Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 18

[p. 279]

Ernest Claes levensloop Mijn persoonlijke herinneringen
Armand Boni

Foto van Theresia Claes-Lemmens, moeder van Ernest Claes Van Claes' vader bestaat geen enkele foto.

Ernest Claes werd 24 oktober 1885 te Zichem geboren, vlak op de Worp, midden in de groene en vaak in de winter verdronken Demervallei, als zevende kind van Jozef Claes, in de wandel Merten genaamd en Theresia Lemmens. Zijn vader was afkomstig van Testelt en stierf reeds 22 februari 1895. Zijn moeder, afkomstig van Okslaar, bleef vroegtijdig alleen met negen kinderen. Het ouderlijke huis, thans museum, staat nog op de weg van Zichem naar Averbode, op de scheiding tussen Kempen en Hageland. Claes is een onvervalst kind van Vlaams-Brabant. Wie zijn geboortestreek kent, wie het land en het volk door de beschrijving van Claes zelf begrijpt, zal de oorspronkelijke kunstvisie van deze meester naar haar volle regionale en Europese waarde schatten. Claes heeft in zijn Jeugd en De oude klok en andere heimatverhalen het ouderlijk huis, het land en het volk in het licht van een diepgaand folkloristisch inzicht geplaatst. Het innigste leven van zijn kunst wortelt in de geboortegrond. Daarom is zijn jeugd beslissend voor zijn loopbaan en zijn kunst geweest. Uiterlijk een harde jeugd op een arme labeurgrond; ruwheid zonder boos opzicht; onbegrip zonder opzettelijkheid; verzet tegen een hoger beschavingspeil; potsierlijk en tiranniek schoolonderricht. Dit was het milieu, waarin de kunstenaar-in-spe opgroeide; het kader waarin hij autobiografisch zijn Witte-figuur heeft geplaatst, als een mengsel van onbedwongen natuurkracht, van bedwelmende schoonheid en moreel verzet tegen niet-verantwoorde opvoedingsmethoden.

Was dit volk en dit land wel echt zo arm en miserabel? Stephanie Claes-Vetter lichtte me dit toe in een brief van 22 april 1947 uit Huize Terstalle te Ukkel: ‘Ernest stelt zichzelf altijd gaarne voor als komend uit een “arm gezin” en dat is eigenlijk niet waar. Het is niet uit hoogmoed dat ik zoiets schrijf, meer uit eerlijkheid. U hebt de foto gezien van zijn ouderlijk huis; het was een mooie grote boerderij, met een lusttuin ervoor en een groentetuin en boomgaard erachter, met schuren en stallingen vol vee. Toen ik er als jong meisje met mijn moeder voor het eerst kwam, in 1911, het jaar volgend op het Mariacongres te Averbode, hadden wij ons voorbereid op een bezoek bij arme stakkerds in een werkmanshuisje en we kwamen op een fraaie welvarende, goed onderhouden boerderij. Op een zeker ogenblik stond ik achter bij de vlierstrook naast de waterput en keek over het vruchtbare land. “Zover kunt ge niet zien”, zeide moeder Claes tegen mij. Ik begreep niet goed wat ze bedoelde en toen legde Philomene, Ernest's jongste zuster, het mij uit. Zo ver kon ik niet zien of al de akkers waren hun eigendom, rondom heen behoorde het allemaal aan de Claesen’. Moeder was weduwe gebleven met negen meest nog jonge kinderen, daardoor hadden ze dikwijls moeilijke jaren gekend, maar arme mensen waren het niet. Toen moeder Claes stierf in 1925, werd het eigendom openbaar verkocht voor de verdeling en elk der negen kinderen erfde een schone som. Maar Ernest heeft uit liefde voor de geringen denk ik, zich zelf gaarne bij de arme lieden gerekend. Nu beter zo dan omgekeerd... (Boni, Claes-archief).

Als natuurkind was de jonge Nest vatbaar voor de schoonheid en de zonnige kanten van dit milieu. De Worp, de beemden van de Eesel, de Leytsgracht en de Zandberg, heel dit wondervol land heeft hij met epische ontroering in zichzelf opgenomen, samen met de magie van het licht en de duisternis. Hij heeft bevend geluisterd naar de verhalen van stropers, leeglopers, zwervers en dagjesmensen, naar vreemd volk en reizende passanten. Hij werd getroffen door hun griezelige spookgeschiedenissen. Door dit ‘luisteren’ werd zijn levendige fantazie bevrucht en bevolkt. Dit bevruchtingsproces zou uitgroeien tot een scheppende heimatliteratuur, die, geholpen door zijn begenadigde vertelkunst, haar weerga niet niet vindt. Later, in de schemeravond van zijn leven, schrijft de auteur over zijn ‘stralend droomparadijs’, dat hij op een andere plaats als ‘zonder vreugde’ kenmerkt. Te Zichem bij meester Bakelants liep de Nest school, van zijn zevende tot elfde jaar. Deze meester, een haast verbitterd man, de prooi van nukken en grillen, het slachtoffer van een hard leven, zoals alles hard was toen in de Kempen, hield er eigenaardige opvoedkundige methodes op na. Hij scheidde de lammeren van de bokken, de labbekakskens van de loebassen en sloebers, waaronder Nest een plaats kreeg. Bracht dit onderwijs hem niet anders bij dan

[p. 280]

Als collegestudentje (14-jarig)

straffen, het schoollokaal werkte hem de boeken van Conscience in de hand, die in het strafkamertje lagen opgestapeld. Vader Claes las ook graag deze romans en moeder, die niet kon lezen, praamde haar man om er uit voor te lezen.

De magische toverkracht van de lectuur wentelde iets bloot in de kleine rakker. De passieve auteur was geboren. Vader Conscience was de peetoom bij dit doopsel. In die dagen bleven de jongens naar school gaan tot aan hun eerste kommunie, op hun tiende of elfde jaar. Deze trok een scheidingslijn tussen het verleden en de toekomst. De meeste jongens sloten zich aan bij oudere broers en zusters op het veld; enkelen, de uitverkorenen die het konden betalen, trokken hoger op naar Diest, naar de middelbare school, de ‘kolle-majèn’.

Van het tiende jaar af was het dus werken. Na zijn eerste kommunie, voorjaar 1895, het sterfjaar van zijn vader, zo typisch beschreven in Zichemsche Novellen, 1921, met de herderlijke figuur van pastoor Munte op de voorgrond, stuurde moeder Claes haar Nest nog af en toe naar school, deels om hem uit het ouderlijk huis verwijderd te houden, deels omdat zij onbewust aanvoelde dat de jongen, door vaders geest bezield, in contact met het schoolonderricht een geestelijk houvast zou vinden. Nest had zo pas een eervolle vermelding gekregen - de enige jongen uit Zichem - in een bischoppelijke prijskamp over Gewijde Geschiedenis en Catechismus. Met de school kwam echter geen verder contact tot stand. Nest werd een koeienhoeder, omdat zijn gezondheid te zwak was om onmiddellijk op het veld te werken. Hij las boeken, fantazeerde en doodde de tijd met jongensfratsen en Wittemanieren. Met de dag groeiden onvoldaanheid en onrust in het hart van de kleine jongen, vooral toen hij tijdens de vakantie zijn schoolkameraden, die te Diest studeerden, ontmoette en hoorde vertellen over de voor- en nadelen van het studieleven. Plots valt de kleine Nest ziek. Een volle winter blijft hij te bed. Hij geneest en gaat naar Averbode om de Moeder Gods voor zijn genezing te danken. Dit was zijn eerste contact met de vermaarde abdij; dit was zijn bevrijding. (De oude klok, 1947, 169-170).

Ernest Claes werd in het bureau onder de

Als 17-jarige in het College te Herentals (1902)

heren Franken en Schoenaars opgenomen en mocht in de onmiddellijke nabijheid van de drukkerij karweitjes opknappen. Daar heeft hij zijn eerste centjes verdiend en later zijn eerste stukjes geschreven. Prelaat Crets, de witte monseigneur van de abdij, was met de Zichemse wittekop ingenomen. Hij stuurde Nest Claes naar het college te Herentals om er de Latijnse humaniora te volgen, in de hoop dat er later een witheer zou uit groeien, 1898-1905. Nooit heeft prelaat Crets de andere roeping van zijn pleegkind tegengewerkt. Dit is de hoogste blijk van verering, dat de vergrijsde auteur aan de dierbare afgestorvene schenkt.

Uitvoerig en humoristisch heeft Claes over zijn collegejaren geschreven. Zonder zijn weemoedigheid te vergeten weet hij zijn verblijf in het kosthuis, het leven op het college, de franstalige atmosfeer, zijn omgang met studenten en leraars in een fijngetekend en grappig kader te plaatsen. Op het college ontdekte hij Gezelles dichtwerken en vatte vuur voor de Vlaamse studentenbeweging van Albrecht Rodenbach. In 't geniep maakte hij kennis met het werk van de Hollandse Tachtigers en de Vlaamse Van Nu en Straksers. De grote verboden ontdekking bleef Streuvels' ‘Lenteleven’.

E.H. Kasper De Puydt, een van Claes' leraars te Herentals, schilderde zijn oud-leerling als volgt, in een brief van 27 maart 1947: ‘Claes was altijd eerst in Vlaams opstel, anders een lastig karakter soms. Met zijn directeur had hij het wel eens aan de stok. De Heer Laurent had de wispelturige, soms weinig bedachtzame student liefst wat solieder en ordentelijker gezien. Kloeg ergens een bewaker of opzichter of leraar over Ernest, dan haalde de baas hem (Claes) nog eens extra over de hekel, op een manier die de gevoelige Zichemnaar niet immer verdiend en juist gemeten toescheen en hem eventjes een martelaarsmentaliteit en een dito uiterlijk gaf. Een goed woord van een meelijvol professor werkte ras opmonterend. En later heeft de would-be martelaar heel goed ingezien en begrepen, dat meneer Laurent het toch goed voorhad met hem en blij was om zijn opgang naar soliditeit en hem, hoewel weinig merkbaar, een goed hart toedroeg...’

Over de Vlaamse actie schreef dezelfde

Student te Leuven 1909

E.H. De Puydt: ‘Daar was nog wel wat romantisch flamingantisme vóór de oorlog 14-18. De professoren waren Vlamingen, de lucht was Kempisch en de Waaltjes die kwamen om Vlaams te leren, werden van meet af aan als Vlamingen behandeld en sloegen er zich doorheen, in hun kosthuis, op de speelplaatsen, in de les. Waar er Frans moest gesproken worden volgens het reglement, daar waren zij natuurlijk baas met desnoods ook een lastig Vlaams krachtpatserke ertussen, dat ze van de eerste week al hadden aangeleerd van hun Vlaamse gezellen. Anti-Franse actie was overbodig. Franskiljons waren er niet, en de jongens leerden Frans om het later te kunnen gebruiken. Toevallig kwam ik uit op een pak schoolwerken van vóór veertig jaar en op het Frans opstel van Claes over “La Nuit” waarop Karel Elebaers zinspeelt. Fatsoenlijk. Ik heb nog een portret van de klas Claes. Hij staat er bij met zijn wakker en-brosse geknipt kopje, voor de rest iemand met een specie van col en cravate, met een jasje dat trekt en spant en mouwen die veel te kort zijn. Vaak heb ik me afgevraagd langs welk proces uit dit eenvoudig buitenjongske de sjieke Claes gegroeid is, die zo rap en zo volledig Juffrouw Vetter opvrijde en zo mooi praat en - lang geleden reeds - naar 't getuigenis van bevriende Kamerleden, de bestzittende dassen droeg van heel de Kamer buiten Carton de Wiart.’ (Boni, Claes-archief).

Leuven is de derde etappe, 1906-1910.

Prelaat Crets moedigde Nest aan; hij zou Germaanse studeren. De witte monseigneur bekostigde de eerste twee jaren. Als soldaat in de ‘compagnie universitaire’ volgde hij de leergangen aan de hogeschool. Een weldoener speelde de kans klaar om de knappe student door de laatste twee jaren te loodsen. Hij dweepte met de professoren De Cock, Bang, Vliebergh en Scharpé en bond gezellige kameraadschap aan met makkers als Raf Vermandere, Juul Grietens, August Van Cauwelaert, Jan en Paul Lindemans, Stanne Serneels, Jan Grauls, Pieter de Beus en andere. Zij stichtten een studentikoze kamer van rhetorika ‘De Violier’ met kernspreuk ‘In liefde bloeiende’, schreven verzen en droegen voor uit eigen werk. Voor deze Kamer schreef Ernest Claes, die zo pas in 1906 in Flandria's Novellen

[p. 281]

Bibliotheek een bundeltje verhalen Uit mijn dorpken had gepubliceerd, de eerste hoofdstukken van De Witte.

‘En ik zond die op aanraden van August Van Cauwelaert ook aan “De Nieuwe Gids”. Ik kreeg van Willem Kloos het ongelooflijk antwoord, dat het zou opgenomen worden, alleen het woordje “kakschool” moest veranderd worden in “bewaarschool” om de fatsoenlijkheid van de Hollandse Nieuwe Gidslezers niet te kwetsen.’ (Van Nu en Straks en daarna, 12, 13).

Niets verscheen. Claes werd ongeduldig en eiste de kopij terug. Willem Kloos verontschuldigde zich, wendde voor dat sommige auteurs al twee jaren op verschijning wachtten en zond ‘tot zijn groot spijt’ netjes het manuscript aan de afzender terug. De Witte verdween daarna in de map. Wie zou durven dromen dat deze bestseller het 300ste duizendtal zou halen!

‘Dietsche Warande en Belfort’ nam Claes' novelle Wroetersleven op. De jonge auteur kreeg smaak in het publiceren van eigen werk, ofschoon hij als debutant door de gevierde goden niet onmiddellijk met lauweren werd bekroond. Nest Claes beëindigde zijn laatste jaar aan de hogeschool en promoveerde tot doctor in de Germaanse filologie met een proefschrift over de Hollandse dichter Potgieter, 1909.

Tijdens het Mariaal Congres te Averbode in 1910 leerde hij de jonge Nederlandse schrijfster Stephanie Vetter kennen. Geen voorbijgaande verliefdheid. Het mooie en talentvolle meisje maakte hij tot zijn vrouw en verbond alzo Noord en Zuid. Zij huwden in 1912 en kwamen in de omgeving van Antwerpen wonen, waar Nest Claes onder Dr. Van de Perre en apotheker A. Hendrickx de leiding nam van het ‘Vlaams Sekretariaat’, 1910-1913. Hij sprong in de bres voor ‘De Standaard’ en ‘Ons Volk ontwaakt’, totdat hij in 1913 in de Kamer een plaats kreeg als ambtenaar in de vertaaldienst. Hij verhuisde naar Brussel en werd vader van Erik (KiKi), 5.10.1913.

Wereldoorlog I verbrak het geluk van het jonge huisgezin. Namen 1914 is de titel geworden van zijn eerste groot boek, 1919. Te Namen werd hij gekwetst en naar Erfurt, het Duits gevangenenkamp, overgebracht. Bei uns in Deutschland zet de verbanning in beeld, 1919. Dank zij een Rode-Kruis-armband wist hij in 1915 zijn vrijlating te bekomen. Over Zwitserland en Frankrijk bereikte hij Le Havre. Tot 1916 bleef hij in dienst van het korps der Anglo-Belgische tolken. Zijn invaliditeit wettigde vervolgens zijn ontslagname uit het leger, 1916. Claes' vuurdoop werd tevens zijn schrijversdoop. In 1920 verscheen de eerste uitgave van De Witte. Toevallig ving zijn carrière als auteur aan tijdens de oorlog. Het werd geen bloot omstandigheidswerk. Hij openbaarde zich van meet af aan als een geniaal verteller, oorspronkelijk tot in het detail. Hij werd geen louter reporter. Zijn beschrijvingen dragen de kleur van het doorvoelde leven, van introspectie en egocentrische lyriek. Zijn typering van mensen en dingen is raak. De diepe gevoelstoon klinkt rechtzinnig. De smaak van het autobiografisch element zal hem zijn leven lang bijblijven. Geen enkel auteur heeft zoveel over zichzelf geschreven, doch geen enkel auteur heeft tevens zo natuurgetrouw het beeld van zijn volk geboetseerd. Claes mag individualistisch zijn, zijn boeken weerspiegelen daarentegen de ziel van zijn land en volk.

Claes had tijdens de eenzame dagen te Erfurt en gedurende de oorlogsperiode het plan opgevat een roman van betekenis te schrijven. Welke jonge talentvolle schrijver heeft deze droom niet gekoesterd? Claes dacht aan zijn boerenvolk, het volk met de vele kinderen, het volk dat zijn kinderen in achterlijkheid en armoede kweken moest. Hij dacht aan de strijd van dit volk met de eigen grond en het labeur van zijn handen in de dienst van rijke grondbezitters. Wellicht rijpte toen reeds zijn Herman Coene, 1925. Doch meer over De Witte, zijn bestseller. Na de oorlog bracht een samenloop van omstandigheden de Witte-geschiedenis opnieuw ter sprake. August Van Cauwelaert herinnerde zijn vriend aan de schone dagen van de Leuvense kamer van rhetorika ‘De Violier’, toen Nest de eerste hoofdstukken van De Witte voorlas. Samen namen zij het handschrift opnieuw door en, gedenkend het vermanend woord van professor De Cock ‘blijf eenvoudig, volks, blijf uzelf’, zette Nest zich aan het boetseren van deze jongensfiguur, die wonder boven wonder zijn naam over de grenzen zou dragen. Weg was de oorlogslyriek, het puin en het bloed. Nest Claes riep de geboortestreek wakker,

Soldaat in 't Engels leger 1914-18

[p. 282]

Student te Leuven Stijn Streuvels, Ernest Claes, Joost Bourginon, Louis de Voght en drie dames.

Claes 4^de van links, August van Cauwelaert 7^de van links.

het land langs de Demer, de Dulp, de Leytsgracht, de kuilen van het Kraanrijk. Hij zag de torens van Averbode, Zichem en Scherpenheuvel. Naast en achter de Witte ontwaarde hij het schone, taaie en gezonde ras van zijn land. Hij zag voor zijn geest al de gestalten die zijn jeugd bevolkten. In bonte stoeten trokken zij voorbij. Het land kreeg een ziel, de dingen een hart. Alles was zinnelijk en mystiek tegelijk: alles was menselijk. Deze glansrijke droomwereld werd het decor, waarin eerst de Witte naar voren trad, het symbool van een hard maar gedegen bestaan.

Zoals ‘Pallieter’ voor Felix Timmermans een verrijzenis betekende, zo hield De Witte van Ernest Claes een blijvend en vrolijk verbond in met de ziel van zijn volk.

De triomftocht van De Witte in binnen- en buitenland verbaasde Claes ten zeerste en soms toonde hij zich wrevelig als hij vermoedde dat dit boek slechts sensatie wekte wegens de ongehoorde grappen van een bengel. Neen, De Witte had hij niet bedoeld als kinder- of jeugdboek. Hoe dikwijls heeft hij mijzelf dit refrein tot vervelens toe laten horen. Claes heeft mij gezegd: ‘De Witte is de tragedie onder de grap’. Maar feiten zijn feiten; De Witte werd het Zondagskind van Vlaanderen.

Twintig jaar lang verdeelde Claes zijn dagtaak tussen de vertaaldienst in de Kamer en de rustige schrijversarbeid aan de zijde van mevrouw Stephanie, die in de letterkundige salons eveneens naam verwierf. De lijst van zijn boeken wijst op een vruchtbaar leven. Het is mijn opgave niet deze boeken een na een te analizeren. Ik weet slechts, dat elke nieuwe publikatie van hem een stijgende lijn beschreef naar de toppen van de roem. Betekende het einde van Wereldoorlog I het begin van zijn letterkundig succes, het einde van Wereldoorlog II dreigde zijn ondergang te worden. In een Brusselse cel mocht hij daarover mediteren, Cel 269, 1951. Voorlopig in vrijheid gelaten, worstelde hij vier jaar lang met het krijgsauditoriaat met het gevolg dat zijn hart werd aangetast. Ik herinner me nog elk detail van mijn eerste ontmoeting met Ernest Claes. In het voorjaar van 1946 belegden de ‘Schrijvers voor de jeugd’ een vergadering in het Redemptoristenklooster te Jette-Brussel. De grote Claes was daar

[p. 283]

aanwezig, bedelend om in het tijdschrift ‘Edelweis’, onder de leiding van de Mechelse drukker Bourgeois, een kindervertelling te mogen plaatsen, wat hij gedaan heeft gekregen onder de titel Tist Plu. Na de vergadering vroeg hij om mij apart te mogen spreken. Ik kon zijn slepende gang in de tuin haast niet volgen. Als bedronken zwaaide hij van rechts naar links, me telkens tussen de acasia's duwend en steeds spinnend over zijn groot verdriet, ‘wat ze hem hadden aangedaan’.

's Anderendaags was ik te gast in Huize Terstalle te Ukkel en daar beraamden wij het plan een biografie over hem in 't licht te brengen. Dit was het vruchtbaar begin van een jarenlange vriendschap. Elke week troffen wij elkaar in de schrijfkamer van zijn zorgzame vrouw. Hij vertelde, ik noteerde. Hij scheen alles uit zijn eeuwige pijpekop te zuigen, de ogen gericht op een ver vizioen. Wij werkten maandenlang samen. En na de voltooiing van het werk bleven wij nog jarenlang keuvelen. Tweemaal heb ik hem opgezocht te Spa, waar hij verbleef ‘kwestie van het hart’. Intussen schreef hij me brieven, waarin hij zijn moedeloos hart uitstortte. Op 1 februari 1947 schreef hij:

‘Ik moet u nu iets anders vragen. Maandag a.s. 7 uur wordt door de auditeur over mijn lot beslist. Ze willen me absoluut knakken, proces aandoen, veroordelen, met al de droevige gevolgen. Bid daarom maandag eens innig voor me. Mijn enig vertrouwen is God en zijn Heilige Moeder. Ik ben er ziek van sedert een paar dagen, ik verwijt mezelf gebrek aan moed, maar na twee en half jaar angst en vernedering en plagerij is het toch te begrijpen.’

En op 7 maart 1948, dus een jaar later: ‘Ik moet dinsdag aanstaande te 5 uur terugkeren, daar waar ik gisteren was. Kunt ge donderdag niet eens komen. Dinsdag moet de zwaarste beslissing getroffen worden! Ik ben er zeer van onder de indruk. Ge begrijpt me wel, beste vriend.’ (Boni, Claesarchief).

Tijdens deze periode heb ik hem dikwijls zijn beklag horen doen over zijn eenzaamheid. Vele prominenten vermeden Huize Terstalle. Zijn ‘beste vrienden’ van vroeger toonden hem hun schoenzolen. Dat was zijn zwaarste verdriet en zo is het te begrijpen dat de

College te Herentals

grote Ernest Claes blij was om een novelle te kunnen plaatsen in ‘Edelweis’, dat weldra spoorloos zou verdwijnen, en in ‘De Knape’.

Maar toen alles voorbij was, kwamen ze hem bezoeken. Allengs kreeg de ‘koning van Vlaanderen’ zijn kroon terug. Het Davidsfonds zorgde voor voordrachten. Was zijn zestigste verjaardag onopgemerkt voorbij gegaan, zijn zeventigste werd met trompetgeschal in de dierentuin van Antwerpen gevierd, honni soit qui mal y pense. Zijn biograaf werd zelfs niet uitgenodigd.

Goede mevrouw Claes, liefdevolle Madeleine, waar is de tijd van Huize Terstalle! Wij deden wat wij konden om het hem zo icht mogelijk te maken. Zijn en uw brieven bewaar ik als stille getuigen van een zeldzaam geluk in het ongeluk. Deze jaren van intieme omgang met elkaar beschouw ik als de schoonste in mijn leven en dat Claes aanwezig was op de begrafenis van mijn ouders was het oprechtste bewijs van uw en zijn genegenheid.