grote verteller die Adalbert Stifter was, eens werd bestempeld. Doch desondanks blijft Floere het opgejaagde dier, dat uiteindelijk de vlag moet strijken voor zijn samenspannende vijanden.

Ook Ernest Claes - en van daaruit valt het wantrouwen te verklaren - heeft moeten ervaren dat domheid, boosaardigheid en ijverzucht het hoofd opsteken zodra bij de mens de gunstige voorwaarden daartoe voorhanden blijken. Wie zal ons zeggen of hij niet de diepste bronnen van zijn ontfermingswil heeft moeten aanboren om het beginsel van de ‘zachte levenswet’ niet prijs te geven? Floeres vijanden slagen er tenslotte in dat ‘grote, dappere hart’ van het martertje te breken. De man die de magistrale novelle Floere het fluwijn schreef heeft zijn dapper hart niet laten breken.

Wél heeft hij in een ander boek vorm gegeven aan het besef dat niemand zijn lot ontgaat. Zulks geschiedde in de van 1950 daterende roman Daar is een mens verdronken. Die ‘mens’ heet Dore Maerschalck en in dat ‘verdrinken’ heeft Dore zelf de wanhopige hand gehad. En de schrijver keert zich tot het vertrekpunt van Dores noodlct dat deze uiteindelijk roemloos in de Mechelse vaart zal doen belanden.

Het blijkt duidelijk in de bedoeling van Claes te hebben gelegen aan te tonen hoe duizend voorvalletjes als even zoveel kleine schaketjes de keten vormen van Dore Maerschalcks leven, een keten welke hem tenslotte versmacht. Maar het is God - want de fatalistische visie van de auteur blijkt tevens dwarsdoor christelijk - die de schakeltjes aan elkaar smeedt en, met het oog daarop, allerhande lieden die de schakeltjes moeten aanvoeren, Dores leven laat kruisen.

Al laat Ernest Claes bij de aanvang van deze roman een opzet vermoeden in de lijn van het cynisme dat ‘Charelke Dop’ en de novelle ‘Clementine’ kenmerkt, dra wordt hij echter meedogend, vooral wanneer hij de karakterisering van het Brabantse landvolk begint te balanceren door toevoeging van personages, zoals de onderwijzer Noteleers en de postmeester Grootjans, die als de verzinnebeelding zijn van de betere gevoelens, welke huizen in de mens. Door het evenwicht dat zij op het menselijk vlak herstellen hebben die beide figuren de schrijver vergund zonder ontuistering, hoewel volkomen eerlijk en illusieloos, de sensuele, door zijn zucht naar bezit gedreven Dore Maerschalck, in zijn ware, complete gestalte uit te beelden. Hij plaatste zijn figuren in een periode tijdens welke zij genoopt worden zich ongemaskerd te meten met ‘het beest in hen’: andermaal tijdens de oorlog. Daar is een mens verdronken is een roman, gedurfd qua constructie, met tal van wrange bladzijden, waarin een mens op aangrijpende wijze de weg gaat van zijn tragische bestemming. Hier tast de verteller, die weliswaar de technische greep ontbeerde welke eigen is aan grote romanciers, dieper in het zieleleven dan hij voordien ooit placht te doen. Uit dit werk blijkt ook weer het ambivalente karakter van Claes' persoonlijkheid. Men heeft terecht, in verband met dit boek, van een psycho-analytische visie gewaagd. Het vertoont weliswaar niet het brio, de stuwkracht van ‘De vulgaire geschiedenis van Charelke Dop’, waar het inhoudelijk mee verwant is, maar de penetratiekracht in de menselijke natuur is hier veel sterker.

Na deze roman schijnt Ernest Claes de gemoedscrisis, die het gevolg was van het doorstane na-oorlogsleed, wel definitief achter zich te hebben, althans voor zover die crisis waarneembaar is gebleken in zijn zuiver-creatief werk. Zelfs in ‘Cel 269’ - de ervaringen van zijn verblijf in de gevangenis - dat een jaar later verscheen, blijkt de toon, op enkele bladzijden na, heel wat luchtiger.

Intussen hadden trouwens reeds enkele korte verhalen het licht gezien, waarin wij de meer traditionele Ernest Claes opnieuw mochten ontmoeten. Zo publiceerde hij in 1947 een gezellig, fantasierijk kinderboekje Sinterklaas in de hemel en op aarde en in 1950 Peter en Polly, waarin hij de verhouding belicht tussen hemzelf en zijn kleindochtertje en waarin tevens zijn liefde tot het kind-als-zodanig ontroerend tot uiting komt. In 1949 verscheen de bundel Die schone tijd, voor een deel weer pogingen om ‘le temps perdu’, dat vroegere, door de beschaving nog onaangevreten bestaan op het Brabants-Kempische platteland met daar middenin zijn heerlijke abdij van Averbode, te doen herleven. Met het daarin opgenomen ‘Pater Cellier’ wist hij nog een figuur toe te voegen aan zijn rijke reeks menselijke medaljons. De verzuchting ‘Ach, kon Pater Cellier nog eens terugkomen!’ karakteriseert treffend het van weemoed vervulde heimwee van de ouder wordende verteller. In ‘De historie van de mislukte hovenier’, waarvan de handeling buiten zijn geboortegrond ligt, wordt de menselijke bekrompenheid, zonder enig

[p. 298]

cynisme dit keer, nog eens fleurig in het licht gesteld.

Zijn laatste levensjaren waren - zoals bekend is - vooral gewijd aan autobiografisch werk, waarin de ‘Dichtung’ een onvervreemdbare kleur verleende aan de ‘Wahrheit’.

Hij schreef nog de zeer mooie novelle Het was lente (1953), die met een internationale literaire prijs werd bekroond, benevens het gezellige praatboek Over reizen en reizigers (1952), waarin hij andermaal het bewijs leverde ons te kunnen doen luisteren, ook wanneer hij niet erg belangrijke dingen vertelde. In 1957 verscheen Dit is de sproke van Broederke Valentijn, een verhaal dat weliswaar enkele gaatjes vertoont maar dat aan de andere kant onvergetelijke bladzijden bevat, zoals de dood van Vader Abt en de historie van Broeder Marcoen, de kloosterkater. Aan dit boekje werd het aandoenlijke ‘Zo bad Jan Vervloet te Scherpenheuvel’ toegevoegd, slechts weinige bladzijden, die als het ware een synthese - niet zonder humor - inhouden van de vroomheid van de Brabantse volksmens.

Een jaar vóór zijn dood werd in de ‘Kleine Ernest Claes Omnibus’ het aardige hondenverhaal ‘Daske’ opgenomen, benevens een TV-bewerking van ‘Pastoor Campens zaliger’.

Speciaal wil ik echter nog de aandacht vestigen op twee novellen van zeer verscheiden aard: Het leven en de dood van Victalis van Gille (1951) en De nieuwe ambtenaar (1953). Dit laatste is een kostelijke persiflage op de doening in een ministerieel departement, waar een kantoorchef aan het einde van zijn ambtelijke carrière voor een ontredderende situatie wordt gesteld, ingevolge het feit dat een overigens totaal overbodige betrekking vakant wordt verklaard. Het is een speels verhaal over een thema dat Gogolj niet zou hebben versmaad en waar de auteur ongetwijfeld zoveel genoegen heeft aan beleefd als zijn lezers achteraf.

Eerste-rangswerk in zijn genre is evenwel Het leven en de dood van Victalis van Gille, het beste Zichemse ‘portret’ na en naast ‘Wannes Raps’. ‘Herinnering is niets anders dan voze verbeelding’, schrijft Ernest Claes ergens in dit briljante verhaal. Die gedachte lijkt mij een typisch getuigenis voor het feit dat een schrijver zich nooit volkomen veilig weet binnen het domein van wat Adriaan Roland Holst de ‘eigen achtergronden’ van de kunstenaar heeft genoemd. Doch laat deze novelle verbeelding zijn of herinnering, louter vinding of grotendeels beleefde realiteit; laat het zelfs een niet te ontwarren kluwen zijn van beide, wat doet het er toe? Het werkje toont ons de prozaschrijver Ernest Claes, die met eenvoudige middelen zijn hoogste rendement verwezenlijkt. Men dient slechts even de inzet van het verhaal, die schijnbaar doodeenvoudige inzet, kritisch onder de loep te nemen om te ervaren dat Claes, in zijn beste momenten tot de zeer grote vertellers mag worden gerekend. Men stelt zich de vraag hoe deze schrijver er, al keuvelend, in slaagt een mens als de wildstroper Victalis op zulk een wijze ten voeten uit te schetsen en een reële gestalte te verlenen. Die kunde moet, naar het mij voorkomt, iets te maken hebben met een intuïtieve, doch uiterst scherpe zin voor het essentiële. Er ligt bovendien wijsheid in deze, naar bouw en uitwerking, bijzonder gave, afgeronde vertelling, wijsheid die geenszins het resultaat is van wijsgerig denken en evenmin de vrucht van een spitsvondige intelligentie, maar een veroverende wijsheid, veelal opgesmukt als milde, beheerste scherts, doch die ik durf te beschouwen als de verworvenheid van een man die, hoewel cultureel boven het volk van zijn heimat uitgegroeid, toch met zijn hele wezen in dat volk zat geworteld.

Claes met Stijn Streuvels.