Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 16

Amerika wanneer maken we een eind aan de mensenoorlog (A. Ginsberg)

Onlangs zei me een Amerikaan uit de States: wie ons protest wil kennen, leze misschien best onze vaak bijzonder geslaagde crime stories, detectives en zwarte romans. Op een onverbiddelijke manier schenden zij een oud systeem, dat soms matriarchale allures had aangenomen. Ofwel, zo zei hij, leze men wat de neger zong en nog zingt en wat hij thans schrijft.

Misschien steekt er, zoals in welhaast alle beweringen, ook in deze een kern van waarheid. Misschien is het zelfs zo, dat al wie schrijft zich met een bijzondere en totale aandacht moet inlaten, met de mens en zijn maatschappij, met de problemen, met bestaan en bestemming, taak en voleinding, lof en verdoemenis van mens en maatschappij. Dan zou het ook zo zijn dat iedereen die ‘schrijft’ - waarmee, dat begrijpt U best, niet bedoeld wordt: iedereen die de vinger op de schrijftoets zet of op de pen of de balpunt - op een of andere manier protesteert. Sommigen als Reich Ranicki zullen dan het kind met een andere naam in de wereld sturen en over provoceren spreken. Anderen noemen het engagement, al is het niet precies hetgeen Sartre die het woord heeft gemunt, ermee zal bedoeld hebben.

Protest, een mondeling of schriftelijke verklaring dat men zich tegen een handelswijze verzet, hoewel men die niet kon beletten. In deze zin begrepen kan men het woord rustig toepassen op het overgrote gedeelte van de literaire produktie in het Amerika van de XXe eeuw en zeker op de roman uit de States sinds 1900. Zelfs al lijken voor een kunstenaar uit de USA kunst en politiek moeilijk te verenigen; al laat die kunstenaar zich niet makkelijk doctrinair inlijven, toch hield hij min of meer zijn stem in het koor.

Het begon al rondom de eeuwwende en zelfs ervoor met auteurs van grove burlesken die hun laatste en meteen de enige grote telg zouden krijgen in de soms scherpe, erg toetakelende Mark Twain. Deze gaf in zekere zin de fakkel door aan auteurs als Norris, Dreiser, Jack London, James T. Farrell. Of zijn Sister Carry, The American Tragedy, de Studs Lonigan trilogie niet, naast zoveel, ook een eigen vorm van protest?

Voor een deel onder invloed van deze naturalisten van de eerste lichting groeit de belangstelling voor en de verdediging van de outlaw, de paria, de primitivo, de minstbedeelde. Uiteindelijk groeit zelfs de mythe Chicago. Ze

[p. 384]

links: John Steinbeck.

leeft nog, al is het in The Untouchables.

Intussen lokte de eerste wereldoorlog een aantal kunstenaars uit de States naar Europa, ‘for heroics and fun’. Ontgoocheld bleven ze na 1918 ver van Amerika, terwijl ze ieder op zijn manier afrekenden met het zogenaamde nieuwe continent en het voorlopig hielden bij het oude, bij Parijs, de Riviera, Spanje en Italië. Expatriates noemden zij zichzelf. Ze weerden zich soms scherp tegen maatschappelijke, artistieke en politieke toestanden in de States. Anderen bleven in de States. Faulkner, Steinbeck en na hen mensen als Caldwell. Faulkner nam het reeds in het begin van zijn schitterend schrijversleven op voor de neger in de Southern States en tegen hen die de neger verdrukten. Maar toen hij stierf werd zijn vriend, een neger, de toegang tot het kerkhof verboden. Had Faulkner dan niets gewonnen? Hij had zijn leven lang naar een antwoord gezocht op de schuldvraag, die hij zelf over zijn Yoknapatawpha County had opgeworpen. Men heeft wellicht nog nooit zijn antwoord zeer precies gehoord. Steinbeck, uit California, protesteerde tegen zinloze ontheming, tegen mensenonterende toestanden in de Depression Years. Na kem kwam Caldwell die de ellende van de pauper op zijn beurt, soms pijnlijk en kwetsend, aanklaagde. Wat men er in vond? Veelal alleen de stof voor een schandaaltje.

Even voor de tweede wereldoorlog sprong in de USA een vloed van literatuur ten gunste van de neger los. Gereputeerde auteurs schreven hun bijdrage, meestal in

rechts: William Faulkner. Deze foto werd genomen in mei 1962, aan de Universiteit van Virginia.

romans. Maar ook negers kwamen aan het woord. Richard Wright en James Baldwin. Nu worden ze echter door een groot deel van de negers uitgekreten als slaven van de blanken, mensen die in hun boeken de hielen der blanken likken. Dit oordeel is even onrechtvaardig als het ander, dat ze tot spreekbuis van een voor vrijheid en gerechtigheid vechtend volk wil verklaren. Wright en Baldwin proberen wellicht de positie van de neger te beschrijven. Terwijl ze de ellendige situatie aanklagen, vragen ze om begrip voor de neger die, in hun ogen, alleen lijdt aan ‘het blanke onbegrip’. Het zwarte ghetto staat voorlopig geklemd tussen een druk van binnenuit, de druk der gematigden en der progressisten, Martin Luther King en Elijah Muhammed, en de druk van buiten, de druk van de blanke met zijn negerhatende geest.

Er is echter een tweede groep van auteurs die met de tweede Wereldoorlog tot mondigheid kwam en het protest heeft geleerd, de auteurs van de jewish revival. Vol van agressie is het proza van de communistisch gezinde Michael Gold, pijnlijk en sentimenteel is het werk van Irwin Shaw, nieuw, progressief durvend is het werk van mensen als Malamud en Bellow. Zij tekenen de literatuur van de Amerikaan, die jood heet. Voor hen is hij niet enkel het slachtoffer van een US mallemolen, the american way of life, maar een etappe in de assimilatie die voortduurt. Zij verdedigen de eigen zin en plaats. Alleen Norman Fruchter schept een ander beeld: dat van de jood die de assimilatie verwerpt. In Fruchters werk

[p. 385]

links: Erskinde Caldwell.

sterft de jood met zijn wereld. Ook dat is een aanklacht. Wie heeft schuld? Is het de Russische jood uit dit Coat upon a Stick? Is het de ‘Amerikaan’? Hoeveel heeft die Amerikaan intussen al verkorven, zelfs in de ogen van de eigen jongeren? Keert Kerouac zich niet tegen de bestaande situatie, ook al gaat hij ‘on the road’, op ontdekking doorheen het continent? Ginsberg protesteert niet alleen tegen een bestaande dichtkunst, maar ook tegen een maatschappij die net zo verdord, verintellectualiseerd en square is. Kerouac en Ginsberg staan niet alleen. Naast hen kennen we ettelijke namen van jongere dichters en prozaïsten die men Beatniks heeft genoemd. Beat bestaat voor een groot deel uit meer dan een wedloop naar het nieuwe, nieuwere en nieuwste, want ook uit walg en afkeer, uit het ontmantelen van het absurde, uit protest tegen een maatschappij die, weldoorvoed en welgezeten, vecht om de geest van vroeger te handhaven. Hoe moet ik anders Ginsberg begrijpen? En hoe Leroi Jones, een neger die in zijn Dante's System of Hell de lezer een somber gevoel van ontevredenheid, ongenoegen en protest over de kop zet, zodanig zelfs dat diezelfde lezer nauwelijks nog een weg vindt in dit exhibitionistische, donkere, mistige boek. In zijn Home, Social Essays, leert hij ons op een soms uitdagende manier klaarder zien in machten als Black Power. Zijn literatuur moet verbeelden wat Malcolm X, Elijah Muhammad proclameert. Het nieuwe toneel moet in het teken van rassenstrijd een wapen zijn om de zwakke, zwakzinnige, vetgemeste blanke te vermoorden.

rechts: Saul Bellow.

Hij wil niet, zoals Wright en Baldwin, een handlanger der blanken zijn. Hij wil de vrijheid binnen Amerika en daarom schreeuwt hij tegen verknechting van de neger. Er is maar één volk, dat in staat is die blanke te vernielen, zo zegt hij: het volk dat de blanke best kent, omdat het eertijds zijn slaaf is geweest: het negervolk. Met protest tegen de heersende literaire situaties begon Leroi Jones in de rangen van de Beat. Nu staat hij, en hij blijft een zeldzaamheid (en het wordt ook hoe langer hoe minder literair wat hij schrijft) binnen de rangen van het hevigst verzet.

Een laatste vorm van protest dan, reeds een paar maal vermeld: het verzet tegen de heersende literaire krachten, bewegingen en dictatoren. Saul Bellow schrijft het uit.

De universiteit brengt een massa literaire intellectuelen (of is het intellectuele literatoren?) voort. Zij onderrichten, leiden een uitgeverij en schrijven tussendoor. Maar toch - is het heimwee? of diepere overtuiging? - trekken ze de bohème met lokmiddelen binnen hun directe omgeving. Eventjes dompelen ze onder in deze wereld. Daarna gaat het ordelijke leven in jas en das weer voort. Beïnvloed door moderne klassiekers als Joyce, Proust, Eliot en Lawrence, Gide en Valéry hebben ze vaak niet meer gedaan dan met al hun bespiegelingen die klassiekers in een andere taal omzetten. Het ver-beelde hebben zij in het ge-dachte omgezet en het aldus vernield, of op zijn minst geschonden. Ze beschrijven alles opnieuw en maken het aldus nog ontoegankelijker. Gevoel en esthetische reactie

[p. 386]

vervangen ze door een acte van begrijpen. Hun Geistesgeschichte wordt een subcultuur. Intussen weigeren ze alle tijdgenoten de noodzakelijke scheppende speelruimte. Zij zijn immers de enige erfgenamen, de regelrechte vertegenwoordigers der grote meesters. Literatuur is bovendien te jammer voor eigentijdse romanciers, ‘die arme, ongeschoolde, werkbeesten’. Wat doen zij ermee? Carrière maken, een elite worden, zich sieren. Literatuur is hun materiaal en meteen hun kapitaal. Hun romans, als ze die schrijven, zijn nauwelijks meer dan voetnoten bij een modieuze doctrine. Bellow besluit met een bitter, samenvattend woord: zij zijn de cultuurburokraten.

Een scherp protest alleszins. Maar wat zal het volgende zijn? Misschien komt het dra, van zohaast Bellow zelf in de zetel zit...

Paul Vanderschaeghe