Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 16

[p. 390]

Protest in de Duitse literatuur van vandaag

Schrecklich ist es, deiner Wahrheit sterbliches Gefäss zu sein.
Schiller

Men hoeft zeker niet terug te gaan tot Schiller met zijn Sturm-und-Drang-stukken, zijn Tell, zijn Wallenstein en zijn opstellen, om in de Duitse letteren protestklanken op te vangen. Misschien zou men zelfs mogen beweren dat in golf en tegengolf, de Duitse letteren van de XX^e eeuw bijna voortdurend af en aan werden gedragen door een of ander protest. We denken aan Heinrich Mann wiens Im Schlaraffenland precies in 1900 verscheen, aan Döblins Berlin Alexanderplatz, aan de romans van Hans Fallada, boeken vol sociale bekommernis. We denken aan de expressionisten, o.m. aan J. Becher, Franz Werfel en de man die door het expressionisme heen is gegroeid en wiens toneelwerk wij kennen, wiens ironische poëzie wij lezen: Bert Brecht. In 1922 verscheen zijn eerste werk. Straks zouden Remarque en Renn de voorbije oorlog aanklagen en de naoorlogse geest meteen. Maar in 1933 nam Hitler de macht in handen. Daarmee begon bij de Duitse auteurs in het binnenland, vaak in een gevangenis of een KZ, en bij de verbannen Duitsers een nieuwe golf van protestliteratuur. Het werd een misschien beperkte, maar af en toe toch prachtige oogst van een triestige akker. Günther Weisenborn, wachtend op de executie, schreef meer dan tweehonderd schetsen welke naderhand werden gebundeld in Memorial. Rudolf Hagelstange, soldaat aan het Italiaanse front, schreef de vijfendertig sonetten uit Venezianisches Credo. De vermaarde officina Bodoni te Verona drukte de verzen in een oplaag van 155 kostelijke exemplaren. Een der boeken werd voor Hagelstange het paspoort om de Amerikaanse linies te doorkruisen op terugtocht naar zijn vernietigd vaderland. Albrecht Haushofer, hoogleraar, historicus, politicus en componist schreef de Moabiter Sonette. Wachtend op de dood die hem uit Moabit zou bevrijden, schreef deze gewezen Nazi, zoon van een der adviseurs van Hitler, zijn humane, geëngageerde protestgedichten uit. Hij ging tekeer tegen alles wat Kafka ons uit zijn proza reeds vroeger had laten verstaan, tegen datgene ook waartegen Duitsers in het buitenland zich nu eens heftig (zoals Thomas Mann en Peter Weiss), dan weer wanhopig (zoals Stefan Zweig), voortdurend hadden verzet: ontmenselijking, isolement.

Deze auteurs kregen in het naoorlogse Duitsland - of het nu een Trümmerstaat of een Wirtschaftswunderstaat was - hun volgelingen, schrijvers die protest aantekenden tegen misstanden in het gespleten land.

Zo is er in het werk van Erwin Sylvanus Korzcak und die Kinder scherp protest tegen de leugen. Wolfgang Borchert verzet zich tegen een laffe oorlogsmachinerie. In dat van Lenz wordt gevochten tegen onverschilligheid, welke ook H. Broch meer dan eens heeft gelaakt. Hochhuth ageert tegen corruptie en tegen het schuldige zwijgen dat de mens in de vereenzaming stort en dat aldus op zichzelf al een straf betekent. Frisch en Dürenmatt, Zwitsers maar duitstalig, voltooien het geheel met hun strijd tegen vervlakking en isolement. Ook de jongste Westduitsers, en daarmee bedoel ik niet alleen de sociaal gerichten uit de Gruppe 61, mensen als Max von der Grün, die de plaats van arbeid en arbeider in de Duitse letteren hebben hersteld, kunnen het zich niet langer veroorloven esthetische poseurs te zijn of ‘Weltabgewandten’. Dat kunnen evenmin de Oostduitsers als de reeds oudere Arnold Zweig en Anna Seghers of de jongeren als Werner Braünig, Erwin Strittmatter, Günter de Bruyn en Dieter Noll.

Engagement, politiek, de wereld, roepen deze auteurs op. In het Westen kiest Günter Grass partij, pleit, vecht met het woord vanop de politieke tribune en in de voornaamste Duitse kranten. Hans Magnus Enzensberger publiceerde nog geen week geleden in ‘Times Literary Supplement’ zijn visie op de verhouding kunst en politiek. Sommige auteurs worden door de politiek zodanig benomen, dat hun kunst erin verdwijnt. Anderen weigerden politicus te worden. ‘Als Schriftsteller kann einer nur mittelbar politisch wirken, und er musz auf diese mittelbare Wirkung vertrauen’, meent Heinrich Böll. De enige plicht van een auteur is er een die hij zelf heeft gekozen, die hij zichzelf heeft opgelegd: schrijven. Die opdracht is al voldoende zwaar, meent Böll. ‘Je engagierter er sich glaubt, fühlt, weisz, desto mehr sollte er nach Ausdruck suchen.’ Wellicht is Heinrich Böll, een Keulenaar, dus man uit een stad die nooit hoog opliep met politiek, de eerste - indien niet de enige - werkelijk protesterende Duitse schrijver van vandaag. Wellicht bestaat de kern van wat hij in aanval en verdediging beweert binnen deze ene zin: ‘Die Deutschen

[p. 391]

van links naar rechts: Hans Magnus Enzensberger,

Rolf Hochhuth,

Wolfgang Borchert.

sollten anfangen, sich ihre Freiheit zu nehmen, sie nicht mehr zu delegieren. Freiheit musz übernommen, sie musz angenommen werden... Sie musz angenommen und ausgestanden werden von denen, für die sie bestimmt ist - also von allen.’

Böll kan de confrontatie met de werkelijkheid aan, wat men bijvoorbeeld niet onverdeeld van Grass kan beweren. Wanneer deze Dantziger zoekt naar het middel om het huidige Duitsland literair aan te pakken en wellicht af te straffen, dan loopt hij meer dan eens vast in een niet eens zo fijne scherts, soms zelfs in banale smaad.

Het wapen, dat Böll bij voorkeur hanteert, is dat van de satire, de spot, de ironie en sporadisch ook de humor, de galgenhumor zelfs. Reeds in zijn vroegste werken verzet hij zich met alle middelen tegen de kwellingen van de eenzame mens, die uitgeleverd is aan een apparatuur welke niet langer door mensen, veeleer door machines schijnt te worden geleid. Soms schetst Böll werkelijk de machine: een trein, een wapen, een luidspreker; soms schetst hij de hele oorlogsapparatuur in al haar duistere complexiteit, soms (vooral in later werk) de apparatuur van een staat, kerkelijk of politiek.

Tegen alle opportunisme en conformisme in, beantwoordt hij persoonlijk, nu eens gaaf dan weer gebrekkiger, de vraag ‘nihilisme of geloof?’, het verwerpen van elke Bindung of het aanvaarden ervan. Reeds in Der Zug war pünktlich, geschreven in 1947, aanvaardt de soldaat de Bindung, die liefde heet en die hem een plaats in de wereld verschaft. Terwijl Böll die vraag beantwoordt, protesteert hij nijdig en vasthoudend tegen wat hij met een bijzondere aandacht in de Duitse zin voor Grüblerei en moordende ernst heeft gevonden. In scherpe satires laakt hij en hekelt hij het opgeschroefde, de Spieszbürger, de blaaskaak, de hele tempel der ontwaarde en verwrongen symbolen, de heldenverering, de heldenliederen, de krijgshaftige verhalen. Hij stelt ze als klein en zinloos en zelfs misdadig aan de kaak. Niet de pracht, de macht, de autoriteit lokken hem, want hij is ervan overtuigd, dat al wie deze halfgoden aanbidt, op weg is een misdadiger te worden. Het kleine, het geringe, het meelijwekkende, trekken hem aan. Hij houdt meer van de kleine kerkjes van zijn stad dan van de geweldige Dom. Hij houdt ook van de arme, van de man wiens weerstand werd gebroken. Hij bekommert zich om de zielige kleine kerel, die weet dat hij ergens in tijd en ruimte, een plaats heeft, maar die zijn plaats niet kan vinden, zodat hij heen en weer geslagen wordt tussen krachtpolen, die dreigen hem te vernietigen. Böll voelt mee met de ‘Unbehauste’, zoals Holthusen de hedendaagse mens heeft genoemd. Hij voelt mee met de Beckmans die, als in het stuk van die andere Protestier, Wolfgang Borchert, ‘drauszen vor der Tür’ moet blijven staan, omdat hij zichzelf niet kan inschakelen in de apparatuur van Krieg en Wirtschaft.

Toch wil hij niet de oude, de wereld van vóór '40 of vóór '33. De werkelijkheid van vandaag moet niet worden gemeten met maatstaven van gisteren. Men moet het verleden niet reconstrueren en oplappen. Uit de les van de dood moet de realiteit van het leven kiemen. Niemand mag bouwen op fundamenten die van onder het puin der recente vernieling werden opgedolven. Immers, deugen die fundamenten wel?

Het vernieuwde moet starten in de enkeling en in het kleine, het kleinste. Bij Böll is dit kenschetsend, tot in zijn stijl. Niets is waardeloos. Alles kan essentie zijn of

[p. 392]

minstens een wegwijzer naar het wezenlijke. Wie dat wezen wil vinden, mag zich niet laten meedrijven met een stroom van macht en machtswellust, vernielingsdrang en dictatuur, angst, lafheid en onverschilligheid. Hij moet het antwoord zoeken op de vraag ‘waar is je plaats, mens?’. De titel van Bölls eerste lange novelle - of is het dan toch een roman? - Wo warst du, Adam zinspeelt op die grote vraag. Men kan ze bovenaan het oeuvre van Böll schrijven.

Als kunstenaar nu moet de auteur consequent zoeken op welke manier hij het woord, waarmee hij zo gepassioneerd omgaat, kan verre houden van elke kans tot ontsporen. Immers het woord, de woordkunst die de vrijheid zelf is, meent Böll, kan moordend worden.

In zijn kunst zet Böll zelf dan een wereld van geloof op, geloof in de gezondmakende, zelfs reddende kracht van de liefde. Deze wereld stelt hij tegenover de wereld van de haat of, erger nog, de wereld die niet eens in staat is haat in de plaats te stellen van de vermoorde liefde, d.w.z. de wereld van het absolute niets.

In Der Zug war pünktlich wacht een jonge man op iets dat zich niet heeft aangekondigd, maar dat stellig komt. De wereld van deze jonge Andreas is totaal verschillend van de wereld van Beckett (en attendant Godot) waar men wacht op iets, dat zich aangekondigd heeft maar dat nooit zal verschijnen. Andreas draagt de zekerheid van de komst met zich mee vanaf zijn vroegste jeugd.

Als het waar is dat de huidige kunst achtereenvolgens wrong aan de drie pijlers van onze menselijke geborgenheid, nl. God, Tijd en Ruimte, dan is het toch zo, dat Böll ze niet zonder meer wegbreekt. Ook al hebben tijd en ruimte, als veeleer beperkende foefjes waarmee de mens zijn onvolkomenheid wil verdoezelen, niet zoveel zin bij deze Duitse auteur, toch laat hij de vereenzaamde niet onverschillig achter in de diepte van het bodemloze zwijgen. Hij protesteert zelfs tegen al wie de mens naar die diepte verwijst. Zijn middel is het woord dat hij ‘brood’ noemt. Het heeft een voedende, sterkende kracht waar het zich ook manifesteert. Taal is, zo zegt hij in zijn Frankfurter Vorlesungen, monoloog, dialoog, gebed.

Deze taal, dit woord, krijgt de mens zo zelden aangeboden, al hunkert hij naar datgene wat ‘begin en einde’ was en zal zijn. Toch is de taal, waarmee de auteur zich uitdrukt, het middel om de confrontatie, waartoe hij door de werkelijkheid wordt uitgedaagd, aan te vatten. Irisches Tagebuch bewijst dit duidelijk. Een auteur, onderduikend in een wereld van wonderlijke rust en van vrijheid, bezint zich gaandeweg dieper over politieke problemen en sociale noden.

Christelijke overtuiging, sociale zin, medelijden, drijven Böll, wekken in hem niet alleen belangstelling voor menige sociale leer, ook en vooral het communisme; ze drijven hem tevens in het verzet tegen een harde tijd die dreigt haat en demonie te cultiveren voor zover hij niet in onverschilligheid, het ergste kwaad, wegzinkt of in het absurde verzandt. Tot die onverschilligheid rekent Böll het absolute gehoorzamen aan een of ander systeem. Wie dit doet, is een ‘horige’, een slaaf. In Der Zug tekent hij de twee soorten van horigen: zij die aan een macht van staat of kerk zijn gebonden en de andere die aan lust of ‘Gier’ geketend zijn. Beide soorten zijn schenners der liefde. Böll verzet zich tegen hen. Hij weet ook hoe graag zij vroeger en nu de intellectueel hebben aangevallen. Daarom roept hij luid om ‘Bildung’ en ook hier is de taal een middel. De kunstenaar is verplicht het te hanteren. Hij moet de mens het ‘brood’ geven, waarmee hij in staat is te groeien naar waarachtig humaan-zijn.

Wanneer Böll de mensen tekent die het humane schenden, dan kan hij scherpe karikaturen opzetten. Hij is een bijzonder waarnemer. Is het vanuit die gave dat hij zo toetakelend satirisch kan zijn? En toch... hij ziet hoe de wereld in de loop van deze eeuw in fragmenten werd geslagen. Hij geeft, net als Joyce b.v.b., deze fragmenten weer, maar niet, zoals de Ier het doet, met een zwaar accent op het accidentele en het zinloze van elke poging tot ordenen, doch wel met de klemtoon op een orde die absoluut is, onzichtbaar weliswaar, maar wezenlijk werkend tegen alle chaotische krachten in.

Musil zei dat schrijven was: het verdubbelen van de werkelijkheid of, om het anders uit te drukken: het scheppen van een eigen werkelijkheid, die van het werk. Deze onderneming sluit in dat men kritiek oefent tegen alle categorieën, waarmee wij ons bestaan richten op al het andere dan een utopie. Zulke kritiek is slechts zinvol wanneer zij wordt gedragen door een hoge graad van bewustzijn van wat de mens ooit was of kan worden. Dit bewustzijn, deze aandacht, net als de taal die er de verdichting of ver-beelding van is, bezit macht over de auteur die niet gewoon alle kanten uit kan. Schrijven is vechten, meent Böll, met het wapen dat vrijheid heet.

Zo begrijpt men dat Böll het combatieve niet zwicht en dat hij, in zijn poging om door te dringen in zinloosheid en zinledigheid, in zijn poging om achter de schors te boren, vaak de scherpste middelen van satire en ironie gebruikt in een taal, die meestal aan de directe omgangstaal herinnert. Op die manier staat zijn protest niet buiten of boven de maatschappij, niet buiten of boven het volk en evenmin in dienst van een systeem, maar vrij midden het volk, dat niet enkel het Duitse maar stilaan het Europese is geworden. Wie de oplagen in Duitsland en in het buitenland nagaat, moet wel besluiten dat de boeken van Böll met gretigheid worden gelezen en, toch wel, bestudeerd als een getuigenis van een man die, tegen traditie en conformisme in, zijn vrijheid heeft genomen.

Paul Vanderschaeghe