Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 18

[p. 290]

Ernest Claes in de schaduw van de tweede wereldoorlog en in het licht van het verleden
Prof. Dr. A. Keersmaekers

September 1969... Een jaar geleden stierf Ernest Claes: hij keerde terug naar het eeuwige vaderland, waar hij al die goede mensen uit zijn eigen streek zou terugvinden, en hij keerde terug naar zijn heimat, die hij heel zijn leven zo vereerd had en waarmee hij altijd verbonden was gebleven.

September 1969... Een kwarteeuw geleden werd het land bevrijd en begon voor zo velen een sombere periode; voor Ernest Claes: die van Cel 269...

En hoeveel septembers uit zijn lang en vruchtbaar leven zouden hier nog kunnen herdacht worden...

Dertig jaar geleden verscheen de novelle De Moeder en de drie Soldaten; in hetzelfde jaar 1939 schreef Ernest Claes nog de novelle Clementine, gepubliceerd in 1940, en in dat oorlogsjaar verscheen eveneens Jeugd, het eerste deel van de ‘memoires’; in 1942 volgde nog de novelle Herodes. Dan zou het geruime tijd duren eer de reeks van werken werd voortgezet: tot 1947; in 1962 werd ze afgesloten met Voordrachtgevers zijn Avonturiers.

Of in 1939 een ‘nieuwe’ periode in het oeuvre van Ernest Claes begon? Misschien wel: van dat jaar dateren de twee ‘sluitstukken’ De Moeder en de drie soldaten en Clementine en het jaar nadien begon met Jeugd die bewuste terugblik op het eigen verleden.

Met Moeder en de drie soldaten schreef Claes een van de prachtigste moedernovellen. In tal van verhalen had hij de Moeder al getekend, met voor de geest, het vereerde beeld van zijn eigen moeder, die op haar sterfbed haar hard leven had samengevat met de woorden: ‘Och mijn kinderen...’ Op de vooravond van de Tweede Wereldoorlog keert Claes nog eens terug naar de periode van de Eerste Wereldoorlog, waarover hij zulke ontroerende bladzijden had geschreven, ook rond het verheerlijkte beeld van ‘een schamel moederke’.

Naamloos is ook deze vrouw, ze heet alleen: de Moeder, en haar wezen is: liefde, zorg voor haar kinderen, voor kinderen en zonen van moeders, zonen die door de oorlog opgeëist werden. Zó ver gaat haar moederliefde, dat ze in invaliede soldaten van het vijandelijke leger haar eigen kinderen herkent en voor de stervende Duitse soldaat haar kerstlied zingt zoals ze dat zou doen en meent te doen voor haar ‘Jungske’, van wie ze door haar onfeilbaar gevoel weet dat hij haar geroepen heeft. Het is een sober en toch grandioos, ontroerend en toch zo eenvoudig verhaal, geschreven in een van stille weemoed zinderende stijl. Tegenover deze Moeder, groot en nobel in haar eenvoudig leven van liefde en geven en zorgen, rijst de figuur van de dorre, hatende en hatelijke Clementine. Konden beide vrouwen leven in dezelfde gezegende streek?... Dat Claes onder deze verschrikkelijke novelle schreef ‘Spa 1939’ moet voorzeker betekenis hebben: niet alleen dat Claes toen ter wille van zijn gezondheid te Spa verbleef, maar ook dat in die luxueuze omgeving het type ‘Clementine’ en het type ‘Mijnheerke’ sterker op hem toetraden. Clementine is inderdaad een ‘zeer eigenaardig vrouwmens’, met een ‘sexeloos temperament’, met de ‘passie tot regelmatigheid’, koel berekenend hoe zij in het bezit moet komen van de erfenis van ‘Mijnheerke’, maar die zo verblind geraakt in haar ‘regelmatigheid’ en vaste berekening dat zij Mijnheerke niet doorziet, terwijl deze nulliteit met een geniepige zin voor ironie haar bedoelingen wél doorheeft. Bij het ineenstorten van haar droomkasteel wreekt Clementine zich schaamteloos op het lijk van Mijnheerke en wordt zot. Het is een verschrikkelijk verhaal, zo onverbiddelijk hard en pijnlijk levensecht, met dat voortdurend gemis van alle menselijke warmte bij de figuren en met dat ontstellende slot van een harde Ernest Claes: ‘Het hele geval doet mij

[p. 291]

Geboortehuis van Claes

lachen.’

Deze twee verhalen zijn elkaars antipoden, de twee uitersten ook van Ernest Claes' kunst: de verheerlijking van het schoonmenselijke, van de bereidheid tot helpen en geven, van de liefde zoals alleen de Moeder liefhebben kan omdat het haar wezen is, en daartegenover de onbarmhartige aftakeling van het cynische egoïsme, vertegenwoordigd door een vrouw die dan nog Clementine - de zachtaardige! - heette: ‘Clementine hield van niets en niemand, zij dacht alleen aan zich zelf. Haar egoïsme had een zo harde, haar gans opslorpende vorm aangenomen, dat het zich zelf niet meer herkende, dat het geen egoïsme meer was, maar wel haar eigen persoon’. Maar de Moeder is in haar naamloosheid een gesublimeerd individu, terwijl de Clementine-met-haar-valse-naam de verpersoonlijkte en eenling-geworden harteloosheid is.

Zoals zijn vele verhalen van menselijke goedheid en vanzelfsprekende heldhaftige offerzin culmineerden in De Moeder en de drie Soldaten, zo staat ook Clementine tussen Charelke Dop en Jeroom en Benzamien en andere voorbeelden van harde berekening en liefdeloosheid voor de mensen met wie ze samen leven. Daarom zijn het twee hoogtepunten in het oeuvre van Ernest Claes. De oorlog zou nog een andere Ernest Claes aan het woord horen: in 1942 verscheen als nummer 1 van de ‘Kunstsnoeckjes-reeks’ het bijbelse verhaal Herodes. Eigenlijk is niet deze duistere moordenaar van zoveel Joodse kinderen de hoofdfiguur

Claes' oudste broer, Hein.

van het verhaal, maar wel zijn ruwe en bonkige lijfwacht Yussub, die zich in een visioen als de goede moordenaar ziet hangen aan het kruis op Golgotha. Claes schijnt een voorliefde te hebben gehad voor dergelijke hooggestemde en verlossende visioenen: Wannes Raps en Victalis van Gille (dank zij zijn beste maat Pol Taels) beleven ook zo hun ‘hemelvaart’ en deze Yussub is in zijn ruige goedheid verwant met de stropers en landlopers uit de streek van Claes. Met zijn sober, hier toch meer bewerkt woord weet Claes een sfeer en een mens op te toveren, maar, hoe literair deze Herodes-vertelling ook is, ze schenkt geen voldoening. Is deze wereld toch vreemd geweest voor de mens Ernest Claes, ondanks zijn vertrouwdheid met de Bijbel?... Belangrijker lijkt me echter de vraag: in hoeverre is hier de achtergrond van de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog aanwezig? Niet de verfoeilijke machthebber Herodes - of zijn hofedelen Varus, Eutarchos, Eusebos - treedt hier op de voorgrond; Herodes' wrede onmenselijkheid was reeds door het evangelieverhaal vastgesteld en vastgelegd. Hoofdfiguur is de niet-bijbelse Yussub, zoon van de roverhoofdman Dismas: uit het verderfelijke milieu zal hij gered worden omdat er, bijna ondanks hem zelf, menselijke goedheid in zijn hart schuilde. Maar dat visioen komt te plots, overtuigt niet helemaal. En het verhaal eindigt met het bevel tot de kindermoord. Lieten de oorlogsomstandigheden geen duidelijker taal toe? De oorlog, zijn gruwelen en ook de Jodenvervolging duurden

Zijn broer Peer.

nog voort in 1942...

Jaren zou het dan duren eer Ernest Claes weer een nieuw verhaal schreef...

Maar ‘fantasie’-verhalen vormen niet het enige, wellicht zelfs niet het belangrijkste deel van het oeuvre van Ernest Claes. Zijn dagboek zal de neerslag bevatten van zijn belevenissen, ontmoetingen en overwegingen, en daaruit groeien nu zijn ‘memoires’, waarvan in het eerste oorlogsjaar ook het eerste ‘deel’ verscheen: Jeugd.

Wat Ernest Claes tot dan toe geschreven had, was alles voor het grootste deel al autobiografisch: eigen belevenissen, ervaringen en waarnemingen werden geobjectiveerd in zijn verhalen. Maar nu keek hij bewust terug op het verleden, riep het weer op en vertelde erover, over zijn eigen vreugden en miseries, alles doorstraald en belicht door de hunker van de weemoed om en de zo diep doorvoelde verbondenheid met ‘de Geest van het Vaderhuis’.

De aanhef van Jeugd geldt voor alle werken die tot de reeks van de memoires behoren: ‘Dit boek is geen verzameling van herinneringen en anekdoten uit mijn kinderjaren. Het is de samenvatting, en de geest, van een levenstijd waarover een mensengeslacht heengegaan is en die tot in zijn diepste fundamenten werd uiteengeschokt. Het is tevens de uitdrukking van een grote liefde, met het beeld van een land en een volk. Land en volk kunnen groeien, verschrompelen, evolueren, op korte of lange tijd. De liefde voor land en volk blijft eender.’

Jeugd is de terugbik op zijn kinderjaren,

Lisa, zuster van Claes.

[p. 292]

tot de jonge Ernest Claes gaat werken op de drukkerij van de abdij te Averbode: de eerste stap die hem zal wegleiden uit het ruwe milieu van gotferende ploeteraars met hun natuur-instict, hun harde handen voor werken en slaan, hun grote dorst en overgeërfde goedheid en gouden hart.

Op zijn zestigste verjaardag - 24 oktober 1945 - sloot Claes een tweede reeks mijmeringen over zijn kinderjaren af: De oude Klok (gepubliceerd in 1947). Nog eenmaal moest hij terugkomen op het einde van zijn harde en toch zo belangrijke kindertijd. ‘Toen ik het laatste hoofdstuk schreef van “Jeugd”, stond het voornemen bij mij vast op deze periode van mijn leven nog eenmaal terug te komen. Het zou, en zal, het laatste zijn dat ik over kinderleven vertel. De leeftijd tussen tien en dertien jaar, waarop men niet helemaal meer kind, en waarop men nog niets anders is, komt ons voor als een holle tijd en is vaak beslissend voor de toekomst. - Ik schreef dit boek meer voor me zelf dan voor anderen.’ Toch moeten ook die anderen Ernest Claes dankbaar zijn voor deze verstilde mijmeringen en herinneringen, zoals onze literatuur - en welke buitenlandse? - er weinige bezit. De oude Klok is nog stiller, nog weemoediger dan Jeugd, nog meer mijmerend; kwam dat doordat er tussen beide werken weer een wereldoorlog en de bittere repressie-ervaringen over de auteur gekomen waren? Deze simpele en vaak zo poëtische evocatie, zo levenswijs, leven-aanvaardend en melancholisch waren een noodzakelijke aanvulling van Jeugd, waarin ook (en vooral) de familiale omgeving en de vroegere kinderjaren herdacht en bemediteerd werden. In een noot wees Ernest Claes nu herhaaldelijk op het verband met zijn vroegere werken.

De oude Klok sloot het verhaal van zijn jeugd af met het tweede afscheid van het vaderhuis: het vertrek naar het college, de vervulling van een kinderdroom en van een hunkering - erfenis van zijn vader - om boven het rauw-harde leven van zijn omgeving uit te stijgen.

In 1950 kwam het vervolg: Studentenkosthuis ‘Bij Fien Janssens’. Het verscheen in de ‘Gulden Reeks van het Davidsfonds bij zijn 75-jarig Jubileum’; in die reeks paste inderdaad een boek van Ernest Claes die

Philomeen, zuster van Claes.

zich voor datzelfde Davidsfonds door zijn talloze lezingen zo verdienstelijk had gemaakt. Studentenkosthuis is de herinnering aan het verblijf van zeven jaren op het college te Herentals, waardoor Ernest Claes zich door-en-door Kempenaar ging voelen. Maar ook deze college-jaren zou Ernest Claes een tweede maal overschouwen, nl. in Voor de open Poort (1952), tot hij ook daarmee ‘voor de tweede keer de grendel op de deur’ schoof. Gaf hij in Studentenkosthuis eerder een algemene kijk op die jaren, met het accent op de eerste en met een voorkeur voor de lichtzijde, in Voor de open Poort overschouwde hij vooral zijn latere collegetijd, die van de innerlijke onzekerheid en van de beangstigende twijfel van de jonge kerel. Zoals hij in De oude Klok zijn kinderjaren, al zo fijngevoelig herdacht in Jeugd, nog eens verstild en verdiept had overwogen, zo hernam hij het overzicht van de Herentalse jaren uit Studentenkosthuis weer in verstilde en verdiepte beschouwingen van zijn eigen opgang en innerlijke groei tot hij ‘voor de open poort’ stond, die voor hem evenwel niet scheen uit te geven op een weg naar verdere heerlijke opgang: nu hij geen ‘pastoor’ werd, scheen voortstuderen uitgesloten.

Daarmee werd de terugblik op een ver verleden voorlopig besloten. Ondertussen waren de laatste jaren voor de auteur bijzonder hard geweest. De neerslag van de zwaarste drie maanden - septemberdecember 1944 - was Cel 269 (1952): een brandend boek, waarin toch de humor niet ontbreekt, een schrijnende aanklacht tegen een verdwaasd repressie-gerecht, de sobere en toch zo ontzettende klacht van een nobel en vroom mens, tevens het getuigenis van een in-goed en superieur artiest. ‘Een dichter mag zich veel permitteren. Hij mag over zichzelf spreken, tenminste schrijven, wanneer hij daar zin in heeft. Maar hij mag zijn lezers niet nutteloos bezwaren met zijn eigen persoonlijke miserietjes en vreugdetjes, waar zij niets aan hebben. Hij moet eerlijk zijn. Als hij smart, lijden, humor - ja, humor! - in een gevangeniscel beschrijft, moet ieder van zijn lezers dit kunnen verwerken in zijn eigen hart, en er zijn eigen ziel mee verrijken. Als hij vreugde en geluk in de gevangenis beleeft, moet het hart van de lezer zich met het zijne verruimen tot iets dat in een gelukkige dispositie brengt, boven het momentele, het tijdelijke. Zo wordt die schrijver dan “Europeeër”, en blijft niet, in casu, alleen Vlaming of Belg, en hij beantwoordt aan de eis van “more brains”, meer hersenen. Een gevangeniscel is uitstekend geschikt voor more brains.’ Wie hoort hierin niet welbepaalde reminiscenties, verwijten die Claes zelf vaak had moeten horen, en die hij hier niet zonder zijn gevoelige zin voor humor oproept, zoals hij zich superieur en gentlemanlike wreekte op de gewetensvolle ‘wreedaard’ die in zijn cel overal kwam zoeken naar lucifers en die hij bij het afscheid twee volle doosjes in de hand stopte met een ‘Au revoir!’ Wat had Ernest Claes zin voor elk klein gebeuren en voor de relativiteit van alle dingen des levens! Hoe schrijnend de aanklacht van de oudere, wijze man ook is, toch blijft hij altijd de goede, waardige, aanvaardende mens met een onverwoestbaar Godsvertrouwen en met een ruim hart voor de medemensen, een hart dat niet kon haten...

Deze bittere na-oorlogservaring zou voor de auteur ook de aanleiding zijn tot het schrijven van enkele verhalen, zoals dat eveneens met zijn belevenissen uit de Eerste Wereldoorlog het geval was geweest. Maar Ernest Claes keerde ook terug naar de wereld van zijn verre herinneringen en schreef verder aan zijn ‘memoires’.

In 1957 verscheen Ik was Student, het verhaal van het uitzichtloze jaar na zijn humaniora en van de eerste twee harde jaren aan de universiteit te Leuven als soldaat van de ‘Compagnie Universitaire’. Het is het relaas van een zwaar leven, maar waar de jonge man bovenuit stijgt door zijn onverwoestbaar geloof in het leven, door zijn taaiheid en zijn nooit falende zin voor gevoel en humor. Herinneringen aan de Leuvense tijd bracht ook het volgende boek: Leuven. O dagen, schone dagen! (1958), opgedragen aan zijn commilitones en aan de komende studentengeneraties, om hun ‘een beeld en een gedenkenis na te laten van iemand die Leuven, die zijn studentenleven nooit vergeten kon’. ‘Met een weemoedig hart’ schreef hij die herinneringen neer, maar alles bruist van luim en ernst, van jouissantie

[p. 293]

en strijdbaarheid, van levensgenieting en werkzaamheid, van studentikoze dienstbaarheid aan een ideaal: volk en land. En al volgt de ene generatie de andere op, al is er voor elke gaande generatie de betreurde of weemoedig-bemijmerde ‘mutatio rerum’, toch blijft de oude trouw, de oude vriendschap, en zegeviert de overtuiging dat in de betekenis van het universitaire leven ‘non est mutatio rerum’! Leuven. O dagen, schone dagen! werd geschreven met een blij en ruim hart; een plotseling onhoudbaar opwellen van heerlijke herinneringen was het, onverwacht, want aan het slot van Ik was Student stond de mededeling: ‘Op dit werk volgt Ik en mijn Boeken’. Maar zoals eerst de kinderjaren tweemaal mijmerend overschouwd werden, en nadien de collegejaren, zo moest het ook met de Leuvense tijd gebeuren; ditmaal echter was de tweede ‘meditatie’ geen herdenking in mineurtoon, integendeel; nu was het juist andersom: de jonge man had zijn weg gevonden en ging die, vol levensmoed en met de gestaalde en beproefde wil om het doel te bereiken.

Dan kon de beschouwing van het latere, zo vruchtbare leven komen. In 1955 was al wel een plaquette verschenen: Ik en mijn Lezers, maar deze kwam niet in de handel. En toen in 1960 de terugblik op het verleden werd voortgezet, luidde de titel niet Ik en mijn Boeken, maar: Ik en de Witte, al gaat het over heel wat meer. Maar in deze beschouwingen staat de geschiedenis van De Witte centraal, telkens keert de auteur naar dat boek terug, in die Witte lopen ook de draden van alle - of toch de meeste - andere verhalen samen, omdat hij de incarnatie is van een volksjongen, een jongen uit het volk en verbonden met de hele omgeving die de stof en het decor zijn van de werken van Ernest Claes. En voortdurend horen we ook hier de schalkse verteller, de weemoedige maar ras-echte ‘humorist’ ‘qui rit pour ne pas devoir en pleurer’, zoals Claes zelf citeert.

Ernest Claes was scherpzinnig genoeg om zich zellf, zijn leven, zijn medemensen en zijn kunst te zien en te aanvaarden en op de juiste waarde te schatten.

Om de rijke, begenadigde kunstenaar Ernest Claes te leren kennen, is Ik en de Witte een onmisbaar werk: het is de sleutel tot de schatkamer en tot het hart, tot zijn werk en tot zijn levenswijsheid met zijn onverwoestbaar geloof in dat leven en in de mens.

Een aanvulling bracht nog in 1962 Voordrachtgevers zijn Avonturiers, een terugblik op verschillende episodes uit zijn leven, gezapig verteld, altijd monkelend, met de schone kunst onmiddellijk het goede te ontdekken in de medemens zonder diens tekorten te verdoezelen. Wat een mensenkennis spreekt uit dit relaas van de overtalrijke ontmoetingen en belevenissen, maar tevens wat een mild hart!

En met dit werk had Ernest Claes weer eens een tweede stuk geschreven bij Ik en de Witte, al is het verband nu veel losser en al had hij in zijn herinneringen en in zijn dagboek ongetwijfeld nog meer dan ‘stof’ genoeg om de reeks van zijn memoires met enkele boekdelen aan te vullen. Zijn dagboek, waaruit hij af en toe citeerde, moet voor de kennis van de auteur en zijn werk en voor de geschiedenis van de Vlaamse cultuur nog talloos-vele waardevolle gegevens bevatten. Besluit de publicatie van dat dagboek ooit de reeks van deze herinneringen? We hopen het.

Zoals die memoires nu gepubliceerd zijn, overschouwt de lezer daarin de moeizame maar schone groei van een heel mensenleven, een leven van opgang en dienstbaarheid. ‘Hoe wonderbaar zijn Gods wegen!’ is een uitspraak die in de Bijbel vaak voorkomt; het leven van Ernest Claes is daarvan een treffend voorbeeld, een ‘model’ van een harde en taaie groei - ‘Waar een wil is, is een weg!’ -, van gevoeligheid en weemoed en kwetsbaarheid, het leven van een trouw en door-goed mens, begaafd met een scherpe waarnemingsblik en altijd gelovend in het goede; voor haat was geen plaats in zijn ruim hart, dat altijd en vooral openstond voor kinderen en dat in iedereen het goede kon ontdekken. Het bewustzijn van een bijzondere roeping, de wil om boven een neerdrukkende omgeving uit te komen, de hang naar wat ‘des geestes’ is, dit alles vindt men in elk van zijn boeken

Claes met echtgenote in het ‘Lijsternest’. Foto genomen door Stijn Streuvels.

terug. Toch schetsen deze memoires vooral, om niet te zeggen: alleen, zijn groei, zijn weg-groeien van zijn goede, maar primitieve omgeving. Dat weggroeien bracht evenwel ook zijn innerlijke gespletenheid mee, de doem van de echte romanticus die in het nieuw-verworven leven terug moést naar zijn oorsprong, naar het autochtone: ‘Het was mij, telkens als ik in hun midden zat, met hen kegelde of kaart speelde, of ik iets terugvond van mijn écht leven, van mijn oorsprong en vadergrond,’ schreef Ernest Claes in De Mannen van toen (1959) en tevens getuigde hij: ‘En in mijn late jaren, wat het leven van mij ook gemaakt heeft, nu ze allen zijn heengegaan, voel ik nog de band die mij in de geest met hen verenigt in liefdevol herinneren. Het heimwee naar onze jeugd en onze oorsprong wordt sterker naar gelang de jaren vorderen en wij het eind zien naderen. Het verleden gaat nooit van ons weg. Wanneer wij zeventig tellen zijn de herinneringen uit onze kinderjaren klaarder dan toen wij veertig waren. De afstand brengt ons dichter bij de kern der dingen. Niemand ontkomt aan het verlangen weer kind te zijn.

De kunstenaar die zich afscheidt van zijn volk verliest zijn sterkste houvast en de rijkste bron van zijn bezieling. Geen stadsleven, geen mensengroep, geen enkele omstandigheid heeft mij van hen losgemaakt. Ik woon haast een halve eeuw in de grootstad Brussel, ik voel er mij even vreemd als de eerste dag toen ik er kwam. Van hen heb ik geleerd in mijn evenmens, wat hij ook weze, eerst het goede te zien en dan het slechte, en dan leert men ook dat het slechte altijd kleiner is dan het goede, maar dat men het goede verbergt en het slechte uitstalt.’

Wie zo kan schrijven in alle eenvoud en oprechtheid des harten, moet wel een goed mens zijn, een goed evenmens... Ernest Claes is ook een dankbaar mens geweest: dankbaar om het licht van elke dag, dankbaar om de mensen die hij mocht ontmoeten. Een vroom en eenvoudig man, oprecht en zonder kleinzieligheid, in innige dankbaarheid allen gedenkend die iets voor hem hebben gedaan: zijn vader en zijn moeder, zijn familie en omgeving, zijn vrienden van Averbode, zijn

[p. 294]

beschermers, zijn leraars en professoren, zijn vrienden uit de studententijd, zijn vrienden... overal, zijn vrienden de kinderen, zijn vrienden de mensen... Een man van de authentieke klassieke ‘pietas’: de vrome verering voor en verbondenheid met God, met familie en stam, met het volk van zijn land. Dat was zijn sterkte en zijn trots, zijn vreugde en ook zijn leed.

En die memoires zijn boeiende vertellingen. Vertellen kon Ernest Claes als geen: hij had het thuis geleerd als kind, hoe vaak heeft hij dat zelf getuigd, dankbaar en weemoedig herdenkend. Maar onwillekeurig vraagt men zich bij de lectuur af: wat is Dichtung en wat is hier Wahrheit?... Alles is zo levendig verteld, zo door-echt dat het in al zijn eenvoud de vanzelfsprekende weergave lijkt te zijn van het gebeurde. Maar zijn vader, een van zijn beste leermeesters in de vertelkunst, had hem eens gezegd: ‘Om goed te kunnen vertellen moet ge goed kunnen liegen’, waaraan Ernest Claes veelbetekenend toevoegde: ‘Van mijn vader heb ik zo veel geleerd’ (De Mannen van toen).

In Ik en de Witte stelde Claes bovendien vast dat hij op dezelfde vragen nu eens zus had geantwoord en dan weer zo, ‘zonder daarom te liegen. Want het loopt al zo door mekaar (...) dat ik door de duur der jaren niet meer zo zeker weet of het gebeurd is of niet, wat ieders deel is geweest in die kinderavonturen, wat er Dichtung en wat er Wahrheit in is’. Maar uiteindelijk is dit niet zo belangrijk, want de kern van zijn ‘mededelingen’ is onbetwijfelbaar juist. Daarom zijn de memoires van Ernest Claes zo waardevol als beeld van het Zichemse en Kempische volksleven uit de jaren 1885-1920, als beeld van het college- en studentenleven rond 1900, als beeld van de toenmalige Vlaamse studentenbeweging en als beeld van de groei der Vlaamse volksgemeenschap. Het ganse werk en in het bijzonder deze memoires van Ernest Claes blijven een onvervangbaar getuigenis van het verleden van ‘Arm Vlaanderen’ en tevens van de moeizame opgang en ontvoogding van de Vlaamse buitenmens, zoals Ernest Claes zelf daarvan een schitterend voorbeeld was. Verheugend toch is het die bestendige opgang van de Zichemse volksjongen te volgen. En in zijn memoires ontmoeten we haast allen die in de culturele ontwikkeling van Vlaanderen enig aandeel hebben gehad; dankbaar heeft Claes hen uitgetekend en herdacht.

Maar nog een ander element is een waardevolle component in deze reeks: niet alleen de feiten en de portretten, ook de mijmeringen, de beschouwingen tussendoor, verstilde meditaties naar aanleiding van die feiten en portretteringen verhogen de waarde van deze memoires. Hoe vaak wordt het ‘verhaal’ niet onderbroken door gevoelig-poëtische overpeinzingen en atmosferische schetsen, door levensbeschouwelijke overwegingen en scherpzinnige uiteenzettingen over kunst en levenshouding, over mensen en land, over humor en kritiek! Gaf Ernest Claes overal de volle maat van zijn goed en mild hart, niet minder bewees hij tevens voortdurend de scherpzinnigheid van zijn intellect, en dat alles werd overstraald door de verfijnde geest van de hoogstaande man van cultuur, die zich toch altijd ook verbonden wist met de simpele mensen van te lande van wie hij zag en ervaren had hoe goedheid de diepste kern van hun wezen was. Daardoor wordt het duidelijk, welk groot kunstenaar deze geboren verteller was, welke schone kristen en welk nobel mens, die áls kunstenaar, áls kristen en áls mens heel wat miskenning en verguizing heeft ondervonden, maar er nooit aan ten onder is gegaan, integendeel: Ernest Claes was de man van ‘Doe wel en zie niet om’...

Nergens beter dan in deze memoires kan men de mens Ernest Claes weer ontmoeten. Bij de lezing ervan hoor ik voortdurend zijn hoge, welluidende, zachte en ietwat zangerige stem en ik zie nog dat schuin gehouden hoofd, die prachtige kop met weemoedige en toch twinkelende ogen achter de brilglazen, en de aristocratische baard en de grijze haren, en de zachte beweging van de slanke hand. Ik hoor hem nog op de vergaderingen van een plaatselijk Davidsfonds, waar hij altijd iets wist te vertellen over feiten of mensen die iedereen kende; op vergaderingen van de Kempische Schrijvers, waar hij met zoveel liefde de tijd van Juul Grietens en Jef Simons herdacht; op vergaderingen van de Leuvense Germanisten, waar hij over zijn tijd vertelde en over Scharpé en waar hij met Jan Grauls een onstuitbaar welsprekendheidstornooi ten beste kon geven... En Ernest Claes vertelde, herdacht, filosofeerde, zacht en melodieus, verfijnd en toch oerechtvolks. Ik zie Ernest Claes nog te midden van mijn eigen bewonderend-kijkende kinderen; de tranen kwamen hem in de ogen en ontroerd-glimlachend streelde hij de kinderkopjes: ‘Hoe schoon! schoon!’ Lijk de zoon van Victalis van Gille moet heel ons volk hem eren en zeggen: ‘Dank u, omdat ge zo schoon over ons mensen geschreven hebt, menheer Ernest...’