Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 18

[p. 1]

Pieter Bruegel
Inleiding

Bruegel komt mij thans nog raadselachtiger voor dan vijfentwintig jaar geleden, toen ik mij lange tijd in hem verdiepte en met grote overgave en liefde mijn boek ‘Bruegel en het Nederlandsche Maniërisme’ schreef. Ik heb toen vooral gepoogd, aan de hand van de analyse van zijn kunstvorm, - van het geniale in zijn uitdrukkingswijze, in zijn wijze van componeren, van tekenen en van schilderen -, zijn uitzonderlijke betekenis aan te tonen. Ik weet dat ik toen niet nagelaten heb, - het kan trouwens niet anders, want elk van zijn schilderijen is een onuitputtelijk kijkboek, dat men poogt van het eerste tot het laatste detail te ‘lezen’ -, naar de diepere, menselijke zin van zijn voorstellingen te tasten en ik heb ook toen gehandeld over zijn macht van psychologisch doordringen in het hem boven alles steeds meer en meer boeiende en onbegrijpelijker voorkomend raadsel dat de mens is. Maar had ik er nu de tijd toe, dan zou ik een tweede maal over hem schrijven en hem pogen te benaderen vanuit de hoek van de behandelde stof, vanuit de onderwerpen die hij behandelt, met nadruk op de eigentijdse, XVI^e eeuwse zin die eraan vastzit. Ik weet voorop, dat een poging tot grondige benadering in die zin mijn inzicht zou verdiepen, maar evengoed weet ik, dat ik finaal weer voor hetzelfde raadsel zou staan. Eigenlijk voor een dubbel raadsel: vooreerst voor de geheimzinnige mens die door Bruegel als een echt camera-man vanuit alle hoeken werd bestormd, maar waarvoor hij, tegen het einde van zijn leven, even radeloos, even verbijsterd stond als in den beginne; en vervolgens voor het even groot, tweede raadsel: voor Bruegel zelf, als mens. Hoe hij was, welke vragen hij zich gesteld heeft en welk zijn antwoord was op de ‘laatste levensvragen’ waarvoor elk mens, maar een genie als hij, in de eerste plaats, gesteld wordt. En dat hij ze gesteld heeft, straalt als een evidentie uit zijn oeuvre. We weten over zijn leven bitter weinig en er is geen enkel geschrift van zijn hand, waarin hij iets van zijn levensovertuiging of iets van zijn leven heeft medegedeeld. We worden steeds naar dezelfde, enige, maar ongelooflijk rijke schat verwezen: zijn werk, zijn tekeningen en zijn schilderijen, waarin hij zich heeft prijsgegeven en ook verscholen.

Ik zal me beperken tot het opsommen van enkele gemeenplaatsen die allen die zich met Bruegel bezighouden kennen, maar die dan toch, bij de herdenking van de vierhonderste verjaring van zijn dood, in 1569, in herinnering mogen gebracht worden. De grootheid van een kunstenaar hangt in de eerste plaats af van de diepten die hij peilt, van het onverklaarbare dat hij oproept. We spreken slechts in zeer uitzonderlijke gevallen van een genie. En Bruegel is een dusdanige. Met Van Eyck, Bosch, Rubens en Bruegel bezit Vlaanderen vier van de allergrootsten die de schilderkunst van het Westen ooit voortbracht. Het genie is begenadigd met de uiterst zeldzame en onverklaarbare gave zich aangetrokken te voelen tot de laatste geheimen van het leven, in de mens en in de schepping. Tevens is het bezield met het vermogen het beleefde in kunstwaarden van even uitzonderlijk gehalte gestalte te geven. Zijn werk heeft de betekenis van het relaas van een ontdekkingstocht, waarbij hij steeds verder schrijdt of steeds opnieuw het getuigenis aflegt van het wonderbaarlijke dat hij geschouwd heeft, en dat voor de mensheid de waarde heeft van een boodschap, van een openbaring. Hoe wezenlijker hij de laatste levensvragen aanraakt en oproept, hoe groter hij ook boven zijn tijd uitgroeit, hoe meer kansen er ook bestaan, dat zijn boodschap voor alle tijden geldig wordt en door de komende tijden bestendig als waardevol wordt erkend. Dat de grootheid van het genie niet steeds dadelijk door de tijdgenoten erkend wordt, weten we: voor Bruegel was dit het geval, ondanks de enorme populariteit die zijn werk gaandeweg na zijn dood genoot en die blijkt uit de honderden kopieën en replieken van zijn werk die naderhand ontstonden, maar waarin, en dat is dan weer onthutsend, nagenoeg niets van zijn grootheid is weer te vinden. Men heeft hem gewoonweg niet begrepen! Thans wordt hij als een der allergrootsten geprezen, maar het is niet uitgesloten, dat hij weer op een bepaald moment, wanneer zijn boodschap minder ‘actueel’ zal aandoen, weer een tijd op de achtergrond verdwijnt!

De dubbele gave van het peilen der diepten en van

[p. 2]

de macht tot uitbeelden is niet het enige bij het genie. Even fenomenaal is zijn geesteskracht, zijn geestesluciditeit. De superieure intuitie van zijn intelligentie is steeds onthutsend en openbaart zich in dubbele zin. Zowel in de graad van het doorgronden en doorschouwen van het leven als in de hoedanigheid van de op magistrale wijze aangewende uitdrukkingsmiddelen.

En verder heeft het genie nog als eigenschap: de deelachtigheid van de gehele mens aan het fenomeen ‘kunst’, heel in 't bizonder van het ‘hart’, van de liefde, van de innerlijke bewogenheid, de opgetogenheid, de vreugde en de smart, die zijn oeuvre tot een openbaring maken die een boodschap is van hoogste geluksstaat.

En tenslotte is het genie, als openbaring van het leven in de veelzijdige betekenis, zoals we het omschreven, zo uitzonderlijk en zo hoog verheven boven het middelmatig kunstenaarschap, dat we het steeds een meteoor noemen: onverklaarbaar is het, voorbeeld en toonbeeld, doch onnavolgbaar en ‘einmalig’. Hebben we aldus Bruegel als genie ‘in abstracto’ gesteld, dan hoeven we hem thans in zijn tijd te zien, halverwege in het verloop van de XVI^e eeuwse Vlaamse kunst, want zijn vrij kortstondige activiteit loopt van 1552 tot 1569 en, wanneer men zich tot zijn geschilderd oeuvre beperkt, dat hem in de volste ontplooiing van zijn mogelijkheden toont, van 1559 tot 1569. Is hij, zoals vermoed wordt, omstreeks 1525 geboren, dan was hij geen 50 jaar oud toen hij in 1569 stierf.

De XVI^e eeuw, de eeuw van de hervorming en van het aantredend humanisme, was voor de Vlaamse schilderkunst een uiterst bewogen en onzekere tijd, beheerst door twee tegen elkaar strevende kunstbewegingen. Enerzijds is er de bestendiging van de eigen tradities, die van Van Eyck en over Bosch verder leidt, en anderzijds is er het romanisme of italianisme dat van de ‘navolging’ van de Italiaanse hoogrenaissance het impuls der vernieuwing verwacht. Wanneer Bruegel in 1552 naar Italië trekt, mag men veronderstellen dat hij van een verblijf in Italië alle heil verwachtte en het wonder is wel geweest, dat alsdan zijn geniale kunstenaarsbegaafdheid definitief is doorgebroken, maar evenzeer dat de Italiaanse kunst hem toen volstrekt onbewogen en onbeïnvloed liet. Hij zou integendeel de meest Vlaamse van alle schilders worden en de stroming Van Eyck - Bosch - Bruegel bewerkstelligen. Een dubbele openbaring bracht hem zijn Italiëreis. Vooreerst zijn tocht doorheen de Alpen. Toen hij het bergland ervaarde als het machtigste getuigenis van de kosmische krachten die werkzaam zijn in de schepping. Van dat ogenblik af komt de natuur hem voor als levend en bezield, als van binnen naar buiten geboetseerd door gistende krachten, die het voortdurende worden en veranderen in haar uiterlijke verschijning verklaren. Het ‘wereldbeeld’ krijgt voortaan bij hem (zoals weleer bij Van Eyck, de stamvader van de Vlaamse schilderkunst) vaste gestalte: dank zij het gebergte zal het zijn imponerend, synthetisch totaalbeeld verkrijgen. Wanneer hij later, in zijn Maandbeelden, in de verheerlijking van de wentelgang der seizoenen in eigen land, zijn schoonste hymne aan de natuur zal uitzingen, zal het toegevoegde gebergte eraan herinneren, dat het Vlaamse land weliswaar het innigste, maar niet het imponerendste deel is van de kosmos.

De tweede beslissende belevenis, bij zijn terugkeer, werd de ontdekking van de intieme schoonheid van zijn eigen land, van het Kempisch en het Brabants landschap en van het volk dat er leeft. De kleine mens, ongelooflijk wakker en beweeglijk, die hij met ontroerende kinderlijke verwondering en bewondering ontdekt, de kleine mens, voortgedreven door een geheimzinnige ‘motor’ die zijn psychische en fysische gedragingen veroorzaakt, onbegrijpelijk in zijn doen en laten, een vat van tegenstrijdigheden, onweerstaanbaar aantrekkelijk. Bruegel zal de mens tot zijn dood toe met dezelfde belangstelling en verbazing aanstaren. De mens zal voor hem het grote mysterie blijven en wanneer hij hem een enkele keer, zoals in zijn Maandbeelden, als boer, in innigste samenhang met de natuur ziet, probleemloos, zal gejubel aan zijn hart ontstijgen.

We noemden Bruegel de meest ‘Vlaamse’ van onze schilders. Zijn Van Eyck, Bosch en Rubens, door hun volstrekt en onmeedogend realisme, door hun liefde voor het leven, door de diepe glans van hun koloriet en door de voldragenheid van hun ambachtelijke kennis hoogtepunten van de Vlaamse schilderkunst, Bruegel is het daarenboven nog op een heel bizondere wijze, omdat hij uitsluitend de mens uit zijn omgeving, stadsmens, dorpeling en boer, zijn land en zijn volk ten tonele voert. Het ‘volksleven’ vaart als een onthutsende vloed doorheen zijn oeuvre, in een ontelbare schaar, onuitputtelijk in rijkdom van uitzicht, van beweging en van psychologische geschakeerdheid. Hij is in dat opzicht de meest volkse en de meest bodemvaste van alle schilders

[p. 3]

die ooit geleefd hebben! In zijn Spreekwoorden, zijn Vasten en Carnaval, zijn Kinderspelen, zijn Kruisdraging, zijn Boerenbruiloft en Boerendans ziet hij de mens beslist met zulk een aangrijpende, diep doorborende en onmeedogende blik, dat hij als een ‘uitgeklede’ mens zonder meer eenieder aanspreekt: maar het is volkomen begrijpelijk, dat men buiten onze grenzen het ‘Bruegelvolk’ zonder meer met het Vlaamse volk vereenzelvigt. En dit tot op heden toe. En waarom zouden we ons daarin niet verheugen?

In tegenstelling met de Italianisanten, die ‘de grote kunst’ vertegenwoordigen en vanaf het midden van de XVI^e eeuw in dienst van het kerkgebouw werkten, en dus op groot formaat, met imposante drieluiken, zou Bruegel geen enkel schilderij in opdracht van de kerk uitvoeren (tenzij dit voor zijn boeiende en volkse Aanbidding der koningen wel het geval zou zijn geweest!) en steeds op uitgesproken bescheiden formaat werken. De enig geniale schilder uit onze XVI^e eeuw, de enige die een imponerende wereldvisie ontplooide, die zin had voor waarachtige grootheid, zou de meester van bescheiden panelen blijven, die de verzamelingen van vorsten, edelen en kooplui zouden sieren.

Zonder uitzondering is elk van Bruegel's bewaard gebleven schilderijen een kostbaarheid en een meesterwerk. Ze boeien altoos even goed om hun uitzonderlijke kwaliteiten als om hun zuiver menselijke intonaties. De artistieke rijkdom en gaafheid ervan is ontstellend. We staan telkens voor geniale, onverwachte, verrassende, nieuwe verwezenlijkingen. Men moet werk na werk analyseren om zich rekenschap te kunnen geven van zijn macht en veelzijdigheid in het componeren, - dat is, in het opbouwen en ordenen van zijn schilderijen, zowel deze met ontelbaar vele, als deze met slechts enkele figuren. Als zuiver ‘schilder’, als man die zich uitdrukt door de taal van de kleur, is hij eveneens onthutsend: het leven, dat hij in een bedwelmende intuitie aanvoelt, zowel de heerlijkheid van de natuur als de geheimzinnige inzichgeslotenheid van de mens, drukt hij uit met een penseel dat, door dezelfde geniale inspiratie gevoed en voortbewogen, zich alles veroorlooft en als een ware toverroede voortdurend ‘schept’: - met Bruegel heeft de penseelslag een vrijheid van expressiekracht verkregen, in het werken met de volle klank van kleur, met glacis, met stevig breed getoets, met penseelgestippel, die als een totale vernieuwing voorkomen en die bewonderend door Rubens zal overgenomen en verder ontwikkeld worden. De zuiver menselijke intonatie voert ons ten volle binnen in het mysterie van Bruegel's ziel en zet er ons toe aan, hem beurtelings te willen doen doorgaan als denker, als zedepreker, als man die in spreekwoorden, gezegden en parabelen spreekt, maar boven alles als ongeëvenaarde observator van zijn medemens, waarbij men zich telkens de vraag stelt: maar hoe was hij zelf, hij, Bruegel? Wat dacht hij tenslotte? Was hij een gelovige of was hij een ongelovige? Had het leven, zijns inziens, een hogere louterende zin, of was het pure waanzin? Een ding staat vast: hij was bezield door een alles omvattende liefde voor het zichtbare leven, die hem letterlijk verteerde. Wanneer men hem finaal begrijpen wil, is men geneigd drie van zijn laatste werken naar voren te halen, die elk op zichzelf een facet van zijn levensinzicht schijnen te illustreren. Vooreerst zijn Parabel der blinden, een der schoonste schilderijen uit het patrimonium van het Westen, misschien zijn schoonste schilderij, waarbij hij, zoals Christus, door middel van een gelijkenis spreekt om de tragische waanzin van het leven uit te drukken; vervolgens zijn Boerendans, waarin hij in volkomen overgave, met ongemeen brutale werkelijkheidszin en tevens met ontroerende tederheid zijn bewondering voor de levenskracht en de levensblijheid van de boer, van de minst gecompliceerde mens, uitdrukt; tenslotte zijn Ekster op de galg, waarin hij een lofzang aanheft op de heerlijkheid van de natuur, op de stralende glorie van het dagende zonnelicht, maar gekruid met humor door de onschuldige gedragingen van de feestvierende, nietige mens en gebrandmerkt door de aanwezigheid van de galg, die te midden van de heerlijkheid een schrijnende wonde slaat.

W. Vanbeselaere