Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 18

Kunst en geest
Symbolen en tekenen in een zich wijzigende wereld

Terwijl een vijftigtal kunstenaars en theologen zich in de Paulus-Akademie te Zürich (16-18 september 1968) bogen over het moeilijke thema ‘Symbool en teken in een zich wijzigende wereld’ en een grondige dicussie zich uitspon, was in de stad Zürich zelf te zien hoe de jeugd dit probleem op haar eigen wijze had opgelost (een trouwens heden ten dage ook in andere steden vertrouwd beeld): zij komt uit de modewinkels en draagt de beelden van Martin Luther King, Kennedy, Mao Tse-Tung, Che Guevara en Dubcek naar huis. Theorie en praktijk dus en zelden lagen deze op een congres zo dicht bij elkaar als in Zürich.

En de congressisten uit Holland en België, uit de Bondsrepubliek, uit Oostenrijk en Zwitserland sloten geenszins hun ogen voor de realiteit; zij rekenden af met taboes, verwierpen gevestigde, mooigekleurde kunstbegrippen en trachtten, in een klimaat van verdraagzaamheid en achting voor de mening van de andersdenkenden, op een intellectueel waarachtige wijze nieuwe maatstaven vast te leggen. Déze vraag stond voorop: hoe kan de kunstenaar heden, in een steeds maar onmenselijker wordende wereld, bijdragen tot de vermenselijking van die wereld en tot het vervullen van de taak, die de christen werd meegegeven.

Dit kunstenaarscongres - waartoe het regionale SIAC-secretariaat voor het Duits-Nederlands-Scandinavisch taalgebied, zetel Keulen, uitgenodigd had - was een werkcongres en diende niet in laatste instantie ook als voorbereiding tot het SIAC-wereldcongres, dat in 1969 eveneens onder het thema ‘Symbool en teken in een zich wijzigende wereld’ te Salzburg zal plaatshebben.

Zo vlug het uit de referaten en discussies te Zürich kristalhelder naar voren kwam, dat elke gemeenschap haar symbolen bezit, ja, deze noodzakelijk vandoen heeft, zo verscheiden waren de meningen over de vraag of de oude symbolen, de oude christelijke symbolen, vandaag de dag nog voldoende kracht bezitten om de huidige mens aan te spreken; of moet men nu nieuwe symbolen ontdekken en deze aan de hedendaagse gemeenschap brengen? In zijn historisch betoog over ‘Symbool in geschiedenis en traditie’, gaf de regionale secretaris van SIAC, Dr. Franz Tack (Keulen), het symbool de betekenis van teken, door hetwelk, op grond van een innerlijke analogie, aan de wetende een religieuze zin veruitwendigd en voorgesteld wordt. Symbolen - aldus Tack - bezitten een betekenis die ze a.h.w. binnen in zich dragen, en zij werden, in tegenstelling tot het louter teken, niet willekeurig uitgedacht. Het christelijk symbool bezit wezenlijk de geschiedenisdimensie en gaat uit van het middelpunt, dat Christus is. God, die zichtbaar wordt in het zinnebeeldige teken op aarde - in deze heilshistorische betekenis ligt de laatste en meest vérreikende betekenis van het symbool.

De Hollandse kunsthistoricus Prof. Dr. J.N. van Wessen (Amsterdam) sprak in dezelfde zin. Zijn referaat handelde over de betekenis en de herbeleving van oude symbolen, door nieuwe artistieke verklaringen. Hij was ietwat laconisch de mening toegedaan, dat de oude christelijke symbolen heden ten dage net zo goed als vroeger bestaan en dat zij volledig voldoening geven; men moet niet te vlug zijn met vernieuwing.

Van zulk standpunt - met, als eindeffect, de oppolijsting van het oude - wou architect Heinz Buchmann (Dinslaken) weinig weten. In een frisse, klare dictie sprak hij zijn onbehagen uit en meteen dit van de jonge generatie; de traditionele symbolen noemde hij

[p. 51]

versleten en vervlakt. De waarden, die ze in zich dragen, stralen niet meer. De nieuwe tijd brengt ook nieuwe waarden met zich mee, aldus Buchmann, en het komt er op aan op te sporen, wat de huidige mens naar het vroegere beweegt. De huidige mens is een zoeker, die nieuwe waarden tracht te vinden. Architect Buchmann ziet de bronnen van nieuwe symbolen dààr, waar de moderne mens zich thuisvoelt. Niet om niets werken vandaag de dag figuren als Kennedy, Guevara, King, Roncalli en Duboek zo elektriserend in op de jeugd, die de wereld van de ouderen contesteert en die tussen utopie en revolutie heen en weer getrokken wordt. De geïsoleerde mens zoekt naar nieuwe symbolen; vindt hij die niet, dan gaat hij ten onderen. Buchmann onderstreept de noodzaak van nieuwe symbolen, die dienen ontdekt te worden in de tekens van de tijd. De wegbereider daartoe is de scheppende mens.

Ook de Zwitserse architect Dr. Justus Dahinden (Zürich) argumenteerde in deze zin. De wereld, die wij om ons heen zien, benadrukte hij, heeft symbolen nodig, ten einde niet te verdorren. Symbolen zijn hulpmiddelen ter oriëntatie en verstevigen het contact tussen de mensen. Wij hebben symbolen vandoen, die als een signaal getuigenis afleggen van de verschijnselen in de wereld. Volgens Dahinden zijn symboolbeelden heden complexe gebouwen, die aan de kristallisatiepunten van onze optische eeuw ontstaan.

In de heftige discussie was de kloof tussen de theologen enerzijds - die streng wetenschappelijk argumenteerden - en de kunstenaars anderzijds - die veel gevoelsmatiger maar dan op de polsslag van de tijd op het thema ingingen - niet te overschouwen. De compenserende balans tussen de beide groepen was dan de universele Benediktijn uit Maria-Laach, Pater Prof. Dr. Thomas Michels, de initiator van de Hochschulwochen te Salzburg en leider van het Navorsingscentrum aldaar. Hij wees op de feiten in de Openbaringsgodsdienst, die niet kunnen veranderd worden, maar zei even duidelijk, dat het bij het symbool op intensiteit aankomt. Als de intensiteit verloren gaat - o.m. bij het symbool van de vis, dat heden niet meer aanspreekt (b.v. op het tabernakel) - dan is het ook met het symbool gedaan. Prof. Michels ried de kunstenaars aan oog en oor te openen voor de wereldsymbolen, ten einde bij de mensen God terug te brengen als schepper van alles. Erkend werd, dat tal van hedendaagse kunstenaars slechts nog waarde hechten aan begrensde symbolen, die ervaren worden in het huidige maatschappelijke bestel en van daaruit naar een transcendente werkelijkheid wijzen. Opnieuw was het architect Buchmann, die de vraag stelde, waarom de jeugd dan de revolutionair Che Guevara als symbool aannam, als een tweede Christus en Verlosser. En hij gaf tevens het antwoord: omdat deze jeugd met ‘onze Christus’ niets meer kan aanvangen. Hij verwees naar Vietnam en naar het naamloze leed van de naamlozen en maande aan, heel het lijden van de wereld in de nabijheid van het lijden en de verlossing van Christus te halen. In deze contekst viel dan het ernstige woord van de Zwitserse beeldhouwer Schilling, dat het christendom heden met de kunst geen respect meer kan afdwingen. En zo werd dan noodzakelijkerwijs ook de vraag naar de opvatting van de huidige kerken gesteld, die nochtans niet meer helemaal ‘uitgediscussieerd’ werd en die wel méér dan één congres voor zich zou opeisen. Nochtans werd voor iedereen duidelijk, dat de kerk als gebouw vandaag de dag een ontmoetingsplaats moet zijn, midden in de wereld, voor iedereen openstaand, en waar de enkeling gemeenschap ervaart.

Met recht en reden onderstreepte SIAC-Voorzitter Prof. Dr. Vroom tenslotte, dat de permanente discussie onder de congresleden, die daartoe ook niet de nachtelijke uren uitsloten, in wezen mogelijk werden gemaakt door de architectuur van de Paulus-Akademie te Zürich, door Justus Dahinden gebouwd. Voor mij is zij een echt symbool van onze tijd - en niet het geringste.

Alfred Paffenholz, Keulen.